Тывызыксыг Тыва оглер. Огнун эт-севи.
Тыва огнун иштинге эт-сеп, херекселдер салыры тускай чурумнуг. Ол чурумну 12 чылдыг тыва календарь-биле дууштурупкаан. Ону тодаргайлаарга, мындыг:
- Дор черге ыяп-ла аптара салыр. Оон кырынга бурган дурзулери, чула, артыш болгаш чем дээзизи салыр. Аптара иштинге ог-буленин эн унелиг чуулдерин сугар, шыгжаар.Ынчангаш Куске ында олурар, чуге дизе ол ажылгыр,чуве уужелээринге, шыгжаарынга ынак.
2.Аптара бетинге орун салыр. А оларнын аразынга бичии узук чер артырып салыр, анаа аъш-чем,хойтпак доскаары салыр. Ол душта Инек турар. Чуге дизе ол кижилерге бодунун судун,эъдин, кежин берип чоруур.
3.Орун бажынын дужунда Пар саадап чыдар, ол черге эр улустар олурар. Оруннун адаанда Койгун чыдар,оон дужунга огнун кыс ээзи олурар.
4.Улгуур. Ол дээрге аяк-сава,аъш-чем сугар херекселдер-дир. Оон чанында узук черге хуун-сава, откулар ыяш салыр. Ында Улу бар.
5.Улгуурнун дужунда Чылан чалараан. Ол мерген угаанныг амытан.
6.Эжиктин аскында Аът турар. Эжик ханазынга эът-чем азар, ол душка чорумал кижилер олурар. Ол кавында Хой чыдар. Кыжын анаа хураган ,бызаа челелээр.
7.Чуък (чыышкын). Чуък адаанда адыр ыяшка аргамчы,кижен,дужак, чуген,чулар,эзер азар. Ол душта Мечи (сарбашкын) олурар.
8.Чуктун баарында Дагаа, а бажында Ыт турар
9.Ширээ-аъш-чем делгээр чавыс столчугаш. Ында Хаван олурар. Огнун дап дал ортузунда ожук турар. Огге уш кол -ширтек чадар.1.Дор ширтээ. 2. Аайширтек. 3.Дедир ширтек.
Аал ужурлары.
Аалчы кижинин келзе, ону ыяп-ла огден унуп уткуп алыр. Аъттыг кижи болза, дужеринге манап, дузалажыр; аъдын баглаашка баглаар. Артынчаа аар кижи болза,тутчуп бээр. Аъттын эзер – чонаан сояр, оъткарар.
Аал коданынче аъттыг шаап кирбес. Аъдынын аксын тыртар, улуг дааш ундурбес, кижилерни-даа, мал-маганны-даа девидетпес, коргутпазын бодаар. Чадаг кижи болза, келгенин медээлеп чодургулээр, идиктеринин доозунун хаак-биле кактап, дааш ундурер.Келген кижи баштай мендилээр, херээн дораан чугаалавас, чоорту чугаалаар.
Огнун херекселдеринге хамаарышкан хой-ле ужурлар бар, чамдыызын корээлинер:
1.Эжикти хаккылдыр хаап болбас, каржы кижи апаар.
2.Эргин кырынга олурбас, бажын чок кижи болур.
3.Сава-санга аксы донгайтыр кагбас, ядыы кижи апаар.
4.Бижек бизин кижиже корундур сунмас, ожээнзирек кижи апаар.
5.Огге келген кандыг–даа кижиге, аякка шайын албан кудуп сунар- дээш. Оон-даа ынай сагыыр ужурларны улуг огбелеривис биске дамчыдып,чагып ооредип чорууру кузенчиг.
Просмотр содержимого документа
«Тывызыксыг тыва оглер»
Тывызыксыг Тыва оглер. Огнун эт-севи.
Тыва огнун иштинге эт-сеп, херекселдер салыры тускай чурумнуг. Ол чурумну 12 чылдыг тыва календарь-биле дууштурупкаан. Ону тодаргайлаарга, мындыг:
Дор черге ыяп-ла аптара салыр. Оон кырынга бурган дурзулери, чула, артыш болгаш чем дээзизи салыр. Аптара иштинге ог-буленин эн унелиг чуулдерин сугар, шыгжаар.Ынчангаш Куске ында олурар, чуге дизе ол ажылгыр,чуве уужелээринге, шыгжаарынга ынак.
2.Аптара бетинге орун салыр. А оларнын аразынга бичии узук чер артырып салыр, анаа аъш-чем,хойтпак доскаары салыр. Ол душта Инек турар. Чуге дизе ол кижилерге бодунун судун,эъдин, кежин берип чоруур.
3.Орун бажынын дужунда Пар саадап чыдар, ол черге эр улустар олурар. Оруннун адаанда Койгун чыдар,оон дужунга огнун кыс ээзи олурар.
4.Улгуур. Ол дээрге аяк-сава,аъш-чем сугар херекселдер-дир. Оон чанында узук черге хуун-сава, откулар ыяш салыр. Ында Улу бар.
5.Улгуурнун дужунда Чылан чалараан. Ол мерген угаанныг амытан.
6.Эжиктин аскында Аът турар. Эжик ханазынга эът-чем азар, ол душка чорумал кижилер олурар. Ол кавында Хой чыдар. Кыжын анаа хураган ,бызаа челелээр.
7.Чуък (чыышкын). Чуък адаанда адыр ыяшка аргамчы,кижен,дужак, чуген,чулар,эзер азар. Ол душта Мечи (сарбашкын) олурар.
8.Чуктун баарында Дагаа, а бажында Ыт турар
9.Ширээ-аъш-чем делгээр чавыс столчугаш. Ында Хаван олурар. Огнун дап дал ортузунда ожук турар. Огге уш кол -ширтек чадар.1.Дор ширтээ. 2. Аайширтек. 3.Дедир ширтек.
Аал ужурлары.
Аалчы кижинин келзе, ону ыяп-ла огден унуп уткуп алыр. Аъттыг кижи болза, дужеринге манап, дузалажыр; аъдын баглаашка баглаар. Артынчаа аар кижи болза,тутчуп бээр. Аъттын эзер – чонаан сояр, оъткарар.
Аал коданынче аъттыг шаап кирбес. Аъдынын аксын тыртар, улуг дааш ундурбес, кижилерни-даа, мал-маганны-даа девидетпес, коргутпазын бодаар. Чадаг кижи болза, келгенин медээлеп чодургулээр, идиктеринин доозунун хаак-биле кактап, дааш ундурер.Келген кижи баштай мендилээр, херээн дораан чугаалавас, чоорту чугаалаар.
Огнун херекселдеринге хамаарышкан хой-ле ужурлар бар, чамдыызын корээлинер:
1.Эжикти хаккылдыр хаап болбас, каржы кижи апаар.
2.Эргин кырынга олурбас, бажын чок кижи болур.
3.Сава-санга аксы донгайтыр кагбас, ядыы кижи апаар.
4.Бижек бизин кижиже корундур сунмас, ожээнзирек кижи апаар.
5.Огге келген кандыг–даа кижиге, аякка шайын албан кудуп сунар- дээш. Оон-даа ынай сагыыр ужурларны улуг огбелеривис биске дамчыдып,чагып ооредип чорууру кузенчиг.
1 530
41 223 
