Творческие работы учащихся

Ажабайдалайнь харгы арюухан лэ…

Эхэ эсэгын

Эдлэжэ hууhан газарай

Эзэн болохонь удхатай.

Эхэ эсэгынгээ

Эсэhэн гарhаа

Эди шэдиинь абахань урматай.

Поэт Жорж Юбухаевай шүлэгэй эдэ мүрнүүд манай гэр бүлын эгээл хүндэтэй үндэр нагаса эжын намтарта тон тааруу. Наhан соогоо эрхилhэн ажалынь, ажабайдалынь удхатай, урматай юм.

Танилсая, би Холхоев Баин, үндэр нагаса эжын зээ гуша хубуун болоноб.

Минии үндэр нагаса эжы – түрүү hаалишан, юhэдэхи, арбадахи, арбан нэгэдэхи, арбан хоёрдохи табан жэлэй түсэбүүдэй илагша, Буряад АССР-эй габьяата малшан, РСФСР-эй Верховно Соведэй арбадахи зарлигай депутат, «Ажалай Улаан тугай», «Арадуудай хани барисаанай» орденуудай кавалер, олон тоото хүндэлэлэй грамотануудаар, үнэтэ бэлэгээр шагнагданхай Хандажаб Мижитовна Митыпова болоно.

Би өөрөө үндэр нагаса эжыгээ мэдэхэгүй байнаб. Минии эжы Ирина Баировна, нагаса эжы Янжима Дамбиевна, нагаса эгэшэнэр, нагаса ахай Хубита Дамбиевич болон суг хамта ажал хэhэн хүгшэд үбгэдэй хөөрэлдэхэдэ, дурсан дулаанаар хэлсэхэдэнь, ходол анхаралтай, тон дуратай шагнадаг байгааб.

«Хүн болохо багаhаа, хүлэг болохо унаганhаа» гэhэн буряад арадай сэсэн үгэнүүд дэмы хэлэгдэдэггүй. 1940 ондо Маарагта нютагта буусатай Мижидэй Митыбэй ба Цыбикова Дарижаб хоёрой гэр бYлэдэ хоёрдохи басаган түрөө hэн. Басагандаа Хандажаб гэжэ нэрэ үгэhэн байдаг. Эсэгэнь адуушан, эжынь hаалишан ажалтай, Дулмажаб эгэшэтэеэ бага наhанhаа ажалай амта үзэhэн, малай зан абари, харууhа hайн мэдэхэ болоhон. Хандажаб эжы багаhаа өөрэхэн, түбhэндэ шударгы байhан гэлсэдэг. Эжы абынгаа хэжэ, бүтээжэ байhан ажалыень сэгнэдэг, эди шэдииень, ажалай оньhо бултыень ойлгожо абаhан юм. Тиимэhээ 16 наhандаа өөрөө 20 залуу гунжадые даажа абаад, hаалишанаар хүдэлжэ эхилhэн намтартай. Энэмнай 1956 он болоно. Тэрэ үедэ үнеэдээ улаан гараараа hаадаг саг hэн. hү шүүжэ, баагууд соо хэдэг, Yбhэ тэжээлыень тарааха, силос зөөхэ. Yглөөнэй эртээр гараад, Yдэшэ болотор ажал ябажал байдаг байгаа. ТYрYYшээр хYндэшэг байгдаа, харин эжымни зүрхэ алдаагүй, hөөргэдөөгүй, тон анхаралтайгаар эгэшэ hаалишад, эжын зүбшөөл заабари сахижа, түрүү hаалишан боложо тодороо бэлэй. Дүй дүршэлтэй hаалишан ажалдаа дуратайгаар, харюусалгатай хүдэлжэ, жэл бүри абаhан түсэбүүдээ дүүргэдэг hэн. Нэгэ жэшээ дээрэ тогтохом. Абаhан түсэбэй ёhоор 1944 центнер hү hааха даабаритай байгаад, 2946 центнер hаажа, түсэбөө үлүүлэн дүүргэhэн юм. 1982-1983 онуудай социалис мүрысөөнэй дүнгөөр аймаг соогоо трүүлжэ, Яруунын аймагай Хүндэлэлэй самбарта нэрэнь бэшэгдэhэн түүхэтэй.

43 жэлэй туршада hаалишанаар хүдэлжэ, оньhо техникэшье бага зэргэ хэрэглэжэ үзөө. Yнэндөө хүнэй гарай хүсэн ехэл байна. hүн далай урдахуулжа, суута hаалишан эхэ эсэгын бууса – Маарагта, түрэл колхозоо, аймагаа суурхуулжа, 1980 онhоо РСФСР-эй депутат боложо шалгараа. Аша габьяата ажалайнь үрэ дүн иимэ үндэрөөр сэгнэгдээ hэн. Эжымни депутат ябахадаа, hунгагшадайнгаа захяануудые дүүргэхэ гэжэ оролдодог байгаа. Нэгэ жэшээ харуулхам.

«Амар мэндэ, Ханда Мижитовна! Танай ажал ябуулгын ашаар Загарайн аймагай больницада 33 мянган түхэригэй стоматологическа түхеэрэлгэтэй, 36 мянган түхэригэй 2 врачебна амбулаторитой болгоо. Бидэ эмшэлгын хүдэлмэришэд хадаа Танда ажалай амжалта, бэеын элүүр энхые хүсэнэбди». Июлиин арбан найма 1984 он.

Иимэ бэшэгүүд депутат эжыдэмни олоор ерэдэг байгаа.

Гэртээ ариг сэбэр, нарин нягта байдалтай hэн. Эртэшэ, юумэеэ саг соонь үрдижэ хэдэг. Зугааша, олон нүхэдтэй, хүдэлхэ дуратай байгаа.

5 хүүгэдэй эжы, 4 басагад, 1 хүбүүн гэр дүүрэн өөдөө болоо. Мүнөө үедэ булта гэр бүлэтэй, ажалтай, hайхан байдалтай hуунад.

Yндэр нагаса эжынгээ намтар тон hайн мэдэхэ болобоб. Хүнгэн бэшэ ажалда бүхы наhаяа зорюулжа, эрхимэй эрхим hаалишан гэhэн нэрэтэй, солотой болоhон байна. «Ажалша хγн арад зондоо хγндэтэй, хүдэлмэришэ хүн хамаг зондоо хүндэтэй»,- гэhэн сэсэн мэргэн үгэнүүд минии эжыдэ хабаатай гэжэ hананаб.

Эжыгээрээ би омогорхоноб,

Адли болохоёо оролдохоб!

Холхоев Баин, 10 ангиин hурагша

Минии аба эжы хоёр

Орон дэлхэй үзэхэеэ

Онон хатанай эрьеhээ

Ошон гараhан жэлнүүдни

Олон үнгөөр туяараад,

Одон мэтээр залираа.

Байгал далайн эрьедэ

Байса шулуун хэрэмдэ

Байдал баймга зохёохо,

Байра hуури тогтоохо

Байбал минии хубимни, – гээд минии нагаса эжы Цымжидма Бадмажаповна хэлэхэ дуратай. Юундэб гэхэдэ, эжымни аглаг hайхан Ага нютаг тоонтотой, Буряад орондо хуби заяагаа оложо, хүбшэ тайгаар баян, элдин тала дайдаар уужамхан Эгэтын-Адаг нютагта минии нагаса аба Доржиев Дондок Дамбиевичтай тэбхэр 35 жэл ан бун ажаhууна. Энэ шүлэгэй мүрнүүд эжын нютагай поэтесса Ирина Гомбоин бэшэhэн.

Нагаса абамни энхэ hайхан Эгэтын-Адагта 1963 ондо туулай жэлдэ ажалша малша үнэр баян айлда түрэhэн. Гэр бүлэдөө 6-дахи үринь боложо түрэхэдөө, урдаа дахаха 3 аханартай, 2 абгайтай, дахуулжа ябаха хоёр дүүнэртэй. Эдир наhаяа тоонто нютагтаа үнгэргэжэ, 1980 ондо дунда hургуулияа дүүргээ. 2 жэлэй туршада сэрэгэй алба гаража, нютагаа бусаа. Түрэhэн эжы абадаа, түрэл колхоздоо туhалалсаха гэжэ нютагтаа жолоошоноор хүдэлөө. Бага наhанhаа хойшо ажалша бэрхэ, хүнгэн хүлтэй, hайн юумэндэ шуналтай, шуран түргэн ябаhан. Амhарта угааха, шорой хамаха, талха таhалаад, шүлэ шанажархиха – иимэл бэрхэл нагаса абатайб. Мүнөөшье hургуулиин hүүлээр гэртээ ерэхэдэмни, амтатайхан шүлэ шананхай, хүлеэжэ байдаг.

2001 онhоо барилдаанай hоригшоор хүдэлнэ. Түрэл нютагайнгаа эдир хүбүүд басагадые дүрэ буляалданда hургажа байна. өөрөө hургуулида hуража байхадаа, олохон дахин нютагайнгаа, аймагай чемпион болоhон, олон тоото хүндэлэлэй грамотануудта, шагналнуудта хүртэhэн. Амжалтатай хүдэлhэнэйнгөө түлөө «Буряад ороной габьяата тренер» гэhэн үндэр нэрэ зэргэдэ хүртэнхэй.

Нагаса эжымни 1966 ондо угалзатан урдаhан Онон голой эрье дээрэ оршон байдаг Хүhөөшэ нютагта түрэhэн. Эжы абын эрхэхэн, бэрхэхэн 2 эхир басагад үнэр баян гэр бүлын 8-9 үхибүүд боложо гараhан намтартай. Нагаса эжымни hүүлээр 1971 ондо эжынгээ энгэртэнь алта мүшэ толоруулан мүндэлhэн одхон басаган Цырен-Дулма, минии нагаса абгаймни аха дүүнэрээ, түрэл гаралаа баярлуулжа түрэhэн юм.

1972 ондо нагаса эжымни Хүhөөшынгөө дунда hургуулида 1-дэхи класста олон сасуутан нүхэдтэеэ ороо.

А, Б-дэ hураха дуратайхан,

Арадаа сүүмхэ үргэлэнхэй

Эхэ багшатаяа танилсажа,

Эрдэмэй үүдэ татаа hэн.

hурагшанартаяа адлихан номоо үзэжэ, наадаhаар, шууяhаар ябатарынь, балшар наhан үнгэрөө.

1982 ондо эрхимээр 10-дахи классаа дүүргэжэ, аттестат гартаа баринхай, ажабайдалай «амта» мэдэжэ, түрэл hайхан нютагтаа хамтын ажалда хам оролсожо, нэгэ жэл үүринэртэеэ суг комсомол-залуушуулай фермэдэ ажаллахаяа үлэhэн байна.

Утахан Ононой, мойhоной сэсэг

Урдамни баглаа анхилаад аятай.

Хонхын, hүүлшын хонгёо абяан

Ханхинаад, сэдьхэлдэмни гунигтай.

Хани нүхэдтэеэ уянгын хүгжэм доро

Вальс хатаран байгаа hэн.

1984-1989 онуудта Буряадай гүрэнэй дээдын hургуулида hуража, ород буряад хэлэнэй багшын мэргэжэлтэй боложо гараа.

Залуу наhан, оюутан наhан

Замайм холые зориhон наhан.

1989 онhоо Эгэтын-Адагай дунда hургуулида мүнөө болотор буряад хэлэ ба уран зохёолой багшаар хүдэлжэ ябана. Хэды олон хүүгэдые хүмүүжүүлжэ, буряад хэлэ, бэшэгтэ hургажа, түрэл хэлэндэнь  дурлуулжа шадаа гээшэб!  35 жэл хүдэлhэнэйнгөө түлөө «Ородой Холбоото Уласай юрэнхы болбосоролой хүндэтэ хүдэлмэрилэгшэ» гэhэн үндэр нэрэ зэргэдэ хүртэнхэй, Буряад Уласай Хүндэлэлэй грамотаар ба олон тоото баярай бэшэгүүдээр шагнагданхай .

Yлзы hайхан сэдьхэлтэй нагаса аба эжы хоёрни 3 үхибүүдтэй, Бултандань дээдэ hургуули олгоо. Миндал басаган (минии эжы) Улаан-Удэ хотын «Колобок» сэсэрлигтэ хүмүүжүүлэгшээр хүдэлнэ. Абидо - минии ехэ нагаса ахай Зүүн Сибириин технологическа институт дүүргээд, инженерээр хүдэлнэ. Амгалан ахай Буряадай гүрэнэй дээдэ hургуули дүүргэhэнэй hүүлээр мүрдэгшээр ажаллана. Би эжы абын ехэ зээ басагамби. Хойноо дахуулха 2 дүүтэйб. Янжима Эрдэни хоёр Доодо-Ивалгын hургуулида hурадаг. Абамнай Борис гэжэ нэрэтэй, сэрэгэй алба хаагшаар хүдэлнэ.

Түрэл хэлэнэйнгээ баялиг, арадайнгаа еhо заншал наринаар сахиха, аха заха зоноо хүндэлжэ ябаха, ажал хүдэлмэридөө дуратай, тоонто нютагаа, байгаалияа гамнажа ябаха –эдэ бугэдые эжы аба хоёрнай манда заажа угэжэл байдаг.

Гэр бүлөөрөө бидэ буряад арадайнгаа эгээл дуратай шагай наада наадаха дуратайбди. Элдэб мүрысөөнүүдтэ хабаададагбди. Мүнөө жэлэй «Наадан-Сурхарбаан» гэhэн мүрысөөндэ эжы аба хоёртоёо, Амгалан ахайтаяа хабаадажа, ехэ амжалта туйлаабди. Баабаймни «Тобшо наадан» гэhэн нааданда 1 hуурида гараа, харин би шагай нааданда хабаадажа, 2 hуури эзэлээб.

2024 ондо Буряад Уласай толгойлогшо Алексей Цыденовэй соносхогдоhон «Yндэhэн хэлэнэй yлзы хэшэг» гэhэн мүрысөөндэ «Эрхим бүлэ» гэhэн номинацида илажа гараабди.

Сэлмэг hайхан шарайтай,

Сэбэр сагаан сэдьхэлтэй,

Оюун ухаан бодолтой,

Зулгы зохид зантай, эльгэ нимгэнтэй,

Зондоо хүндэтэй аба эжы хоёрни

Тандаа доро дохин, баяраа мэдүүлнэб.

«Шара тоhоной hайндэр»

Дэлхэй дээрэ олон яhатан ажаhуудаг. Арад бүхэн өөрын түрэл хэлэтэй, баян түүхэтэй, hайхан еhо заншалнуудтай, hургаал заабаринуудтай ха юм.

Би сэлгеэ уужам Яруунын элдин дэлгэр Эгэтын-Адаг нютагтайб. Минии тоонто Эгэтэ, Маарагта, Yдэ голнуудай бэлшэр дээрэ түбхинэнхэй. Нютагтамнай буряад, ород, узбек, татар яhатан ажал хүдэлмэриёо суг хамта хэжэ, эбтэй эетэй ажаhуудаг. Буряад арад Сагаалган, Сурхарбаан гэhэн hайндэрнүүдые тэмдэглэдэг, харин ород арадта олон hайхан hайндэрнүүд бии. Жэшээлхэдэ, Иисус Христосой түрэлгэ, Пасха, Купалын hайндэр, буряадаар «Наранай тогтолгын үдэр» гэжэ нэрлэдэг, Шэнэ жэл гээд олон даа.

Би танай анхаралда ород арадай hайндэр «Масленица», «Шара тоhоной hайндэр» тухай бэшэхэм, юундэб гэхэдэ энэ hайндэр манай Ярууна нютагта үргэнөөр үнгэргэгдэдэг юм. Минии нютагhаа зүүн тээшээ, 10 модоной зайда Тайлууд гэhэн ород тосхон бии. Эжы абаяа дахажа, тэндэ энэ hайндэр болоhыень хараhан байнаб.

«Шара тоhоной hайндэр» хадаа үбэлые үдэшэлгын hайндэр болоно. Хүйтэн үбэлэй үнгэржэ, байгаалиин нойрhоо hэрижэ, дулаахан хабараа угтажа байhан үе саг. Хүн зон бэе бэетэеэ уулзажа, хүхилдэдэг, айлшадые угтадаг, амар мэндэеэ хэлсэдэг заншалтай юм. Энэ хадаа гүнзэгы удха шанартай, эртэ урда сагhаа хойшо тэмдэглэдэг славян арадуудай hайндэр болоно. «Масленица ерээ, блины асараа» гээд зон баярладаг. Шараhан блинын хажуугаар пряник ба бэшэшье амтатай эдеэ хоол бэлдэдэг. Айлшадай ерэхэдэ,самовараар дүүрэн халуухан сайтай байха ёhотой.

7 хоногой туршада арад зон ехээр баярладаг, шараhан блины эдидэг. Yдэр бүхэниинь өөрын нэрэтэй. Гарагай 2 (понедельник) - уулзалга, гарагай 3 (вторник) – наадалга, гарагай 4 (среда) – амтатай хоол барилга, гарагай 5 (четверг) –хүхилдөөн, гарагай 6 (пятница) – хадам эжын шараhан блины, гарагай 6 (суббота) – дүү басаганайда айлшан ошолго, гарагай 1 (воскресенье) – хүлисэл гуйлга. Хүн бүхэн зэмэтэй зэмэшьегүй hаа бэе бэеhээ хүлисэл гуйха ёhотой байгаа.

Энэ hайндэрэй эгээл дуратай ёhо заншал хадаа шаргаар хадаhаа hолжоролго болоно. Хүгшэн залуугүй булта хүхижэ, сэнгэжэ, үбэлдөө баярые хүргэдэг.

hолоомоор хэгдэhэн хүнэй дүрсэ шатааха баhал hонирхолтой юм. Тайлуудта харахадам, энэ дүрсэёо тойроод, гар гараа барисалдаад, буряад арадай ёохортол адляар хатаржа байгаа hэн. Бишье баhа хатаралсаhан байнаб. Yшөө тиихэдэ, хүбүүд басагад үндэр модоной орой дээрэ абиржа, уяатай байhан бэлэгүүдые абаха гэжэ туршаа. Хэн холо валенка шэдэхэб гэhэн мүрысөөн болоо. Манай нютагай басаган, сүлөө барилдаагаар мастер Фирсова Ульяна эгээл холо шэдэжэ, бэлэгтэ хүртэhэн байна. Ябаган дуу ( частушка) дуулаха зон олон байгаа. Наhатай зон, залуушуул, үхибүүд ямар олон дуунуудые дуулаа гээшэб, ехэл hонирхожо шагнааб.

Ямаршье яһатан ёһо заншалаа сахидаг, үри хүүгэдтээ дамжуулдаг. Yни холын сагhаа хойшо ород, буряад ба бэшэшье яhатан суг хамта ажаhуудаг, тиимэhээ бэе бэеынгээ ёhо заншал хүндэлхэ ёhотой гэжэ би hананаб. 

1. Оролто угэ

Элдин Ярууна нютагтай

Эгэтын-Адаг тоонтотой

Эхэ эсэгын үреэлтэй

Yнэр баян гарбалтай

Хори буряад хуасай угтай

Туулай жэлтэй

7 улаан мэнгэтэй

Хурдан түргэн ухаатай

Хурса мэргэн бодолтой

Хүнэй хойно ородоггуй

Гурбадахи ангиин hурагша

Нангин найман наhатай

Дондогой Арюна гээшэб.

Уг гарбал гээшэ нэгэ угай хүнүүдэй хэдэн үе тоолоһон бүридхэл. Буряад ёһо заншалаар хүн бүхэн хадаа өөрынгөө адагынь долоон үе, шадаа һаа арбаад үе мэдэхэ ёһотой. Жэшээнь:

Би Дондогойб, Дондок – Дамбиин, Дамби – Рэгзэмагай, Рэгзэма – Доржын, Доржо- Ринчин - Доржын, Ринчин-Доржо – Сэдэбэй, Сэдэб – Сэнэгэй.

Гэр бүлэ бүхэн өөрын hонин түүхэтэй. «Модоной ундэhэн газар доогуур, хүнэй үндэhэн газар дээгүүр» гэжэ хэлсэдэг. Минии hонирхолтой модо анхарагты.

Энэ биб. Минии аба Дондок, Дондогой аба – Дамби, намдаа хүгшэн баабай, Дондогой эжы – Дулмажаб, хүгшэн эжы.

Минии эжы Цымжидма. Цымжидмагай аба – Бадмажаб, намдаа нагаса баабай, Цымжидмагай эжы Долгор, намдаа нагаса эжы.

Энэ минии хугшэн баабай – Дамби Доржиевич, хүгшэн эжы – Дулмажаб Рабдановна, 5 хүбүүд, 3 басагад.

Уг үндэhэеэ холбон байха үүргэтэй эсэгын түрэлые яhан түрэл гэдэг. Эсэгын ахайе ехэ абга, дүүень бага абга гэдэг. Эгэшэнэрынь, дүү басаганиинь абга абгайнар болоно. Ехэ абга Митып, дунда абга Пурбо, бага абга Булад. Долгор абга абгай, Дулсан абга абгай, Димит абга абгай.

Абгын үхибүүд намдаа үеэлэ , гурбадахи үеын түрэлнүүд хаяала болодог.Энэ Соёлма намда үеэлэ. Дулмажаб, Дарина хаяала.

1. Минии нагаса баабай – Бадмажаб Намсараевич, нагаса эжы – Долгор Дашилодоевна, гэр бүлэдөө 3 хүбүүд, 7 басагад.

Эхын түрэлые шуhан түрэл гэдэг. Эхынгээ аха дүүе нагаса тала гэдэг. Эхын эгэшэ дүүнэрэй үхибүүд бүлэ ахай, бүлэ абгай, бүлэ дүү болоно. Эхын талаар гурбадахи үеын аха дүү бүлэнсэр болоно гээшэ. Буряад зон нагасаяа хамагhаа дээрэ тооложо, хүндэлдэг.

Энэ ажал бэшэхэдээ, би абынгаа, эжынгээ талаhаа түрэлхидөө мэдэхэ болооб, зүбөөр нэрлэжэ hурааб. Бидэ, үхибүүд өөhэдынгөө үбгэн абаяа ба элинсэг эсэгэеэ, уг гарбалаа сэдьхэл соогоо hанажа ябаха ёhотойбди.

Доржиева Арюна, 7-дохи ангин hурагша

Хүгшэн эжы тухай нангин үгэ

Хүрьhэтэ алтан дэлхэй дээрэ

Хүхэ мүнхэ тэнгэри доро

Хүгшэн эжы намдаа хайратайш

Хододоо хүхин жарган ябаhайш.

Би Эгэтын-Адагай дунда hургуулиин 10-дахи ангиин hурагша Намсараева Баясанаб. Аймагай «Эдир журналист» гэhэн мүрысөөн болохонь гэжэ дуулаад, хүгшэн эжы тухайгаа бэшэхэ гэжэ шиидэбэб.

Минии хүгшэн эжы Намсараева Анна Юмсуроновна 1949 оной июниин 2-то Хангира hайхан нютагай Хархын Адагта түрэhэн. Бүхы бага наhаяа эжытэеэ үхэр малаа харууhалжа, фермэ дээрэ үнгэргэhэн намтартай. Ажалай амта үзэhэн, малай зан абари, харууhа hайн мэдэхэ болоhон.

Хүгшэн эжы абын эжынгээ эрхэхэн, бэрхэхэн басаган байhан юм. 1956 ондо Эгэтын-Адагайнгаа hургуулида орожо, 1966 ондо амжалтатайгаар дүүргээ. Тэрэ гэhэнhээ хойшо эжыдээ хамhалсаха гэжэ шиидэбэ.

Эхэ эсэгын

Эдлэжэ hууhан газарай

Эзэн болохонь удхатай.

Эхэ эсэгынгээ

Эсэhэн гарhаа

Эди шэдиинь абахань урматай.

Поэт Жорж Юбухаевай шүлэгэй эдэ мүрнүүд минии хүгшэн эжыдэ тон тааруу гэжэ hананаб. Юундэб гэхэдэ, эжынгээ хэжэ байhан ажал өөр дээрээ абажа, наhанайнгаа амаралтада гаратараа түрэл колхоздоо hаалишанаар хүдэлөө. Тэрэ үедэ үнеэдээ улаан гараараа hаадаг саг hэн. hү шүүжэ, баагууд соо хэдэг, Yбhэ тэжээлыень тарааха, силос зөөхэ. Yглөөнэй эртээр гараад, үдэшэ болотор ажал ябажал байдаг байгаа. Түрүүшээр хүндэшэг байгдаа, харин эжымни зүрхөө алдаагүй, hөөргэдөөгүй, эжын зүбшөөл заабари сахижа, түрүү hаалишан болоhон. Дүй дүршэлтэй hаалишан ажалдаа дуратайгаар, харюусалгатай хүдэлжэ, жэл бүри абаhан түсэбүүдээ дүүргэдэг hэн. Бүхы наhан соогоо ажалдаа шударгы бэрхэ ябаhанайнгаа түлөө олон тоото Хүндэлэлэй грамотануудаар, баярай бэшэгүүдээр шагнагдаhан.

Хүгшэн эжымни залуу наhандаа үндэр томо бэетэй, сэбэр сагаан шарайтай, хурса ялагар нюдэтэй, сэбэр урин миһэрэлтэй hамган ябаа. Мүнөө наhатай болоошье hаа, сэбэрхэн зандаал ябана даа.

Шог зугаада дуратай,

Сэсэн мэргэн үгэтэй,

Хүнгэн солбон ябадалтай,

Хүгшэн эжымни гансахан юм.

«Гансаhаа газар дүүрэхэ» гэжэ буряад зон хэлсэдэг. Эжымни угаа үргэлжэлүүлхэ табан хүбүүдээ, гансахан басагаяа «хүлынь дүрөөдэ, гарынь ганзагада» хүргэжэ, ажабайдалай үргэн харгыда гаргажа, айл аймаг болгожо табяа. Yнэр баян хүгшэн эжы, нагаса эжы мүнөө аша зээнэрээ харалсажа, сайгаа шанажа, шүлэеэ гаргажа, ороhон гараhаниие хүндэлжэ, аша зээнэртээ hургаал заабарияа хэлэжэ, ан бунхан Хангира нютагтаа ажаhууна. Минии аба, Зугдыр Будажапович эжынгээ ажал дамжан абажа, үхэр малаа тэжээжэ, эжынгээ хажууда түшэг тулгуури болон байлсана.

Мүнөө жэл зунай hайхан сагта хүгшэн эжымни 75-тай болохонь. Yшөөл олон жэлдэ үхибүүдэйнгөө дунда жаргал хаража, үндэр наhа эдлэжэ ябаhай гэжэ хүгшэн эжыдээ үреэнэб.

Нютагай нэрэнүүд - нюуса түүхэнүүд.

Эдинсэ hайхан ногоотой

Эгэтэ, Маарагтын голнууд,

Хархын-Адаг,

Хангира, Тахяаша,

Шара –Тала

Шара- Горхон

Хаанашье үгыл даа

Иимэ нэрэтэй нютагууд.

Буряад арадай мэдээжэ, элитэ поэт, журналист, оршуулагша Цырен-Дулма Цыреновна Дондогойн түрэhэн тоонтонь Яруунын аймагай Эгэтын-Адаг болоно. Түрэл нютагаа магтажа,олон зохёол бэшэhэн байна.

Эгэтэ Yдын уулзадхада

Эгэтын-Адаг тосхон бии.

Энээхэн дайдада

Эдир наhам үнгэрѳѳ.

Тɣхэриг Дободо гурбан голой бэлшэр дээрэ Эгэтын-Адаг тосхон тɣбхинэнхэй. Эртэ урда сагhаа элинсэг хулинсагууд газар, уhанай hайниие зɣбѳѳр шэлэжэ, эхи табижа, эзэд боложо, бууса тɣхеэрhэн байгаа.

Тɣхэриг Добо Υдэ голой хойто бэедэ эдинсэ ногоотой, ая гангаар элбэг, эльhэлиг хɣрьhэтэй дайда юм. Тойроод зɣɣн, баруун, хойто зɣгhѳѳ хада хабсагайнууд хɣреэлэн, добоео халхалhан, бɣhэлhэн мэтэ хадань Тɣхэриг Добо гэжэ нэрлэhэн байгаа хадаа. Адаглан харабал, баруун зɣгтэ ɣндэр Обоото хада, Баруун Хабсагай, Заха Ара майла, Зɣɣн Хабсагай, хойнонь- Наангиин гɣбээ. Урда зɣгтэ Υдэ гол аршалан, ундалуулан урдана, эрьеэрнь улаан бургааhад, долоогонын, ɣлирэй, ɣшѳѳhэнэй hѳѳгɣɣд. Нютагаймнай хойгуурнь бүhэлжэ урдаhан Эгэтэ гол эршэтэйхэнээр орожо ерээд, Yдэ мүрэндэ уhаяа тушаадаг. Маарагтын хангил хадануудай хабшуунуудhаа эхиеэ абадаг Маарагта гол Обоотын тээ наахануур урдажа, Баруун Хабсагайн эрмэг наншан, Эгэтэ голдо шудхадаг.

Тɣхэриг Добомной хэдэн тээhээ эзэтэй харууhатай, нангин шɣтѳѳнтэй, обоо тахилгатай газар гээшэ. Нэрлэбэл, зɣɣн тээ Шулуута Буурал баабай Ёндон субаргатай, Заха Ара майлада Бадма Самбаава бурхан шɣтѳѳнэй мунхан, обоо тахилгатай газар байха. Баруун зɣгтэ оршодог ɣндэр Обоото хадада Дашадондог обоо тахилгатай, хɣсэтэй сабдагуудтай газар юм. «Зɣгдэр Намжилма» субарга холоhоо тон элеэр сайжа харагдадаг. Эгэтэ голой хойто хойто бэедэ «Зɣгдэр Намсалма» субарга амгалан байдал сахин хамгаалан байдаг. Нютагhаа холын харгыда хэрэгээр ошоходоо, заатагɣй тогтожо, зальбаржа, хашарhан мɣнгэ, орооhо гɣ али эдеэнэй зɣйлhѳѳ ɣргэжэ, замдаа гарадаг гурим баримталдаг заншалтайбди.

Нютагаймнай «Зɣгдэр Намсалма» субарга 20 жэлэй саана нэгэ hайхан домог баталhан мэтэ бɣтээгдэhэн юм. Эхэ нютагтаа тон дуратай, эдэбхитэй, олоной тɣлѳѳ оролдодог, ɣльгэр домог олоор мэдэдэг ɣльгэршэн, ɣндэр наhатай боложо, наhан болоhон, нютагай омогорхол ябаhан «Буряад Республикын соелой габьяата хɣдэлмэрилэгшэ» гэhэн нэрэ зэргэтэй Эрдынеев Рыгзен Эрдынеевич энэ субаргын эхиндэ гэр бɣлѳѳрѳѳ тɣрэлхидѳѳ, нютагаархидаа ударидажа барюулhан байдаг. Энэ аша буянтай хэрэгынь саашань дамжуулан, харууhалан, hэльбэн, мɣнѳѳ ɣедэ субаргын дэргэдэ Аюша бурханда, Сагаан Дара Эхэдэ зорюулагдаhан шɣтѳѳн бодхоогдонхой.

Ярууна, Хори аймагуудай хилэ дээрэ,Маарагта горхоной эрье дээрэ, олон зоной ябажа байдаг ута yргэн харгы дээрэ Уянгын сэсэрлиг тогтонхой юм. Сагаан мрамор дээрэ алтан үзэгөөр hиилэгдэhэн шүлэгүүдтэй хүшөөнүүд бодхоогдоотой юм. Эдэмнэй Ярууна нютагhаа гарбалтай уран зохёолшо, поэдуудта зорюулагданхай: Шираб Нимбуев, Цогто Номтоев, Намжил Нимбуев, Санжи Банзарагцаев, Цыренжаб Бадмаев, Ким Цыденов, Бата Цырендэлэгэй болоно. Уран үгөөрөө Эхэ ороноо, тоонто нютагаа, байгаалияа магтажа дууладаг бэлигтэй зохёолшод – нютагаймнай солотой хүнүүд болоно.

Υлгэн тоонто нютагайнгаа ɣзэсхэлэн hайхан шарайе домог мэтээр, ɣнгэрhэн сагые мɣнѳѳ сагтай холбуулан, буян ɣйлэдэжэ, ɣбгэ эсэгэнэрэй, аха захатанай гаталhан замые ɣндэрѳѳр сэгнэжэ, нютагайнгаа хубилалтануудые улам саашань хɣгжѳѳжэ, баяжуулжа байял даа. Эхэ нютагнай хɣгжэн hалбараг лэ, тɣрэл арад зон амгалан тайбан, зол жаргалтай, буянтай ажаhууг лэ.

Дайнай ба ажалай ветеран - минии үбгэн аба

Гуробазаров Цыбик Доржиевич

Яруунын Эгэтын-Адаг нютагта хүндэтэ нэрэ зэргэдэ, орден медальнуудта хүртэhэн ажалша малша зон олон даа. Тэдэнэй нэгэн – хүндэтэ эсэгэ, хайрата үбгэн аба, дайнай ба ажалай ветеран, эрхим хонишон ябаhан, минии элинсэг аба Гуробазаров Цыбик Доржиевич мүн.

1914 ондо Баруун Эгэтэ hууринда Доржын Гуробазар Гурын Дарима хоерой гэр бүлэдэ ехэ үринь Цыбик хүбүүн түрэhэн намтартай. Бага наhандаа Эгэтын дасанда хубараг ябаhан. 1931 ондо «Үнэн ажал» коммунын гэшүүн боложо, мал ажалда, полевой бригадираар хүдэлhэн, хүдөөгэй ажалда хүдэржэhэн, элдэб онол аргануудтай танилсаhан юм.

1941 ондо дайн эхилжэ, айхабтар бэрхэшээлтэй хатуу саг ерээ бэлэй. Элинсэг абамни сэрэгтэ татагдажа , Монголдо сэрэгэй албанда ябалсаа.

1943 ондо Монголhоо Ленинград хото шадар эльгээгдэжэ, ехэ байлдаанда хабаадалсаhан. Нэгэ шанга байлдаанда хүндөөр шархатажа, олон hарын туршада госпитальдо аргалуулжа гараhан байна. 1944 ондо эрхим сэрэгшэдэй тоодо орожо, гвардиин сэржант зэргэтэй Гуробазаров Цыбик Доржиевич үбсүүндөө хоер медальтай түрэл нютагаа бусаа hэн.

1940 ондо хани hайхан Дулма Эрдынееватай танилсаhан, хуби заяагаа холбоhон юм.

Амгалан байдалай тогтоходо, үри хүүгэдые үдхэжэ, уг унгияа үнэр баян болгожо, түрэл нютагаа ажал хэрэгээрээ шэмэглэжэ, ан бунхан hууhан ха. «Шэбэнэхэhээ нэгэ үгэтэй» эбтэй эетэй бүлэ хүрьһэтэ дэлхэй дээрэ 4 хүдэр хүбүүдые үндылгэжэ, ажабайдалайнь үргэн замда гаргаа бэлэй.

Ажалша бухэриг, шуhан соогоо шэнгээhэн, хүдөөгэй хонин ажалда хам оролсожо, гэр бүлөөрөө олон жэлэй туршада шадамар бэрхээр, тон харюусалгатойгаар хүдэлжэ, дүй дүршэлтэй эрхим хонишон болоhон габьяатай. Онол шадабарияа жэл бүри улам нарижуулан, харууhалжа байhан эхэ хонин бүриhөө түрүүн 93, саашадаа 103 хурьга абажа, нооhо хайшалхын түсэбүүдые дүүргэдэг заншалтай болоhон үндэр нэрэ зэргэнүүд, гүрэнэй хайра шангууд, медальнууд үгтэжэ эхилээ бэлэй.

Хонишодой урилдаан – социалис мүрысөөнэй илагшадай тоодо орожо, 1968 ондо аймаг соогоо түрүү хонишон гэhэн нэрэ зэргэтэй болоо. Москва хотын ВДНХ-гай хүрил медальда 3 дахин хүртөө ( 1969, 1973, 1977) , 1 дахин хабаадажа ошоhон байна.

1976 ондо «9-хи табан жэлэй ударник» гэhэн тэмдэг элинсэг абадамни барюулагдаhан, 1977 ондо ажалайнгаа түлөө « Хүндэлэлэй Тэмдэг» орденоор шагнагдаhан байна.

Намсараева Баясана, 10-дахи ангин hурагша

Шүүдэрэй дуhалнууд.

Yүрэй солбоной алтарма туяаhаа

Yргэн нютагайм уужам таланууд

Үнгэ бүриин галаар ялалзаа,

Yглөөнэй шүүдэрэй сэлсэгэр уhаханууд.

Хүрьhэтэ газарай амин мэтэл

Хүлэрhэн дайдын үнгэтэ дуhалнууд

Долоон үнгөөр миралзан нааданал

Дуулим талын шэмэгтэ зүүдхэлнүүд.

Алтанхан наранай хурсахан элшэдэ

Аляархаха шадалынь hуларан буурана,

Орошолонто юртэмсын жама ёhоор

Омголтохо сагтаа манантай дэгдэнэ.

Уран байгаалиин набшаhанууд дээрэхэнэ

Удаахан болзорто наадахаяа яагааб?

Уянхан сэдьхэлэйм хүбшэргэйн аялгада

Уярма хатараа дэлгэхэеэ яагааб?

Дэгдэхэ харгыдаа яаранал даа, тэмсэлгүй

Дун сагаахан үүлэн болохомной гээ гү?

Аляахан наадатай шүүдэрэй дуhалнууд

Амидаралта аадарай дуhалаар бусахабди гээ гү?

Дымбрылов Майдар, 8 ангиин hурагша

Минии уг гарбал

Аяар холын 1989 оной ноябриин 18-да манай нютагта үльгэршэн, түүхэшэн, шүлэгшэн Рэгзэн Эрдыневич Эрдынеевай хүтэлбэри доро уг гарбалай асуудалаар «Алид, хэд ябанабибди» гэhэн түхэреэн дабжад үнгэргэгдэhэн байна. Рэгзэн Эрдынеевич 20 үе хүрэтэр өөрынгөө үг гарбал тооложо, олониие гайхуулhан юм. Эндэhээл эхи абажа, уг гарбалаа шэнжэлхэ, угаа тоолохо, угай hарбаалжангуудаа зохёохо ажал хэрэг ябаhан байна.

Тэрэ сагhаа хойшо олон жэлэй үнгэрөөшье hаа, энэ асуудал буряад зондо тон шухала зандаа үлэнхэй. Түрэл арадайнгаа түүхэтэй, аман үгын баялигтай, үльгэр домогуудтай танилсаха, уг гарбалаа мэдэжэ ябаха минии нангин уялга болоно гээшэ.

2019 ондо Р.Э.Эрдынеевай 110 жэлэй ойдо зорюулагдапан республиканска эрдэм шэнжэлэлгын хуралдаан унгэрпэн байна. «Минии уг гарбал» гэпэн номинацида хабаадажа, 3 пуури эзэлпэн байнаб. Танай анхаралда би өөрынгөө уг гарбал тухай ажалаа дурадханаб. Муноо би буряад багшанарай колледжын 2 курсын оюутанби.

Ямаршье уг, гэр бүлэ өөрын hонин түүхэтэй ха юм. Уг гарбалаа шэнжэлэн үзэхэдэмни, ехэ hонирхолтой байба.

Хун шубуун гарбалтай

Хуһан модон сэргэтэй

Хориин 11 эсэгын

Харгана обогой

Басаган бэеым олгуулhан эсэгэмни Буладай Эрдэм,

Булад – hамын, hама – Цыремпилэй, Цыремпил – Хүхэнсын, Хүхэнсэ – Даланын, Далана- Хурьганай, Хурьган – Гүнжэдэй, Гүнжэд – Иванай, Иван – Илисейн, Илисей – Баа Таабайн, Баа Таабай – Баатын, Баата – Зүнгэрэй, Зүнгэр – Тогтохын, Тогтохо – Асуудайн, Асуудай – Босоодойн, Босоодой - -Харганын.

Минии аба – Доржиев Эрдэм, эжымни – Бабуева Цыжилма., 2 ахатайб - Абида, Мэргэн. Абамни мориндо ехэ дуратай, эмнигүүдые hургадаг, мориной хазаар, шудэр гүрэдэг, модоор сэргэ баридаг, нютагай зон абыемни «алтан гартай» гээд хэлсэдэг. Эжымни Хориин аймагай Амгаланта нютаг тоонтотой, ирагуу һайханаар дуу дууладаг hэн.

Минии хүгшэн абын, Доржиев Булад Доржиевичай зээ басаганай Долгорма абгайн хөөрөөнhөө хүгшэн абынгаа уг гарбал тухай мэдэхэ болобоб.

«Нагаса абамнай Цыремпил гэжэ нэрэтэй hэн. Гэр бүлэдөө 5 үхибүүтэй- 2 басагадтай – Бальжит Балма хоёр, эхир басагад , 3 хүбүүдтэй – hама, Сэдэб, Буда гэжэ нэрэтэйнүүд hэн. Минии нагаса эжы Бальжит Дулма гэжэ 1 басагатай байгаа. Дулма – минии эжы болоно. Абгаймни Роза, дүү басагамни Жаргалма гэжэ нэрэтэй. Булад, дүү хүбүүмни хара багаар угы юм. «Эд зөөри – адаг баян, эрдэм бэлиг – эрхим баялиг, үри хүүгэд – дээдын баялиг» гэжэ арад зомнай урданhаа хэлсэдэг байhан. Олон үри хүүгэдтэй хүн газар дээрэ угаа таhархагүй, нэрээ нэрлүүлжэ, үе сагуудай ошохо бүри олон болоно ха юм. Нагаса абгай Балма, нагаса ахай hама үхибүүгүй байhан аад, угаа үргэлжэлүүлхэ гэжэ нютагайнгаа Доржын Рэгзэма хүгшэнhөө 1940 ондо нялха нарайгаар хүбүү үргэжэ абаhан юм. Хүбүүндээ Булад гэжэ нэрэ үгөө. Нютагаархиднай «hамын Булад» гээд нэрлэдэг hэн.

Гансаhаа газар дүүрэхэ гэжэ зүб даа. Нагаса ахай Буладhаа Баяр Эрдэм хоер хүбүүд, Эржена басаган гаража, эжы абаяа баярлуулhан юм», - гээд Долгорма абгай хөөрэжэ үгөө hэн.

Минии хүгшэн эжы, Доржи-Ханда Номтоевна Эгэтын-Адаг тоонтотой, эндээл 1965 ондо hургуули дүүргэhэн. Харин хугшэн аба Yльдэргэдэ hургуулияа дүүргээд, Сэлэнгын аймагай Тохой нютагта училиши дүүргэжэ, механизаторай мэргэжэл абажа, бүхы наhаараа колхоздоо трактористаар, түмэршэ дарханаар, хонишоноор амжалтатай хүдэлөө.

Минии хүгшэн аба Булад Дорживичые нютагаархидынь «дууша сэдьхэлтэй» хүн гэжэ хэлэдэг. «Маарагтынгаа талаар бүмбэгэр сагаан хонидоо уужам талаар адуулжа ябахадаа, ручка блокнот хоёрые баряад ябагша hэн. Yдэшэлэн гэртээ бусахадаа, шүлэгөө уншаhаар ородог байгаа», - гээд минии аба намда хөөрэдэг. Хээрын талын хүгжэмдэ «үлгыдүүлэн», уянгата шүлэгүүдэй мүрнүүд досоонь мүндэлдэг лэ байгаа ёhотой. Хүнэй hанаа сэдьхэлэй доторой байдал харуулдаг шүлэгүүдынь олон даа. Танай анхаралда «Маарагта» гэhэн шүлэгынь уншахам.

Маарагта

Уужамхан Маарагта нютагни

Уняартаад байна даа юундэшьеб.

Унжагайхан бороо болохыень

Уридшалан намдаа дуулгана гү?

Сэлгеэхэн Маарагта нютагни

Сэнхиигээд байна даа юундэшьеб.

Шэмэрүүхэн үбэлэй болохыень

Шэбэнэн намдаа дуулгана гү?

Сээжэ алагхан зүрхэмни

Сохилоод байнал даа юундэшьеб,

Шэнэлэн гансам ондоотой гэжэ

Шэбэнэн намдаа дуулгана гү?

Хүгшэн аба сүлөө сагтаа шүлэгүүдые бэшэхынгээ хажуугаар шатар наадаха дуратай байгаа. Элдэб янзын мүрысөөнүүдтэ оло дахин чемпион болоhон. Yхибүүдтээ шатар наадажа hургаhан юм. Иимэл даа юрын ажалша, малша хүгшэн абымни намтар.

Доржиева Арюхан, 8-дахи ангин hурагша

Тоонто нютаг

«Өөрын hайхан дайдые

Орхихо хэрэггүй,

Түрэhэн hайхан нютагhаа

Төөрихэ хэрэггүй» - гэжэ эртэ урда сагhаа хойшо угсаата буряад араднай дэмы хэлсэдэггүй. Үнэхөөрөөшье зүб! Дуулим ногоон талатай, үдхэн ой тайгаар баян, буурал

баабайн заяатай, амгалан урдадаг Баргажан голой эрьедэ, Шастын үндэрэй хормой доро, ехэ газар эзэлэн, минии тоонто – Улан нютагни мүндэлhэн.

Эгэтын-Адаг нютагыемни тойроод олон хада ууланууд харагдадаг. Манай нютагаархид тэдэнээ хододоо тахижа байдаг юм. Жэшээлбэл, Шулуута бу, Даша-Дондог, Буурал, Ойдоб гунн эжы, Сагаан убгэн г.м. Эдэ болбол манай нютагай эгээ томо обоонууд, үргэлэй газарнууд юм.

hарьдаг уулануудай ара үбэрhөө бурьялан харьялан гарадаг булагууд, уhа горход бии. Тэдэниие нэрлэбэл, «Маарагтын аршаан», «Хулэй аршаан», «Хангирын аршаан».

Бүмбэрсэг дэлхэй дээрэ түрэхэдөө хүн хадаа үлзы буянтай үлгы нютагтай юм. Эгэтын-Адаг нютагни намда юунhээшье үнэтэй, сэнтэй. Хаанашье ябаа хадаа, үлгы нютагаа зүрхэ сэдьхэлдээ дүтэ абажа, ямаршье сагта ужам, баян болгохоёо оролдожол ябахаб!

Үлзы буянтай үлгы нютаг тухайгаа бодолгото болоходоо, «Өөрын hайхан дайдые орхихо хэрэггүй, түрэhэн hайхан нютагhаа төөрихэ хэрэггүй» гэhэн арадай үгэнүүд ямар гүнзэгы удхатайб гэжэ мэдэрнэм.

Уянгын сэсэрлиг.

Ярууна, Хори аймагуудай хилэ дээрэ,Маарагта горхоной эрье дээрэ, олон зоной ябажа байдаг ута yргэн харгы дээрэ Уянгын сэсэрлиг тогтонхой юм. Хүндэтэ айлшадые, ажал хэрэгээрээ ябаhан үндэр тушаалтаниие, аяншалагшадые манай hургуулиин экскурсовоодууд угтан абадаг. Энэ харгыда зорюулагдаhан иимэ шүлэг бии.

Суутай домогтой булган талынгаа дунда байнабди.

Бабжа Бааторай хүлэгэй

Булад түрүүе үзэhэн

Булган талам домогтой

Буурал далhаа hахюултай

Маарагтынгаа майлада

Түүхэ домогто ороhон

Улаагай харгын хадууда зогсонобди.

Энэ улаагай харгыгаар

Хун тайжын үнгэрhэн

Түүхын хуудаhа ирахадам,

Түмэр гэнжээ хангирган

Түрүү дээдын үзэлтэн

Туугдан ябаал сүлэгдэн.

Юуе хараа, үзөөгүйб

Юртэмсэ холбоhон харгымнай.

Энэ урданай харгыhаа буужа «Уянгын сэсэрлиг » руу орохот. Оршон тойроод: гоё hайхан байгаали, номгохон яаралгүй Маарагта горхон угтаха, уран гоёор шэмэглэгдэhэн хүүргэ дээгүүр гарахат, зунай сагта тунгалаг сэбэр уhан соо жараахайнуудай сэнгэхые адаглахат, модод-бургааhад сэсэглэхэ сагаа хүлеэнхэй байха. Түргэн харгын хажууhаа, номгон үзэсхэлэн орон орожо, яаралгүй ябажа, уран үгэ, шүлэгтэй танилсахат. Сэсэрлиг соомнай гол үйлэдэгшэ – уран үгэ, шүлэг болоно ха юм.

Сагаан мрамор дээрэ алтан үзэгөөр hиилэгдэhэн шүлэгүүдтэй хүшөөнүүд бодхоогдоотой юм. Эдэмнэй Ярууна нютагhаа гарбалтай уран зохёолшо, поэдуудта зорюулагданхай: Шираб Нимбуев, Цогто Номтоев, Намжил Нимбуев, Санжи Банзарагцаев, Цыренжаб Бадмаев, Ким Цыденов, Бата Цырендэлэгэй болоно. Уран үгөөрөө Эхэ ороноо, тоонто нютагаа, байгаалияа магтажа дууладаг бэлигтэй зохёолшод – нютагаймнай солотой хүнүүд болоно.

«Уянгын сэсэрлиг»

Уран үгэдэ дурлуулдаг

Үзэсхэлэн hайхан орон.

Үүлэгүй үндэр эхитэй

Үргэн уужам замай

Эхи табиха үүргэтэй.

Эдиршүүлые далижуулха

Энэдхэг hайхан орон мэтэ.

«Уянгын сэсэрлиг» ерыта

Уярма шулэгуудынь шагныта .

Найданова Арюна, 6-дахи ангин hурагша

Минии хүгшэн эжы- ара талын ветеран

Эсэгэ оронаа хамгаалгын Агууехэ дайнай дүүрэһээр 70 жэлэй үнгэрөөшье һаа, тэрэнэй дүлэтэ дүрбэн жэл мартагдадаггуй. Аймшагтай дайнай гал дүлэн соогуур ходоро гаража амиды мэндэ нютагаа бусаһан дайнай ба ара талын (тылэй) ветерануудай хуби заяанда, гэр бүлэ бүхэнэй хуби заяанда, энэ дайн мартагдашагуй мүр сараа үлөөгөө бшуу. Алтан дэлхэй дээгуур тараһан нэрэтэй, нэрэгүйшье хүшөөнүүд, номууд болон дуунууд тэрээн тухай һануулна.

Минии хугшэн эжы Жалсанова Дулмажаб Рабдановна 1928 ондо Яруунын аймагай Маарагта нютагта түрэһэн. Эжынгээ эрхэхэн, бэрхэхэн басаган бэлэй. 18-наһатайдань эжынь сагһаа урид наһа баража, гансаараа үлөө һэн.

Хара багаһаа ажал хүдэлмэриһөө залд гэдэггуй хугшэн эжымни хамсыгаа шуун ажаллажа эхилһэн.

Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агуу Ехэ дайн эхилбэ гэжэ хугшэн эжымни үбһэндэ байхадаа дуулаа. «Ехэ хүндэ саг байгаа даа, илангаяа эдеэ хоол хомор. Кукурузын талхаар лепёошхо барихаш, намартаа табаг соо поли дээгүүр ябажа орооһо суглуулхаш, тэрээнээ гар тээрмээр талхан болгоохош» - гэжэ эжымни ухибуудтээ хоорэдэг hэн.

Үбэлдөө ябагаар хорёод модоной зайда оршодог Ульдэргын һургуулида һурадаг байгаа.

Хамтын байрада байха, гар хюрөөгөөр түлеэ татажа, галаа түлидэг һэн. Ручка гэжэ тэрэ сагта угы, уһан хөө хоёрые ниилуулжэ гуурһаар бэшэхэ, дэбтэрэй орондо газетэ дээрэ бэшэдэг байгаа.

Хэдышье хүндэ байгаашье һаань, үхибүүд хадаа дайлалдажа наададаг байгаа. Үзүүртэй модоор буунуудые хэжэ наададаг байгаа.

Хубсаһан хунаршье тэрэ сагта мүртэй угы һааб даа: мэшээгээр юбкэ оёод үмдэхэ.

1948 онһоо 1968 он болтор хүдөөгэй ажалай учетчигоор хүдэлөө. 1968 онһоо 1978 он болотор Эгэтын –Адагай сомооной соведэй секретаряар ажаллаа.

1948 ондо нагаса баабайтаймни гэр бүлэ зохёожо, найман үхибүүдые бэлэглэһэн байна. “Гансаһаа газар дүурэхэ” гэжэ хугшэн эжымни үхибуудтээ хөөрэжэ һуугша һэн, гэжэ минии баабай хөөрэдэг.

Ямар түргөөр саг үнгэрнэ гээшэб! Аяар 70 жэл үнгэрөө.Эхэ оронойнгоо эрхэ сүлөөгэй болон бэеэ даанги байдалай түлөө ами наһаяа үгэһэн баатарнуудта, ара талада худэлһэн, илалтада хубитаяа оруулалсаһан ветерануудта хэтын алдар болон мунхэ дурасхаал.

Доржиев Амгалан, 8-дахи ангин hурагша

Түрэл нютагайм байгаали

Энэл даа, Эгэтын-Адаг,

Эжэл һайхан түрэл Хангира,

Ашата Маарагта нютаг,

Алад саагуур нэрэнь ханхинаа.

Минии түрэл нютаг – Яруунын аймагай Эгэтын–Адаг тосхон болоно. Манай нютаг айлшалhан хүн бүхэн байгаалииемнай гоёшоодог. Нютагни гурбан голой бэлшэртэ байдаг: Yдын, Маарагтын, Эгэтын. Түрэл нютагайм намжаа һайхан тала дайдань хони ямаадаараа бүрхөөгдэнхэй, сэнхир хүхэ нуурнуудтань элдэб янзын загаһан бии, хүбшэ тайгань ан гүрөөлөөрөө, шубуу шонхороороо баяжанхай.

Яруунын, Хориин аймагуудай хилэ дээрэ “Уянгын сэсэрлиг” гэжэ нэрлэдэг нютагаймнай дурасхаалта газар бодхоогдонхой юм. Эндэ Ярууна нютагай юhэн уран зохёолшодто зорюулагдаhан хүшөө шулуунууд табяатай.

Тээ саанахана, нютагаймнай гоё hайхан газарнуудай нэгэн болодог Маарагтада, Отошо бурханай субарга оршоно. Энэл газар Шираб, Намжил Нимбуевай тоонто нютаг “Нимбу Боршогор” гээд нэрлэгдэнхэй. Саашаа “Сагаан Үбгэн”, “Хорёо шулуун”, Маарагтын аршаан гэһэн үльгэр домогто ороһон газарнууд оршодог. Энэ манай мэдээжэ аршаандамнай Буряад ороной олон нютагhаа зон ерэжэ, бэеэ аргалдаг,  шабарынь хүнэй зарим үбшэ аргалха шэдитэй юм. Мүн Хүлэй, hадаригай, Хангирын уудаг аршаангууд бии юм. 

Би Эгэтын-Адаг нютагайнгаа байгаалиин үзэсхэлэнтэ hайхан баялигуудаар омогорхоноб.

Энэ hайхан байгаалидаа зон гаража амархадаа, модо шулуу хүдэлгэхэгүй, уhа голдоо муу юумэ хаяхагүй, бузарлахагүй, сугларhан хэрэггүй шоройгоо суглуулаад, абаад ябаха, ябаhан газартаа хаяхагүй, харгы сэбэрлэжэ ябаха ёhотой гэжэ би hананаб.

Манай нютагай ажаһуугшад нютагаа сэбэр байлгахын түлөө ехэ ажал хэдэг. Жэл бүри хабарай ба намарай хаһада хорёо хотоёо, үйлсэнүүдээ сэбэрлэдэг. Yдэ, Эгэтэ, Маарагта голнуудайнгаа эрьеэр ябажа, элдэб муухай нобшо суглуулдаг, нютагайнгаа субаргануудые арилгажа байдаг. Аймаг соогоо минии нютаг эгээл сэбэр тосхон гэжэ тоологдодог.

Тиигэбэшье байгаалидаа хайра гамгγйгөөр хандадаг зонууд олдодог. Эгэтын-Адаг нютагни элдэб модонуудаар (нарhан, шэнэhэн, хуhан, уляаhан, хасуури) баян юм.   hуулэй 20-30 жэлэй туршада модон хайра гамгүйгөөр отологдоно, ан амитан хюдагдана. Хэды шэнээн ой модон бага, ехэ түймэрнүүдтэ шатааб. Зарим газар танигдахаар бэшэ болонхой. Энээнhээ боложо, гол горхомнай шэргэнэ. Маарагта голой уhан бага болонхой, зарим тээгээ хаташанхай. «Ехэ нуур», «Холбоолжон», «Мунханта», «Сайдамта», «Шабарта» гэhэн нуурнууднай баhал бага болошонхой юм.

Минии hанамжаар, бидэнэй байгаалияа хамгаалаагүй hаа, хэдэн жэлэй үнгэрөөд байхада, ууха сэбэр уhан, амилха hайхан агаар олдохоёо болёод байха, ан амитад үсөөн болохол даа. Тиимэhээ байгаалияа наринаар хамгаалжа, гамнажа ябабалнай, манай тоонто нютаг бүри hайхан, гоё болохо гэжэ үнэн зүрхэнhөө найданаб!

Баян гоё байгаалияа

Бузарлангүй ябая!

Буряад хубсаhанай hүлдэ оодэнь үргэе.

hүүлэй жэлнүүдтэ буряад арад зон үндэhэн буряад хубсаhандаа ехэ анхаралаа табидаг болонхой. Хэрбэеэ 20-30-аад жэлэй саана гансал соёлой ажалшад буряад хубсаhаяа үмдэдэг hаа, мүнөө юрын зон буряад дэгэл үмдэдэг болоhониинь hайшаалтай.

Буряад арадай үндэhэн буряад хубсаhан хадаа буряад угсаатанай олон зуугаад жэлэй соёл заншалай хуби боложо үгэдэг.

Буряад хубсаhа эхэнэрнүүдшье, бүhэтэйшүүлшье оёдог, бүтээдэг байгаа. Оёдолшон хадаа уран зураашанай, уран дарханай, уран бүтээгшын шадабаритай, арhа элдэжэ шадаха, угалзануудые мэдэхэ, үнгэ зүhэ тааруулжа шадаха бэлигтэй байгаа. Бүхыдөө буряад арад уран гартай, уран оёдолшодые ехэ хүндэлдэг, дээгүүр сэгнэдэг байгаа бшуу. Аймаг, отог, хотон бүхэндэ өөрын дээдын гарай, оройн оёдолшон гэжэ байгаа.

Манай Эгэтын-Адаг нютагта бэлигтэй оёдолшод олон юм. Хэд бэ гэбэл, Намжилма Ринчиндоржиевна, Намжилма Егниновна, Доржо-Ханда Цыдыповна, Туяна Цыдыповна болоно. Бадмаев Даша-Нима Дамдинович - нютаг соогоо «Уран Даша-Нима» гэжэ алдаршаhан, Москвада оёдолой ательедэ хүдэлхэдөө, дээдэ шатын офицернуудта китель оёдог байhан.

Тэдэнэй тоодо би өөрынгөө эжы, Мункоева Юлия Геннадьевнае, баhал уран гартай оёдолшон гэжэ хэлэхэ байнаб. Эжымни hургуулиингаа «Ая ганга» гэhэн хатарай бүлгэмэй багша юм. Эжыхэмни сагаан сэдьхэлтэй, зөөлэн, хүндэмүүшэ зантай, ходол уринаар энеэжэ ябадаг, элдэб гоёор намдаа юумэ нэхэдэг, зураг зураха дуратай, хамаг юумэ шадаха, мэдэхэ юм. Эжымни намайе оёжо hургадаг, дулаан үгэнүүдээр магтадаг, зүб бурууем заадаг, hанаhан юумыемни дэмжэдэг.

Тон түрүүшынхеэ «Ая ганга» бүлгэмэйнгөө үхибүүдтэ хатарай гоё платинуудые оёhон байна. Тэрэнэй hүүлээр 2013 ондо минии «Эдир Дангина» гэhэн аймагай мүрысүүндэ хабаадахадамни, хатарай, харалганай гоё хубсаhа, шог ёгто рассказ уншахадаа үмдэхэ 3 гоё плати оёhон юм. Буряад угсаатанай үндэhэн hайндэр - Сагаалганай хүүгэдэй сэсэрлигтэ үнгэрхэдэнь, абаһаар лэ хүбүүндээ буряад гуримаар һайхан буряад дэгэл оёжо үгэһэн байна. Эжымни дэгэл оёходоо, заабол шанартай эд хэрэглэхые оролдодог, тон нягтаар оедолдоо хандадаг.

2014 ондо Буддын шажанай заншалта Сангха үнгэргэдэг «Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэhэн бүгэдэ буряадай буряад хэлэнэй мүрысөөндэ хабаадаhан байнаб. Тиихэдээ «Заншалта хубсаhа хамгаалха» гэhэн номинацида онсо шалгаржа гарааб. Эжытэеэ суг хамта кукла бүтээжэ, буряад хубсаhа оёhон байнабди.

Буряад зоной ажабайдалда тааруулжа зохёогдоhон, мориндо мордоод ябахада, үбдэг бүглөөд, дулаахан хормойтой, hалхи шуурганда үлеэгдэхэгүй буряад hамган дэгэл оёобди.

hара нарандал гэшхэдэлтэй,

hамгад баhал hайхан.

hамган дэгэлынь сээжэтэй,

Хормойнь олон хуняаhатай,

Хамсынь туруу тохойтой

Булхагар ехэ булуубшатай,

Уужань баhал удхатай.

Малгай

Абын хубуудэй тоогоор

Арбан нэгэн хушоодэhэтэй,

Алтан шара дэнзэтэй,

Гал улан залаатай,

Умдэhэн эзэндээ заяатай

Халюун, хурьган, шэлууhэн

Хилэн торгон хубоотэй

Хори буряадай малгай оёобди

Гутал.

Эхэ газараа

Эмдэхэгуйн тула

Эрмэгынь оодэнь хятайлган,

Эрхим оёдолшын урлаhан

Угалзатай, удхатай

Элдэб сагта умдэхэ

Эрмэгтэй

Эртэ урдын гутал оёобди.

Буряад дэгэлээ оёжо, умдэжэ, омог дорюун алхалая, буряадууд!

Мункоева Жасмина, 7-дохи ангин hурагша

«Ким Цыденовэй зохёолнуудые уншаад байхадаа…»

Би Ким Цыденовэй «Эхэ» гэhэн рассказ тон анхаралтайгаар уншажа, ехэтэ hайшаагааб. Автор энэ рассказ соогоо эхын дүрэ, сэдьхэл зүрхэнэйнь, ухаан бодолойнь мэдэрэл, hанаае тон зүбөөр, хүнэй сэдьхэл хүдэлгэмөөр харуулаа.

Дайнай дүүрэhөөр хорёод жэлэй үнгэрөөшье hаань, Балма хүгшэн дайнай газарта унаhан ори ганса хүбүүн тухайгаа үдэр hүнигүй hанаата боложо, ходол дурсажа ажаhууна. Хүбүүн тухайнь бодол эхын ухаанhаа нэгэшье үдэр гараагүй шахуу. Эдэ олон жэлнүүд соо Балма хүгшэн хүбүүнэйнгээ дайнай урда жэлнүүдтэ үмдэжэ ябаhан хубсаhа, сэрэгhээ эльгээhэн гурбан хушуутай найман бэшэгүүдыень бурхан соогоо наринаар хадагалжа ябаа. «Үгы» гэhэн үгэдэ үнэншэнгүй, Балма тэрүүшээр Няма-Сэрэнhээ мэдээ хүлеэдэг байгаа. Теэд найман бэшэгүүдэйнь hүүлдэ шархатаа гү, али наhа бараа гэhэн саарhан ерээгүй. Дайнай дүүрэхэдэшье хүлеэгээ, олон жэлэй үнгэрхэдэ эхын хүлеэхэ, найдаха аргань барагдаа. Ядаха сагтаа үзэлшэн, мүргэлшэндэ хандахадань: «амиды ябана, мэнэ ерэхэ», үгы hаа, «хүлеэhэнэй хэрэг үгы, бурханай орондо боди хото боложо түрөө», гэжэ айладхадаг байгаа.

Эхэ хүн түрэhэн үри хүүгэдэйнгөө түлөө бүхы наhан соогоо hанаагаа зобожо, хайшаншье гэжэ hаань туhалха гэжэ оролдодог ха юм. Балма хүгшэндэ ганса хүбүүнэйнгээ эдеэ хоол бэлдэжэ, хубсаhа хунарыень оёжо, үри хүүгэдыень хаража hууха талаан тудаагүй. Энэ хүгшэн колхозой ажал хэхынгээ хажуугаар үдэр hүни алдангүй, маани мэгзэм уншажа үнгэргэдэг байгаа.

Нэгэтэ нютагайнь үбгэн Ивалгын дасан Сагаан hарын хуралда ошохо болобо. Балма хүгшэн тэрэ үбгэндэ пенсиhээ хахад мүнгэеэ үгэжэ: «Хүбүүнэймни абарал эрижэ ерыт», - гэжэ гуйба. Үбгэн бусахадаа: «Хүбүүнииньшье үни хада үгы юм хаям даа. Мүнөө дүрбэдэхи түрэлдөө, зүүн хойто зүгтэнь набтархан шара hамгатай айлда хүбүүн боложо түрөөд байна»,- гэhэн абарал асарба. Балма хүгшэн энэ абаралай зүбтэ бүхы зүрхэ сэдьхэлээрээ этигэбэ. Ямар айлда түрэhыень тэрэ үбгэнтэй зүбшөөд, ошожо улаан нюураараа хараха гэжэ шиидэбэ. Бүхэли hүни унтажа ядажа хоноод, үүр сүүрээр бодобо. Бурхандаа мүргэжэ сайлаад, бригадирhаа мори шаргатай эрижэ, хажуудахи тосхоноо ошоно. Тэрэ айлайнгаа гэр оложо ороходонь, залуу айлайхи сайлажа hууба. Хоёр хүүгэдтэй гэрэй эзэн эхэнэр үенhөө үнгэржэ ябаhан хүбүүгээ үбэр дээрээ hуулгаад, халбагаар эдеэлүүлнэ. Балма хүгшэн хүбүүхэниие тон анхаралтайгаар шэнжэлжэ эхилбэ. Өөрынгөө хүбүүнтэй сасуулжа харахадань адлишье бэшэ байхадань, хүгшэнэй зүрхэ сэдьхэл хүдэлнэ. Сай уужа hуухадаа, Няма-Сэрэнэйнгээ бага ябадагыень ехэ элеэр hанана. Энэ ондоо айлда түрэжэ ерээд, бодото бэеэрээ хүбүүмни hуужа байха гэжэ hанаhандаа өөрыгөө зэмэлнэ. Балма хүгшэн иигэжэ бэеэ мэхэлжэ, үнэншэжэ ерэhэнээ мэдэржэ, нюдэеэ уhатуулжа hууhанаа гэнтэ бодожо газаашаа гарашана.

Иигэжэ дайнай hүүлэй жэлнүүдтэ фронтhоо бусаагүй хүбүүдээ, эсэгэнэрээ, аханараа хүлеэжэл байhан айлнууд бүхы эсэгэ ороноорнай дүүрэн ажаhуугаа.

Энэ рассказ соогоо Ким Цыденов үнэншэмэ зүбөөр хүбүүгээ хүлеэhэн эхын дүрэ, тэрэнэй гашуудал, гажарал, досоохи hанаа бодолыень тон ойлгосотойгоор харуулна. Юрын буряад эхэ газар дээрэхи гансахан хүбүүгээ тэсэмгэйгээр аяар хорёод жэл соо хүлеэжэл hуугаа. Авторай буряад эхэнэрэй хуби заяае, эхын hайхан сэдьхэлые дүтөөр харуулhандань намда тон баярламаар байгаа. Би үхибүүдтэ Ким Цыденовэй зохёолнуудые уншахыень уряалнаб.

Авторай шүлэгүүд сооhоо «Эхэ» гэhэн шүлэгынь уярангүй уншахын аргагүй. Ямар эли тодоор эхынгээ шарай, уршалаануудыень зураглана гээшэб? Авторай эхэ дайнай үеын хүшэр жэлнүүдтэ баhал бүхы хүндэ дабаае дабажа гараhан, нүхэрөө дайнда алдаhан гэжэ ойлгонобди. Шүлэгынь уншаад байхадаа, авторай эхэдээ хэды дуратайе, хэды мээхэйе бидэ харанабди. Иимэ урихан, зөөлэхэн үгэнүүдые эхэдээ ехээр дуратай, эхэеэ хүндэлдэг, хайрладаг хүн зорюулхал даа.

Ким Цыденовай шүлэгүүдые уншажа байхадаа энэ хүнэй хэлэнэй баян, нугархай, ойлгосоотой байhаниинь гайхалтай. Ямар тодо, сэсэн үгэнүүд гээшэб? Иимэ уран, бэрхэ хүн наhатай болотороо ябаа hаа, ямар үшөө олон, hонин зохёолнуудые бэшэхэ байгаа гээшэб? Теэд юртэмсын жама ёhые бидэ ондоо болгохо шадалгүйбди. Би нютагайнгаа бэлигтэй уран найрагша Ким Цыденовэй зохёолнуудые уншажа, шудалжа байhандаа баяртайб.

Эгэтын-Адагай тала дайда үхэр малаараа бүрхѳѳгдэхэ.

Манай нютагайхид иигэжэ хэлсэдэг: худѳѳ нютагта ажаhуудаг аад, үхэр мал барингүй байхада нүгэл. Тиин мүнѳѳ Эгэтын-Адаг нютагтамнай айл бүхэн шахуу арга шадал соогоо мал үдхэнэ гээшэ. Зарим айл 20-30 толгой үхэртэй, зариман 2-3 толгой заатаүгй барина. Ажалша бэрхэ айлай стол дээрэ hүн, тоhон, зѳѳхэй, ээзгэй, айраг, аарса, тараг гэхэhээ эхилээд, мяханай баhал олон тоото зүйлнүүд табигдадаг байхаhаа гадна, малшад хэзээдэшье малаа үүсэлжэ, мяхыень мүнгэн болгохо аргатай hэн хойноо шадалтай зоной тоодо ородог.

Жэлhээ жэлдэ нютагайхид малайнгаа тоо олошоруулдаг болонхой. Гансашье үмсын мал бэшэ, харин ниитын малай тоо олон болодог гээшэ. hүүлэй үедэ манай «Победа» ажахы hайн үүлтэрэй адуу мал үүсхэбэрилнэ. Хүн зондо аша туhатай морин эрдэни — Забайкалиин үүлтэрэй — 224 гүүн тоологдоно, Агаhаа 100 гүүн , 8 толгой залуу азарга асарагданхай. Адуушан Доржиев Баясхалан Митыпович hайн ажаллажа байна.

Хальмаг үүлтэрэй 300 үхэр, Эдильбаевска үүлтэрэй, хойноо томо курдюгтай 3000 шэрхи хонитойбди. Хонид арендэдэ хүн зондоо хубаарилан дамжуулагданхай. Арендаторнуудаа урмашуулан, оролдосотойгоор хүдэлхын тула түл абалгын үедэ гараhан тугал, хурьгадай хахадынь шахуу ѳѳhэдтэнь үгтэнэ гээшэ.

Бэрхэ ажалшадаа нэрлэе: оролдосотойгоор ажалладаг хонишон Бато Дымбрылов 16 үхэртэй, тиихэдэ Жалсан Юндунов 20 үхэр малтай, Зугдэр Намсараев 18 толгой малтай, тиихэдэ Ширапов Саянтан 30 толгой малтай юм, Хангирта Бадма-Ханда Дашинимаева 35 толгой үхэр харана. Малшад, хонишоднай үбhэ ногоо элбэгээр бэлдэнхэй, таряа талхатай, тиимэhээ hайн үбэлжѳѳндѳѳ бэлдэнхэй. Yхэр малаар баян хүн хэзээшье ядахагүй!

Yхэр мал барихада , ажалынь ехэ юм ааб даа. Малшад үхибүүдтээ мал ажалаа заадаг болонхой. Энэ ёhо заншал нютагтамнай балай таhалдаhаншье бэшэ. Тиин мүнѳѳ гэртэхиндээ туhалжа , малдаа гаралсадаг. Yхибүүд үмсынгѳѳ үхэрнүүдые сохом таниха юм ааб даа. Харин наhатай зон аша гушанараа бүри малшаар хүмүүжүүлхэеэ оролдодог байна. hайн хүмүүжүүлгэ гараhан үхибүүд анханайхидал адляар гэртэхинэйнгээ хэды малтайень мэдэхэhээ гадна, сагаагшан, улаагшан гэхэ мэтээр малайнгаа зүhыень гү, али гунжан, хашараг гэжэ байгаад наhыень илгаруулжа, үхэрнүүдээ түл түлѳѳрнь нэрлэжэ шадаха юм.

Малша зон үхибүүдээ багаhаань хойшо газаахи ажалдаа дахуулаад, хэлэжэл, заажал, hургажал байдаг. Саашанхи хуби заяагаа ондоо мэргэжэлтэй холбоошье hаань, хото городто ажаhуудаг болоошье hаань, энэ мэдэсэ шадабаринь hаалта хэхэгүй гэжэ нютагай үбгэд , хYгшэд тоолодог юм.

Мал хараха — ама тоhодохо гэжэ зүб байна даа.

Ерээдүй тээшэ….

Зулгы hайхан зунайнгаа саг угтажа байхадаа, минии сэдьхэл соо ехэ баяр түрэнэ. Сүлөө сагшье олдодог болоно. Би олон юумэн тухай бодомжолхо дуратайб. Энэ хадаа эжытэеэ хөөрэлдөөнhөө, «Буряад үнэн» сониной «Үнгэрhэн зуун жэлэй агшан зуур» уншаха дуранhаа үндэhэлнэ гэхэдэ болохо. Буряад орондомнай «Алтаргана» наадан үнгэрхэнь гээшэ. Юунэй түлөө эмхидхэгдэнэб? Ажабайдалдамнай ямар нүлөө үзүүлхэб гэhэн олон асуудалнууд миниишье толгой эзэлнэ.

Минии тоонто нютаг Яруунын аймагай Эгэтын-Адаг hуурин юм. Урагшаа hанаатай, эдэбхитэй залуу зоноороо, ажалша бэрхэ бүдүүн зоноороо, урматай хүгшэд, үбгэдөөрөө мэдээжэ болоhон hайхан нютаг даа. Би ехэ золтой хүнби, юундэб гэхэдэ хүгжэм хатарайнгаа ансамбльтай «Алтаргана» нааданда хабаадахаб. Сүлөө сагаа дэмы үнгэргэнгүй мүнөө бэлэдхэлэй ажалда хам оролсонхойб.

Тиимэhээ нютагайнгаа ерээдүй тухай «зүүдэ хараа гүб, али hанаан бодолдо абтаа гүб?» энээн тухайгаа богонихон зураглал дурадханаб. Ерээдүй тээшээ зүрхэтэй алхалхын түлөө, гэдэргээ сухариха, үнгэрhэн сагайнгаа түүхэ шэнжэлхэ, баян абдар сооhоонь хамаг hайнииень абаха, мүнөө сагайнгаа байдалда таарууулан ябаха шухала.

Нютагаймнай СПК «Победа» 1930-1936 онуудта «Үнэн ажал», 1936-1956 онуудта М. Молотовой нэрэмжэтэ, 1956 онhоо «Победа» колхоз болоhон юм. Банзарон Рабдан Цыцыктуевич, Дымчиков Чимит Доржиевич, Дамбаев Дамби Базарович - ажалай габьяада гараhан түрүүлэгшэнэр болоно, мүнөө сагай нютагаймнай байдалда hайн hуури бэлдэhэн алдартайнууд. Манай нютагай ажабайдалай түүхэ тухай «Эгэтын-Адаг» Э. Бальжинимаевай, «Гурбан голой бэлшэртэ» Б. Дамдиновай, «Хүгжэлтын замаар» П. Эрдынеевагай номууд соо hонирхон уншааб. Мүнөө нютагаймнай байдал сагай эрилтээр hайн хүгжэнхэй. Сэбэр үргэн гудамжануууд, хоёр дабхар сагаан гоё hургуули, шэнээр харагдаhан соёлой байшан, тоогүй олон адуу малнууд, шадалтай бата бүхэ айлнууд нютагаймнай шэмэглэл юм.

Үшөө 60-аад жэлэй үнгэргэхэдэ, ерээдүй тухай hанаанда абтахада (намда тиихэ сагай ерэхэдэ 60 наhан хүсэхэ), хүдөө нютагаймнай байдал хото городhоо дутуугүй гоё болонхой байха. Үдэ, Эгэтэ, Маарагта голнууд эршэтэйхэнээр урдажа, эрьеыень зубшаад, үнөөхил тобир-тарган адуу малнууднай, ургамалнууд пэгшэгэр ургажа, хүн зоной сэдьхэл тэнюун, hайн байдал тогтонхой байха гэжэ нюдэндэм харагдана.

Энэ саг заатагүй дүтэлхэ, юундэб гэхэдэ, бидэ урданайнгаа түүхэ мартахагүйбди, буряад ёhо заншалаа алдахагүйбди, байгаалияа аршалжа абархабди.

Жамбалова Дарицо, 11-дахи ангин hурагша

«Бэлигэй толиин туяа доро»

Буряад уран зохёолой гайхамшагта эрдэни зэндэмэни болохо «Бэлигэй толи» гэhэн суута зохеол бэшэhэн дооромбо зиндаатай Эрдэни Хайбзан Галшиев түрэлхиин хурса, оюун ухаатай, бэлиг т үгэлдэр, хүн зангаараа даруу зантай, үлүү үгэгүй, hайн хүн ябаа. Уран hайханай аргаар бэшэгдэhэн энэ бүтээл 8 удхатай бүлэгhөө, 1000 дүрбэн мүртэй бадагhаа бүридэhэн шүлэглэмэл hургаалай зохёол болоно.

Бүлэгэй нэрэ бүхэн hургаал заабари болон үлэхэ зэргэтэй. Дүрбэн мүртэй шүлэглэмэл бадагай түрүүшын хоёр мүртэ хүнэй ажабайдалай элдэб ушарнуудта яажа бэеэ абажа ябахаб гэhэн заабари, харин нүгөө хоёр мүрнүүд тэрэнэй үйлэ хэрэгэйнь шалтагааниие гү, али хойшолонгые элирхэйлнэ.

Жэшээнь: Хэрэг үгыгөөр

Хари айл аймагые бү зай.

Хэрэггүй ябаад зайгаа hаа,

Гудамжын дундуур хусаhан зольбо нохой мэтэ болохо. (105)

Ямар сэсэн мэргэн заабари гээшэб, нээрээшье ямаршье хэрэг үгы аад, айлаар зайха гээшэ hайн бэшэ. Зүб hургаал болоно, хэрэггүй зайhан хүн зольбо нохой шэнги hанагдаха болоно.

Бэеэ хайрлан үйлэдэнэб гэжэ

Саг үргэлжэ гэртээ бү хэбтэ.

Бэе юушье тэсэхэгүй,

Yнжэгэн болоод түргэн хүгшэрхэ. (126)

Иимэ заабари аба эжынэр hануулжа, ажалда дүршэлтэй болохые hургана. Энэ бадагай удха гүнзэгы гэжэ бодоноб, юундэб гэхэдэ, бэеэ ехэ гамнангүй ажал хүдэлмэри хэхэ ёhотой, ажал хэхэдээ бэе хүдэржэхэ, түргэн хүгшэрхэеэ хэн hанахаб даа, тиимэhээ бэеэ залууhаа шангаар, нягтаар абажа ябаха хэрэгтэй гэhэн hургаал заабари.

Урда сагта бэшэгдэhэн зохёол удха шанарай, уран үгын талаар баян, хурса, сэсэн мэргэн hанал бодолнуудтай. Мүнөө үеын залуу үетэн энэ зохёолые мэдэхые оролдохо, үзэхэ зэргэтэй. Yнэ сэнтэй зохёол соо өөртөө адли хүниие алаха, мэхэлхэ, баhаха, доромжолхо, зараха, сохихо ёhотой гэхэ мэтын удхатай нэгэшье үгэ олдоогүй.

Эрдэни Хайбзан Галшиевай гүнзэгы һургаалнууд саг жэлэй ошохо бүри хүн зоной сэдьхэлдэ һайхан туяа гэрэлээрээ шэнгэжэ, ажабайдалыень амгалан тэнюун, элдин   элбэг,  һайхан болгожол байхань болтогой!

Бурхиева Наран, 9-дэхи ангин hурагша

РСФСР-эй ба СССР-эй гэгээрэлэй отличник, «Буряадай hургуулиин габьяата багша» Цырен-Ханда Жамсуевна Жамьянова дайнай хатуу жэлнүүдтэ «Победа» колхозой түрүүлэгшээр хүдэлhэн Рабдан Цыцыктуевич Банзарон тухай «Колхозой түрүүлэгшэ, съездын делегат» гэhэн ном 1996 ондо Нарhатын сониной хэблэлдэ гаргаhан байна. Ном соонь Р.Ц.Банзороной 5 хүбүүдэйнь хоёрдохи хүбүүнэйнь Валерий Рабданович Банзароной, суг хамта хүдэлhэн нүхэдэйнь, ажалшадайнь дурсалганууд оронхой.

Энэ номтойнь үхибүүднай танилсажа, «Агууехэ дайн минии гэр бүлын хуби заяанда» гэhэн дурасхаалай үдэшэ hургуулидаа үнгэргэhэн байнабди. hурагшадайнгаа ажалнуудые танай анхаралда дурадханаб.

Доржиева Цымжидма Бадмажаповна,

Эгэтын-Адагай буряад хэлэ ба литературын багша

Эсэгын дайнда хабаадаhан минии абганар.

1941 он. Элдин hайхан зунай намжаа дулаахан үдэрнүүд. Шубуу шонхорой жэргэжэ хонодог эгээл богони хүхын дуута hүнинүүд.

Нэгэтэ иимэл hүни

Нэбтэрэн ороо hэн дайсан.

Нэлэнхы Эхэ Орониием

Нэрбэжэ ерээ hэн дайсан.

Нойрсожо байhан хотонуудые

Шатаажа эхилээ hэн дайсан.

Нойрмог заахан хүүгэдые

Сошоожо hэреэгээ hэн дайсан.

Хархис дайcадhаа Эхэ ороноо хамгаалхын тула совет арадтаяа хамта нэгэн дуугаар манай Эгэтын-Адагай 120 hухай улан хүбүүд урдаа хаража, ажалаа сахижа ябаhан эрэшүүлнай хойно хойноhоо сэрэгтэ мордолжол мордолжол байгаа.

Энэ аюулта, шуhата дайн миниишье гэр бүлые тойрожо гараагүй.

Зүүн Үльдэргын hалхитын Улаалзай хүбдүүд обогтой Намдагай Доржын 3 хүбүүдэй эгээ ехэнь – минии үбгэн баабай – Доржын Сэбэгжаб гээшэ. Эгэтын МТС-hээ броньтой байжа, дайнда абтаагүй. Харин хоёр дүүнэрынь залуу наhaнайнгаа түлэг үеые дайнда хёрбоhoлуулhaн, галдуулhaн намтартай.

1916 ондо түрэhэн Доржиев Мүнхэ Намдакович абгамни иигэжэ хөөрэдэг hэн: «1942 оной намар эртэ саhан ороhoн байгаа. Эгэтын голой захаараа мүльhэтэжэ байха үеэр военкомадhаа ээлжээтэ дуудалга ерэжэ, колхозойнгоо ахамад бухгалтераар ажаллажа байhан Юндэн Цыренжаповтай хамта сэрэгтэ мордохо болобобди. Дэмбэрэлэй Цырмаада мори шаргаар Могзон станци хүрэтэр хүргүүлэгшэ hэмди. Нижнеудинск дээрэ Юндэнтэеэ хоёр тэшээ тараа бэлэйбди…»

Волховско фронт дээрэ Новгород шадар айхабтар хатуу шанга тулалдаанай боложо байхада, Мүнхэ абгамнай анха түрүүн дайнда ороhон байдаг. Дайсадай hомоной аадар мүндэртэ адляар адхаржа байхада, битнай шоройдо булагдажа, шүүд лэ тэндээ шархяа хатаан алдаhан хүм. Контузи абаад, шорой доро хэбтэхэдэм, ротымнай командир Карнышев Вологдин гэжэ санинструктор хоёр намайе абарhан юм гээд хөөрэдэг.

Дайсанай үсэд нэтэрүү добтолгодо шанга сохилто үгэжэ, Новгородые сүлөөлөөд, М.Н Доржиевай алба хэжэ байhан часть Ленинградска фронт дээрэ дайлалдаба. 1942 ондо трактористын үнэмшэлгэтэй болоhон Мүнхэ абгамнай Ладожско нуур дээгүүр гаргагдаhан «Ажамидаралай харгын» хамгаалалтада үхэр бууе трактораар зүдхүүлдэг болобо.

1943 он гаража, манайхин галзуу дайсадые гамгүй сохижо эхилээ. «Манай хэрэг үнэн, бидэ илахабди» гэhэн далита үгэнүүд сэрэгшэ бүхэнэй сэдьхэлэй hүлдэ болоо бэлэй.

«Катюшанууд» бии боложо, Ленинградай хүреэлэлтые hэтэ сохиhоной удаа манай совет арми урагшаа дабшаhаар дабшаа. Прибалтийска фронт дээрэ тулалдажа, Рижскэ тохойе бусаагаабди. Географи гээшые улаан мяхаараа, бодото бэеэрээ яажа шудалха саг тудаа гээшэ hааб даа. Рига город хүрэгдөө. Дайсад энэ городые амаргүйгөөр hандаргааhан байгаа даа» гэжэ дурсадаг hэн.

«Фашистнуудые сохижо, түрижэ эхилхэдээ, манайшье сэрэгшэдэй хүл хүнгэн болошоо юм ааб даа». Совет Арми гээшэ дайсанаа намнажа эхилхэдээ, эхи тухыень үгэнгүй, үдэр hүнигүй сохидог болоо. М.Н. Доржиевай часть Кенисберг хүрэбэ. Энэ городые алдахагүй гэжэ дайсан нилээн шунанхатаа. «Кенигсбергые абалсаад, саашаа Польшын хилэ дээрэ гараад байтарнай, илалта мандаа hэн» , - гэжэ абга хөөрэдэг hэн.

1946 ондо сэрэгшэ абгамнай нютагаа бусажа ерээ. Тиихэдээ Алдар Солын III шатын орден, «Шэн зоригой түлөө», «Дайшалхы габьягай түлөө», «Ленинградые хамгаалhанай түлөө» болон бусад медальнуудые энгэр дүүрэн яларуулжа, Эхэ Оронойнгоо албые эрхим hайнаар дүүргэжэ, дайсанаа дараад, даагаа hүүлдээд, түрэhэн гараhан дайдадаа тэхэрихэ золтой байгаал даа.

Амиды мэндэ бусаhан Мүнхэ абгамнай Догно нютагай Цыренова Цырен - Дулма Цыдыповна гэжэ сэхэ харашагүй сэбэрхэн, зулгы зохид зантай, гоё hайхан басагантай хуби заяагаа холбожо, 10 үхибүүдтэй болоод, бултыень хүнэй зэргэдэ хүн болгожо табяа. М.Н. Доржиев абгамнай арба гаран жэлдэ колхоздоо зүгышэн ябаа, hүүлдэнь пенсидэ гаратараа механизатораар хүдэлөө. Арбан үхибүүдтээ юртэмсын гурбан зөөлэнөөр үргүүлжэ, ажабайдалай хатуу хэсүүе үзөөшье haа, аяар 83 наhатай болоод, Мүнхэ абгамнай Дэмбрэл гэдэг одхон дүүгээ дурда дурдаhаар, алтан дэлхэйhээ 1998 ондо аялаа hэн.

Одхон нэгэ наhаар дyy, Дэмбрэл хyбүүниинь Улаан-Үдын багшанарай институдта hуража байтараа дайнда мордожо, Воронеж шадар баатарай үхэлөөр унаhан.

Хүлэг морин хүнэй хүбүүн хоёрто

Хамагай зоболон, үйлын үри байгаа гү?

Хүлөөрөө ошоhон хүбүүдэймнай орондо

Альганай шэнээн саарhан

Бусадаг hэн аюултай!

Гэhэн мүрнүүд минии Дэмбрэл абгада сэхэ хабаатай.

Иигэжэ Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайн минии гэр бүлын хуби заяанда хэлэшэгүй, хэмжэшэгүй хүндэ сараа үлөөгөө.

Бидэ эдир үетэн эхэ нютагайнгаа үржэлые hэргээхын тула түүхээрээ hонирхожо, шэнжэлэжэ, ойлгожо ажабайдалайнгаа эхин түрүүшын заршам болгон ябаял!

Жалсанова Арюна, 8-дахи ангиин hурагша

Хүгшэн эжыгээрээ омогорхоноб

Би хадаа Дэмбрэлэй Гэпэлэй Бата – Мунхын одхон басаган Нарана гээшэб. Минии хүгшэн эжы Хандамаева Хандажаб Шагдаровна, 1926 оной Яруунын Гулбай нютагай хүн байһан.

Нагаса эжы баабай хоерынь хүнүүдһээ нэгэ хэды малаар олон байһанайнгаа түлөө, хулаагууд гэжэ гэмнүүлһэн юм. Эжынь хүнэй һамган байжа, сүлэлгэһөө гарсалдаһан байгаа. Энэ Эгэтын- Адагта эжынь дүү Дарижабай Дэлгэр гэжэ байгаа. Эжынь нүхэрһөө һалаад, 6-тай минии эжые, 4-тэй Дашанима дүү хүбүүень абаад, наашаа гараһан юм. Догноһоо Нарһата ерээд, олон шарга моридтой зоноор Эгэтын-Адаг хүрэжэ ерэһэн юм. Зургаатайһаа һургуулида ороһон, 3-хи класста Цымжит Аюшеевна, Балмасу Пыловна хоёрто заалгаһан, 1938 ондо 5-хи класста һурахаяа Нарһата ошоһон, гэрэй һанажа зободог байһан, нютагаархинаа хараад дахадаг һэн. 6-хи, 7-хи класс Үльдэргэдэ дүүргэһэн. Эжынь Шобойн буусада, Улаан Бургааһанда һаалишан байгаа. 7-хи классаа дүүргээд, Хангирын бригадын учётчиг болоо.

Уданшьегүй дайн эхилжэ, урдаа хараха эрэшүүлынь дайнда мордоо. Тэдэнэй орондо Дугданай Намжилма, Рабданай Цыремжит, минии эжы гурбан морин косилкашан болоогшо һэн. 1941 оной үбэлынь Тахяашын һүнэй гүүртэдэ үбһэ шэрэжэ үбэлжөө. 1942 ондо адуушанай бригадын учётчик, зун болоходо, үбһэнэй бригадын, һүүлдэнь полевод бригадын учётчик ябаа. 1943 оной үбэлынь 6 дахин Могзон руу хамбы шэрээ. Тайлуудай заготзерноһоо орооһо, Хаймисаанай рыбопунктһаа загаһа шэрэжэ, Могзон абаашаад, һөөргөө бусахадаа, бочкотой керосин шэрэжэ ерэдэг һэн. 1944 оной зун үбһэшэдэй тоо бүридхэгшэ байтараа, Дэмбрэлэй Гэпэлдэ хадамда гараһан. Гэпэл баабай МТС-эй бронеор үлэһэн, дайнда ошоогүй байһан. МТС-ынь Гэпэл баабайе Харха, удаань Эгэтэ эльгээгээ, Мүнхэ-Жаргал ехэ хүбүүниинь Эгэтэдэ түрэһэн юм.

1947 ондо Банзарон түрүүлэгшэдэ дуудуулжа, Эгэтын-Адаг зөөжэ ерэһэн. Эндэ ерээд, Гэпэл баабай мөөртэ тракторта хүдэлдэг болоо. 1949 ондо хүгшэн эжы Хангира һаалишанаар ошоһон, 1950 ондо бусаһан. 1952 он болотор тоо бүридхэгшэ ябаа. 1953-54 онуудта складые даагша ябаа, һүүлдэнь хоёр жэлдэ колхозой кассираар хүдэлһэн юм. Молотов колхозой “миллионер” болохо үедэ, нютагайнгаа зоной хара хүлһөөрөө олоһон олзые хүн бүхэнэй хүдэлмэришэ хүдэр гар дээрэ хубаажа үгэхэ хүбитай байһан хүн. 1959 ондо ясли нээгдэжэ, Мэдэгма Бутидма хоёроо яслида үгөөд, үбһэ сабшалсадаг байгаа. “Москвич” машинатай байгаа, машинаараа зониие шэрээд, Хасууртада үбһэ сабшаха, намарынь зелёнкодо ябаа. Банзарон түрүүлэгшэ “колхоздо хилээмэ бариишта” гэжэ гуйха.Үхибүүдээ түрэжэ, нэгэ һара болоод лэ, хилээмэ баридаг һэн. 1967 ондо Гэпэл нүхэрынь наһа барашоо һэн. Эгээ одхон Бато-Мүнхэ хүбүүниинь эсэгэеэ мэдэхэгүй, гэдэһэн соо үлэһэн, энэ минии эсэгэ болоно. Арбан үри хүүгэдые түрэжэ, Эхэ-герой болоһон. Үбгэнһөө һүүлдэ олон жэлдэ хонишон ябаа. Наһанайнгаа амаралтада гараһаншье һаа, олон жэлдэ Маарагтада хонишоноор ажаллаа.

Ямаршье ажалһаа заригад гээгүй, хүндэ хүшэр үедэ зориг алдаагүй, арбан үри хүүгэдые түрэжэ, эртэ нүхэрһөө гээгдэжэ, бултынь өөдэнь бодхоожо, гарынь ганзагада, хүлынь дүрөөдэ хүргэһэн юм.

Дымбрылова Нарана, 7-дохи ангиин hурагша

МИНИИ ХYГШЭН ЭЖЫ – АРА ТАЛЫН ВЕТЕРАН

Минии элинсэг эжымни Раднаева Санжидма Цыбиковна 1931 ондо Маарагтада түрэhэн намтартай. 9 наhатайдаа эхэ эсэгэhээ гээгдэжэ, үншэрхэ гээшые үзэhэн юм. Нютагайнгаа эхин hургуули дүүргээд, Зүүн Yльдэргэдэ hураа. Тэрэ үе сагта үншэн үхибүүдые суглуулжа, Улаан-Удын ремесленнэ училищи эльгээдэг байгаа. Минии хүгшэн эжымни тэндэ нэгэ жэл hураад, колхоздоо бусажа ерээ hэн. Түрүүлэгшэ Банзарон Рабдан Цыцыктуевич үбhэнэй бригадада бухал шэрэхыень эльгээбэ. Хабар болоходо, морин анзаhаар газар хахалдаг, сараар бороной шэрэдэг hэн. Намартаа жатхаар таряа сабшажа унагаадаг, үбэлдөө түлеэ шэрэдэг байгаа. Колесно тракторта прицепщиг ябаа, зундаа косилкаар үбhэ сабшадаг hэн.

1946-1947 онуудта загаhанда ябаа. Бариhан загаhаяа морёороо шэрэжэ асараад, райсоюзда тушаадаг hэн. hүүлээрнь бригадын повароор олон жэлдэ хүдэлөө. Уhанай модондо Зуун Хуурай, Сухая гэжэ газарта гэшүүhэшэн ябаhан байна. 1958 ондо хүгшэн баабайтаймнай айл бүлэ боложо, табан үри хүүгэдтэй болоо.

Иигэжэ минии хүгшэн эжы дайнай хүндэ жэлнүүд соогуур колхозойнгоо элдэб ажалда хүдэлhэн байна. Наhанайнгаа амаралтын урда тээ газетэ тараадаг байгаа. Ажалдаа hайн хүдэлhэнэйнгээ түлөө олон грамота шагналнуудтай байhан юм. Мүн «дайнай ара талын ветеран» гэhэн үнэмшэлгэтэй hэн. Yри хүүгэдээ бултыень хүл дээрэнь гаргаад, аша зээнэрээ харалсаа.

Эгэтын-Адагай ажалшад

Тэрэ үеын эрилтээр

Тэмсэлдэ бодоһон бэеэрээ

«Бүхы юумэеэ – фронтдо!» – гээд,

Бүхылдэжэ унангүй гардалдаа,

«Бүхы арадтаяа хамта» бүрэнхы саг дабагдаа!

Ц-Д.Ц.Дондогой

Будаев Жаргал , 11-дахи ангин hурагша

Жаргалтай эжы

Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай дүрбэн хүшэр хүндэ жэлнүүдтэ ара талада дайсанаа даража, илажа шэрээлсэhэн хүнүүдэй нэгэн Намжилма Ринчиндоржиевна Дугданова, минии элинсэг эжы болоно.

Манай нютагhaa бyхы шахуу бүhэтэйшүүл, бүхыдөө 124 хүн Эсэгын дайнда мордожо ошоhон, 61 хүниинь шуhaта дайнhaa бусаха хубигүй байгаа.

Эхэ эсэгын үргэhaн

Эрхэ ганса хүбүүдшье

Эсэгын дайнай галhaa

Эрьежэ hөөргөө бусаагүйл

Дуулим hайхан дайдадаа

Дуугаа дуулан ябаагүйл

Дура зурхэеэ ниилүүлжэ

Дуратай басагаяа хүтэлөөгүйл

Эмгэн буурал эжыдээ

Эрьежэ гэртээ ерээгүйл,

Эсэгэнэр болоhон эрэшүүлшье

Энхэржэ үринэрѲѲ таалаагүйл –

(Сэрэнэй Сэржэмэдэг)

Колхозой ажалые ээм дээрээ даажа абагшад гэхэдэ, ехэнхинь наhaтайшуул, эхэнэрнүүд, үхибүүд байhaн юм. Элинсэг эжымни багаhаа шуран бэрхэ, шударгы тургэн, шамбай бэетэй байжа, хара багаhaa ажал хэжэ hураа.

«Юhэтэйhөө бухал щэрэжэ эхилээб, 10 наhaтайдаа морин тармуурта hуугаа hэм. һуниин тэнhээ үнгэртэр хүдэлдэг, үглөөгүүр 5-6 сагаар бодогши hэмди. Эндээ дүрбэн класс дүүргээд, 5-дахи класста hурахаяа Yльдэргэ ошооб, теэд hуралсалдамни дайн haалта хээ бэлэй. Дайнай үедэ ехэл хүндэ хүшэр hэн. Yлэсхэлэн хооhoн саг байгаа. Кукурузын, обеосой, гаоляанай гурилаар лепешко барижа эдигшэ hэмди», - гэжэ миним эжы хүгшэн эжы тухайгаа маанарта хөөрэдэг.

Эжымни ехэ дуу дуулаха дуратай байhан юм. Хүндэ сагай байгаашье hаань, дуугаа мартаагүй, дуулажал ябадаг байгаа.

Сэсэг дэлгэрбэ, дэлхэйн шэмэг

Сэсэшүүл сугларба, түрын шэмэг

Ая дэлгэрбэ, агуулын шэмэг

Ахамад сугларба, түрын шэмэг.

Намарай эххиндэ хагдарсан мэтэ

Наhалан сайхан сэсэг мэтэ

Наhан залуу таанадай жаргал

Үбэлэй эхиндэ хагдарсан мэтэ

Yтэлэн хүгшэрхын уйсхар бэрхэ

Бухы наhанайнгаа хахадhаань ехэ хубииень haалишанаар хүдэлөө. Энэ турша соо эжымни хэды ехэ hү hаагаа гээшэб гэжэ тоолохыншье аргагүй байха. Шэлэhэн ажалдаа үнэн сэхэ, дуратай байhaндань атаархамаар. hаалишанай ажал хүндэ хүшэр гэжэ бүгэдэндэ мэдээжэ. Yглөөной харанхыhаа үдэшын харанхы болотор hалирха хэрэгтэй. Тиихэ сагта фермэнүүд дээрэ ямар оньhoжоруулга байха hэм даа. Эжымни залууhaa хойшо малда дуратай, ажалша бэрхэ hэн. Он жэлнүүдэй ошохо бүри элинсэг эжын мэргэжэл шадабари улам дээшэлжэ, дүй дүршэлынь баяжажа эхилээ hэн. Yнишье болонгүй колхозойнгоо түрүү hаалишадай нэгэн гэжэ тоологдодог болоо. Олон тоото Хүндэлэлэй грамотанууд энээн тушаа юунhээшье үлүүгэр гэршэлнэ. Наhанайнгаа амаралтада гарахынгаа урда тээ эжымни Эгэтын hаалиин фермые даагшаар ажаллаа, орооhоной тоог дээрэшье хүдэлөө.

Эгэтын-Адаг нютагаа магтажа дуулаhан дууень танай анхаралда дурадханаб.

Хойгуураа модоео ургуулhaн,

Хадахан үндэртэй Шулуутамнай.

Хотондоо бидэнээ жаргуулhан,

Хотогорхон нютагнай Эгэтын-Адаг.

Сэлеэндээ бидэнээ жаргуулhан,

Сэлдеэхэн нютагнай Эгэтын-Адаг.

Шэнэhэн модоео ургуулhан,

Шэлэхэн үндэртэй Шулуутамнай.

Сэлеэндээ бидэнээ жаргуулhан

Сэлдеэхэн нютагнай Эгэтын-Адаг.

Араара модоео ургуулhан

Агуула үндэртэй Шулуутамнай.

Артельда бидэнээ жаргуулhан

Амгалан нютагнай Эгэтын-Адаг.

Гончиков Намжил, 9-дэхи ангин hурагша

Минии үбгэн аба – дайнай ба ара талын ветеран

Минии хүгшэн аба, Доржиев Дамби Доржиевич, Яруунын аймагай Зазын Адагта 1926 ондо юрын малша буряад айлай гэр бүлэдэ түрэhэн. 7 наhатайдаа Рэгзэма эжытэеэ Эгэтын-Адаг нютаг зөөжэ ерэhэн юм. Эгэтын-Адагай эхин hургуули дүүргээд, hуралсалаа Yльдэргын долоон жэлэй ба Нарhатын дунда hургуулида үргэлжэлүүлээ. Эсэгэ ороноо хамгаалгын агууехэ дайнай эхилхэдэ, хүгшэн аба оройдоол 15 наhатай ябаа.

1944 ондо февраль hара соо сэрэгэй албанда татагдаа. Монгол гүрэнэй Баян Түмэн хотодо 1047-дохи стрелково полкын 284 дивизидэ пулемётчигоор албаяа эхилээ. 1945 оной августын 8-да Монголой сүл губи тала дайдые гаталалсажа, япон милитаристнуудтай дайлалдажа эхилээ. Дайшалхы габьяаень үндэр дээрэ сэгнэжэ, 1946 ондо августын 23-да Верховно главнокомандалагшын Баярай бэшэгээр, мүн Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай 2-дохи шатын орденоор, олон медальнуудаар шагнагдаа. Дайгаа Пиньцюань хотодо дүүргээ hэн.

1946 ондо түрэл нютагаа бусаад, 2 жэлэй туршада хүдөө ажахын хүтэлбэрилэгшэдэй, Кяхта хотодо тоосоошодой, бухгалтерай hургуули дүүргэжэ гараhан байна. Түрэл колхоздоо бүридхэгшээр, тоосоошоноор, главна бухгалтераар, кадрнуудай таhаг даагшаар, профкомой түрүүлэгшээр амжалтатай хүдэлhэн.

Хүгшэн аба, Дамби Доржиевич, бэшэг хэлэндэ хурса, номдо hүбэлгэн, хүн зондо туhалдаг, налгай сагаан сэдьхэлтэй, hайн абари зантай байhан гэжэ минии аба, Булат Дамбиевич хөөрэдэг. Хүгшэн эжытэй, Жалсанова Дулмажаб Рабдановнатай, 8 эрхим үри бэе үндылгөө.

Түрэhэн тоонтынгоо түлөө, үри бэеынгээ жаргалай түлөө, ерээдуйн аша зээнүүдэй түлөө, залуу наhанhаа эхилжэ үбгэртэрөө, унаhан малгайгаа абангүй ажаллаhан, эхэ нютагаа абарhан, үргэhэн хүгшэн аба эжы хоёройнгоо нангин дурасхаалда доро дохиноб, солыень дууланаб!

Доржиева Соёлма, 5-дахи ангиин hурагша

Минии хайрата нагаса эжы

Минии нагаса эжымни, Цыденова Цырен–Дулма Гунсоновна, дунда зэргын бэетэй, энеэбхилэд гэhэн нюдэнэй галтай, согтойхон улаан хасартай, үhэниинь бууралтанхай юм.

Нагаса эжымнай 1935 ондо дэлхэй дээрэ түрөө hэн, дайнай ара талын ба ажалай ветеран юм. Нагаса эжымнай 1947 ондо, 12–тойхон наhандаа, «Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай үедэ шэн зоригтойгоор ажаллаhанай түлөө» гэhэн медаляар шагнагдаа hэн. Манай Эхэ оромнай нагаса эжыемнай, үхибүүхэниие, иимэ ехэ хайра шагналда хүртөөhэн байна Нагса эжынгээ ябаhан ябадалаа, ажал хэhэнээ хөөрэхэдэнь, ехэ hонин байдаг, заримдаа нагаса эжыгээ аргагүй ехээр хайрладагби. Юундэб гэхэдэ, үглөөнэй үүрhээ hүниин харанхы болотор ажалаа хэжэ ябадаг байгаабди гэжэ хөөрэдэг. Тэрэ сагта колхознигууд салин абадаггүй байгаа, тэрэнь «ажалта үдэр» гэжэ тоологдодог hэн. Тэрэ сагта телевизор, Интернет, кино гэжэ байгаагүй юм. Хэдышье сүлөөгүй ажаллаа hаа, нагаса эжымнай хэлэдэг: тэрэ сагтаа нютагаархиднай нэгэшье уйдажа, гашуудажа ябаагүй. Буряадайнгаа урданай дуу дуулалдажа, хүхюутэй, ажалдаа жаргалтай ябаабди гэжэ хөөрэдэг юм.

Һүрөөтэ 1942 оной намарhаа нагаса эжымнай багахан наhанhаа аяар холын Түрхэл гэжэ газарта мал харалсахаа эжытэеэ ошолдоо hэн. Тэрэ гэhэн сагhаа хойшо нагаса эжын ажалай намтар эхилhэн бшуу. Тиин олон жэлдэ түрэл колхоздоо үхэршэнөөр, hаалишанаар, мал ажалда ханалгатайгаар, харюусалгатайгаар хүдэлмэрилhэн намтартай юм. Хара багаhаа ажалай амта үзэжэ, тэрээндээ мүнөө болотороо үнэн үлэнхэй. Юундэб гэхэдэ, мүнөөшье малайнгаа нэрэнүүдые тодо элеэр зүhөөрнь хөөрэжэ байдаг. Энэ хадаа манай буряад арадай ажалша, малшые гэршэлнэ. Нагаса эжымни гартаа хэшэгтэй, мал ажалда дүршэлтэй, ажалдаа абьяастай ябаhан юм.

Энэ найруулгаяа нагаса эжынгээ дуугаар түгэсэхэеэ hананаб:

Хадын саанаhаа наран гаража,

Хабтагай Ярууным гэрэлтүүлбэ.

Ханилhан гансаhаам мэндэ ерэжэ,

Харахан зүрхыем баясуулна.

Шэлын саанаhаа наран гаража,

Сэлгеэхэн Ярууным гэрэлтүүлбэ.

Шэнэлhэн гансаhаам бэшэг ерэжэ,

Шэрүүхэн зүрхыем баясуулна.

Лыгденова Цыпилма, 10-дахи ангин hурагша

Байгаали- манай Эхэ

Монгол Уласай Гүрэнэй шангай лауреат, арадай уран зохёолшо Сэнгийн Эрдэнэ мүнөө үеын Монголой уран зохёолой hуури табигшадай нэгэнтэй танилсабаб. Сэнгийн Эрдэнэ 1929 ондо декабриин 7-до Монголой Хэнтэйн аймагай Биндэр сомондо түрэhэн. Эсэгэнь- буряад, 1920-ёод оной эхеэр СССР гүрэнhөө Монгол орон нүүжэ ябаhан байна. 1930-аад оной хиналгын үедэ буудуулжа алуулhан байна. Υхибүүн ябахадаа Сэнгийн Эрдэнэ үншэржэ, тэрэ үеын хамаг хүндэ хүшэрые бэе дээрээ үзэhэн юм. 1949 ондо улаан баторай офицерскэ училище дүүргээ, hүүлээрнь 1955 ондо докторой дээдэ hургуули дүүргээд, олон жэлдэ психиатраар хүдэлөө. Зохёолшын гуурhан дороhоо олон олон уран рассказууд, шүлэгүүд, зураглалнууд, найралганууд гараhан байна.

Сэнгын Эрдэнын «Эхэ» гэжэ зохёол ехэ hонирхожо уншабаб. Автор гайхамшагта эхын дүрые, тэрэнэй эрэлхэг зоригтойгоор бэеынгээ үбшэнтэй тэмсэхыень уран үгын хүсөөр этигэмэ бэрхээр зураглана.

Зохёол соо гурбан үйлэдэгшэ нюур: автор-хөөрэгшэ, эхэ, багахан хүбүүн. Нэгэтэ автор голой эрьеэр зугаа эхин гэшхэлжэ ябатараа, голой эрьеын зүлгэ ногоон дээрэ сэлмэг тэнгэриин үнгэ дууряаhан сэнхир хубсаhатай нэгэ эхэнэртэй уулзаба. Тэрэ эхэнэрэй хажууда hиирэгэр тоорсог малгайтай, хүхэ шуудагтай бишыхан хүбүүн наадажа ябана. Эхэ хүбүүн хоёрой дэргэдэ ошожо, мэндээ хэлсээд, адаглан харахадань эхэнэрэй бэе муухан гэжэ эли байба. « Хиртайжа хонхойшоhон томо хара нюдэниинь хуурай болоод, түгшүүритэйгөөр шэртэжэ, туранхай хасарайнь нимгэн сагаан арhанай саана шуhа тунаhан хүхэ hудалнууд модоной мүшэр мэтэ hалаатана, булшаниинь шэргэшэhэн тэнхээгүй нариихан гарайнгаа ута хургануудаар газар тулана, тэдэнь үегүй юм шэнги хотойжо харагдана».

Эхын hанаан сэдьхэл гансал хүбүүн дээрэ. Тиигээд иигэжэ хөөрэбэ: «Энэ юртэмсэдэ хүүгэд шэнги hайхан юумэн байхагүй гэжэ би бододогби. Би үри хүүгэдтэй болохо гэжэ үйлөө үзэhэн хүнби. Эмшэд үхибүү турэхыемни хоридог, зүбшөөдэггүй байгаа. Тиибэшье, энхэрэн хайрлажа хэбэлдээ хадаглаhан үриhээмни боложо, энэ бэемни муудажа байна гэжэ этигэдэггүй байгааб. Намда үри хүүгэдhээ ондоо юумэн хэрэггүй гэжэ бододог hэм. Би хэды ехээр зобоhоноо танда хэлээд яахабиб даа. Минии ами табижа наhа барабални, хэбэл соомни байhан үримни ами табиха гэжэ айжа зобоходоо, hүүлшынгөө хүсэ шадал зангидажа үхэлтэй тэмсэхэ баатай болооб».

Энэ эхэнэр гайхамшагта габьяатай эхэ болоно. Юундэб гэхэдэ, үхэлтэй тэмсэжэ илажа гараба. Бэеынь үбшэниинь эхэнэрэй аргагүй ехэ зоболон болоно гээшэ, харин хөөрхэн, элүүр hайхан бэетэй хүбүүниинь хэмжээгүй ехэ жаргал болоно. Жаргал зоболон хоёрой тэмсэлдэ абтаhан тэрэ эхэнэрэй хөөрөөн авторайшье, миниишье сэдьхэл хүдэлгөө, гүнзэгыгөөр шэнгэжэ үлэбэ гээшэ.

«Υхэхэ, түрэхэ гээшэ адли» гэhэн үгэ арад соо бии. Энээниие би зохёолой удхаар ойлгобоб, тиигээд эхэнэрые, өөрэнгөөшье эхые огто ехээр хайрланаб! Хүн бүхэн эхэтэй юм, хүн бүхэн алтан дэлхэй дээрэ эхын ашаар мүндэлнэ! Тиимэhээ С. Эрдэнын «Эхэ» гэжэ рассказ олон эхэнэрнүүд уншабал, үхибүүн- минии жаргал гэжэ ойлгоод, хаягдаhан, орхигдоhон үншэн үхибүүд үгы байха байгаа. Υхибүүд томо болоходоо эхэеэ хайрлаха, хүгшэн болоходонь hайнаар үргэжэ, үншэрhэн хүгшэд, үбгэд үгы байха байгаа. Илангаяа буряад угсаатан соо үншэн хүгшэн, үншэн үхибүүн гэжэ урданай сагта байдаггүй байгаа. Манай мүнөө сагта хаа-хаанагүй үншэн буряад үхибүүн байдаг болонхой юм. Энэ сагаймнай ехэ харамтай үзэгдэл гээшэ.

Зохёолоймнай гурбатайхан үхибүүн үншэрхэгүй гэжэ би этигэнэб. Эхын тамир hайн болохо, hулахан бэень хүсэ шадал орохо гэжэ найданаб. Өөрөөшье үбшэн эхэнэр иигэжэ хэлэнэ: «Хүбүүгээ үншэрүүлхэгүйнь тулада энэ юртэмсэ дээрэ амиды мэндэ ябахаб гэжэ этигэдэг болооб. Бэемни hайжаржа эхилээ. Минии хүбүүмни ехэ ухаатай хүбүүн юм. Би хүбүүгээ hайн хүн болохо гэжэ этигэдэг, бододогби».

Автор бидэ хоёрой сэдьхэлэй байдал тон адлихан байна: «Мүнөө минии сэдьхэлни амгалан тайбан болобо. Би сэдьхэлдээ эрэлхэг зоригтой эхэ тухай бодожо ябабаб.» Харин би энэ эхэнэр hайн болог гэжэ Отошо бурханда зальбарнам. Иимэ бодолнууд минии толгой эзэлнэ.

Найруулгынгаа хоёрдохи хуби соо Сэнгийн Эрдэнэ байгаалиин үзэгдэлнүүдые уран гоё үгэнүүдээр, уран аргын ёhоор гоёхоноор зураглан харуулна гэжэ тэмдэглэнэб. «Υзэсхэлэн түгэлдэр байгаали-дэлхэй, үгэ хэлэгүй мүртөө, хүнэй сэдьхэл мананиие сэлмээхэ хүсэтэй ха юм.» Мүнөө манай байгаалиин «бэе» олон ехэ түймэрhөө, ган гасуурhаа, хүнэй муугаар хандасаhаа боложо, үбшэн эхэнэрэй бэедэл hулахан шадалгүй болоод байна гэжэ хэлэхээр.

Υбшэн эхэнэр өөрынгөө хүсэтэй этигэлээр, эмшэдэй хүсөөр бэеэ аргалха. Харин байгаалиин «үбшэн бэе» хайшан гээд аргалха болоноб ? Горхоной эрьеэр тосхон нютагуудай захаар, ой соогуур хүнэй хаяhан обоо хүбөө бог шорой (мусор) харахадаа досоомни муу болохо. Юрэдөө байгаалимнай «үншэн хүгшэрhэн эхэ» мэтэ болонол. Ород дуунай үгэнүүдые буряадшалан хэлэбэл:

Хүлисыш, дэлхэй

Υхибүүдэй хүлисыш.

Бидэ hаял ургажа байнабди.

Хүн бүхэн сэдьхэлээ хүдэлгэн шагнаархабал жэгүүртэн шубуу, ой модо, гол горхоной урасхал, аялгынь ойлгожо боломоор hанагдана. Булта шэбэнэн байна: «Туhалыш, гамныш, абарыш». Уншаhан зохёол соомни байгаали гоё hайханаар үзэгдэнэ: «Голой нуга тохой, үзэсхэлэнтэ hайхан хибэсээр хушагдаhан мэтэ нюдэндэ уринаар харагдана. Һайхан үдэртэ, юртэмсын hаруулда этигэжэ болоно». Эхэ байгаалидаа зорюулhан өөрынгөө зохёоhон шүлэг дурадханаб.

Хандалга

Байгаалияа гамнаял,

арюун сэбэрээр хандаял.

Ой мододоо бү отолоёл,

гол горходоо бү бузарлаял.

Орон дэлхэйдээ мүргэел,

нютагайнгаа обоо тахиял.

Байгаалияа сахиял

Эхэ мэтэ энхэрэел.

Сэнгийн Эрдэнын «Эхэ» гэжэ рассказ уншаад байхадаа, тойроод байhан хамаг юумэндэ анхаралтайгаар хандаха, байгаалиин үзэгдэлнүүдые адаглаха, хурса уран үгэтэй болохо гэжэ оролдохоб.

Сугтаа hурадаг нүхэдтөө иигэжэ ханданаб: «Ном хадаа хүн бүхэндэ шэнэ бодол, шадал, зориг түрүүлдэг гээшэ. Уншаhан ном бүхэн hургаал заабари үгэдэг, хүниие урма зоригоор баяжуулдаг гээшэ. Тиимэhээ номтой нүхэсэжэ улам шуналтайгаар уншаха ёhотойбди».

Дамбиева Дулмажаб, 9-дэхи ангин hурагша