Улуттун улуугу тилинде.

Улуттун улуулугу-тилинде

Сабактын темасы: Улуттун улуулугу-тилинде

Сабактын максаты:

Окуучуларга кыргыз тилинин улуулугун,корком создорго бай экендигин жеткируу. Ар бир утуттун тарыхы,маданияты,улуулугу эне тилинен байкала тургандыгын баалай билууго багыттоо. «Онор алды кызыл тил» деген создун айланасында талкуу уюштуруу.Балдарды созду барктай билууго,таза,маданиятуу суйлоого тарбиялоо.Мамлекеттик тилдин учурдагы кунгой-тескей жонундо да пикирлешуу.

Сабактын жабдылышы:

Кыргыз тили жонундо жазылган лозунгдар,кыргыз тилиндеги китептер,кыргыз тилинин гимнинин тексти.

Сабактыр жрушу:

Сабак кыргыз тилинин Гимнин ырдоо менен башталат (магнитафондон уктурса да болот).Гимн ырдалып буткондон кийин окуучуларга мугалим тарабынан мамлекеттик тилге байланышкан ар кандай суроолор берилип,жооп алынат. Класста эркин талкууланат.Окуучулар акындар жазга кыргыз тили жонундогу ырларды корком,жатка окушат.»Кыргыз тили менин коз карашымда»деген темада кыскача эссе жазышат.Жазган эсселерин каалаган окуучулар класста окуп,талкууланат,мугалим тарабынан бааланат.Эсселердин мыктылары мектептик дубал гезитине же массалык маалымат каражаттарына жарыяланат.Сабакты отуудо мугалим томондогу материалды пайдаланса жакшы натыйжа берери талашсыз:

Онор алды кызыл тил

Кеп корку-тил,ойдун корку-соз болот,

Кишиде-жуз,жуздун корку-коз болот.

(Жусуп Баласагын)

Кыргыз эли тилге,с\йлнн маданиятынын артыкча маани бнрген эл болгондуктан,»онор алды кызыл тил» дешкен.Абалкы учурларда бир создон баш алынып,таап айтылган жуйолу бир соз менен адамдын башы азатка чыккан.Ошон учун чечендик онор адам заттын соз онорyнун,тил маданиятынын турунон орун алган.

Чечендик онор,ири алды,адамдын тубаса таланттуулугуна туздон-туз байланыштуу келип,эчен,ар кыл чойродо,ар кандай жагдайга кабылып,озунун логикасын,кучун,тапкычтыгын,акыл таразасын,психологиясын сынаган тынымсыз конуугусунун,изденисуунун аркасында журо-журо калыптанган.

Демек,кыргыз элинин созду багытталган жакка карата таамай ,учкул суйлой билген,суроого так,далилдуу жооп таба алган созмор адамдарды,кептин бурун тандап турмок-турмок ыр ношоруно айланта алган ири ырчылары,алп манасчылары коп,акылдуулугу,кыйындыгы тилинен чыккан чон чойросу болгондугу анык.

Кыргыз элинде уникалдуу токмолук онордун диапазону абдан масштабдуу.Алсак,импровизациялык онордун кылда чокусу-токмолукко жеткен эл шайырлары омурдо коргон,билген,уккан,туйган ар нерселерди козунчо эле шыдар ырга салып ар санат кылыпже чон дастанга айлантып салган.Ошонтип,коломдуу эпосту бир жолу угуп,экинчи жолкусунда озунчо вариацалап айтып кетуу;Арстанбекче бутундой бир доордун турун (болгондо до ага ошол доордун тарыхын,экономикасын,идеологиясын,урп-адат,салт-санаасын сыйгызга)ушунчалык элестетуу,топ,ара таамай кылып ыр менен суротту тартып беруу;бар билгенин Токтогул,Барпыча терен философиялык,социалдык-турмуштук маанайдагы терме,санат кылып нускалап ырдоо;Женижокчо «Аккан сууну»апталап тогуп тугото албачу касиет-дал ушул токмолктун натыйжасы.Элдик чечендердин асыл сапаты турмуштук ар кыл туйундуу маселелерди чечмелей билген акылмандыгы,хандан-бектен кайра тартпаган откурлугу,баарына тен караган калыстыгы ондуу уч сапатынан айрыкча корунгон.Бирок,бардык тарабынан топ келген чечендерэл ичинен сейрек чыккан.Манастын учурундагы Байжигит,Ажыбай,Жаныбек хандын доорунда (14-15кк.)Жээренче,Алдаркосон,Акыл Карачач кийинки кездердеги Тилекмат Мойут сарт Садыр Кыдыр акелер Калыгул Кокотой Куйручуктар- ошондой чечендерден. Мына алар тарабынан айтылган берметтей накыл создор учкул ойлор туура жооптор:

«Акыл-башта», «Кубат-соокто», «Уят-коздо», «Дуйнодо турмуш кызык», «Кыял, санаа кулук», «Жан ширин», «Илим-кучтуу», «Уйку-таттуу».

Чечендерге: «Кордук эмне?»-десен, алар: «Орто жашка барганда багы качса, орто жолго барганда аты олсо, карып калган чагында кемпири олсо – ошол кордук»,-деп,токтолбой жооп беришкен.

Ошентип,чечендер кепти кандай суйлоону жондоп, тилдик каражаттарды так, туура пайдаланууну уйронуп, келегей создорду ондоп айтып, тектеш элдердин создорунон кыргыз тилине кошуп, озулору да жаны создорду жасап, тилдин мол запасын топтоп, биринчи кезекте тилди байытышы.