Улуу Кыргыз Дөөлөтү Ачык сабак

§ 1.Улуу Кыргыз дөөлөтүнүн негизделиши.

Сабакка колдонулган медиа материалдар

Сабактын максаттары

Билим берүүчүлүк: Окуучулар Улуу Кыргыз дөөлөтүнүн негизделиши жана Эне-Сай, Теңир-Тоо Кыргыздары алардын көз карандысыздык үчүн күрөшү тууралуу, маалымат алышат.Теманын үстунөн болгон талкууларга активдүү катышышат. Ойлорун эркин айтышат.

Өнүктүрүүчүлүк: Тема боюнча өз оюн эркин айтуу менен элестетүүсү, кыялдануусу, кабыл алуусу, чыгармачыл ой-жүгүртүүсү калыптанат.

Тарбиялык: Окуучулар Атчан кыргыз жоокерлеринин эрдиктерин таанышкандан кийин аларда патриоттуулук сезимдери, бири-биринин оюн уга билүү жөндөмдүүлүктөрү пайда болот.

Сабактын планы

• Уйгур кагандыгындагы ички жаатташуулар.
• Уйгур кагандыгындагы жут.
• Кыргыз каганынын ультиматуму.
• Ордо-Балыктын каратылышы.
• Уйгурлардын Өтүкенден сүрүлүшү.
• Кыргыз кагандыгынын борбор шаарынын Монголияга көчүрүлүшү.
• "Улуу Кыргыз дөөлөтү" сөзүнүн мааниси.

Чыгыш түрк элдериндеги эң кубаттуу мамлекеттердин бири Уйгур кагандыгында IXкылымдын башында ич ара чатактар ырбай баштаган.Кагандык бийликке ээ болуу үчүн уйгур йаглакарлары(мамлекет башчылары)менен башкаруучу төбөлдөрдүн ортосунда так талашуу таймашы токтогон эмес.763-жылы манихей дини Уйгур кагандыгында расмий кабыл алынган.Бирок кагандыкта теңирчиликке,буддизм,христиандык агымына ишенгендер да болгон.

Уйгур кагандыгындагы ички жаатташуулар

Уйгур кагандыгында манихей жана несторийчилер диний агымдарынын жайылышы түрк элдери үчүн чоң мааниге ээ болгон.Бул жаңы багыт чыгыш түрктөрүндө "уйгур жазуусу" делип түрк алфавитин түзүүгө өбөлгө болгон.Уйгур кагандыгындагы так талашуу күрөшү IXкылымдын 20-30-жылдарында курчуп кеткен.Жыйырма жылдын ичинде алты каган алмашкан.832-жылы Чжаоли хан сарай козголоңунда өлтүрүлгөн.839-жылы Хуторе каган душмандар ордого жакын келгенде өзүнө-өзү мерт кылган.Козголоңду уюштурган биринчи министр Гуй-ло-фу бийликке жашы жете элек Кеси төрөнү тактыга отургузат.Иш жүзүндө мамлекетти өзү башкарган.

Уйгур кагандыгындагы жут.

Саясий ынтымагы ыдыраган уйгур коомуна табигый кырсык да залакасын тийгизди.Козголоңдон кийин Орхон аймагына кар калың түшкөн.Малдар ачкадан кырылган,койлор гана эмес, чоң жылкылар да кырылган, өлкөнү ачарчылык каптаган.Уйгур кагандыгын жут жана ачарчылык туңгуюкка кептеди.

Кыргыз каганынын ультиматуму

Бул кезде Эне-Сай Кыргыз кагандыгынын экономикалык социалдык абалы жакшы болгон.Ошондуктан анын Уйгур кагандыгынакысымы күчөгөн.Акыркы кыргыз каганы азыркы Моңголиядагы Ордо-Балык шаарындагы уйгур каганына талап койгон"Сенин тагдырыңдын соңу келди.Мен жакында ордоңду ээлейм,анын жанына аргымагымды байлап,туумду саямын.Эгер күч сынашканга кудуретиң жетсе,тез келгиниң болбосо тезирээк чыгып кеткиниң!"

Ордо-Балыктын урандыларынын жалпы көрүнүшү

Сактардын башкаруусу:

• Байыркы түрк тилинде сүйлөгөн
• Падыша башкарган, ал согуш жана тынчтык маселелерди чечкен
• Аксакалдар кеңеши падыша бийлигин чектеп турган

Казакстандын Ысык жеринен табылган жаш мырзанын кийими

Сактарга тиешелүү дөбө-мүрзөлөр

Ордо-Балыктын каратылышы.

Кыргыз Каганы Уйгур кагандыгынын борбору Ордо-Балык шаарын басып алуу үчүн көп аскер топтогон.30 миң үч түмөн аскерден тышкары кыргыздарга баш ийген калктардан да аскер жыйган,уйгурлардын айрым аскер башчыларын кошуп алууга да жетишкен.Гуй-ло-фуга каршы Күлүг Бага деген уйгур колбашчы кыргыз каганы тарапка өтүп кеткен.

Кыргыз кагандыгынын 100 миң жоокерден турган ири кошуун 840-жылы Ордо-Балыкты басып алган.Уйгурлардын акыркы каганы салгылашуу учурунда курман болгон.

Уйгурлардын Өтүкенден сүрүлүшү.

Ордо-Балыктын кулашы менен Уйгур уруулары Ички Азияга чачырап кеткен.Кытайлык ханышадан туулган ханзаада Пан-тегин менен уйгур бектеринин бири Сачжи болгону он беш урууну жетектеп, карлуктар тарапка Чыгыш Теңир-Тоого качкан. IX-Xкылымдарда кыргыздар тарабына өткөн айрым уйгур уруктары өз жеринде калып,кыргыздарга жана орхондук түрк элдерине жуурулушуп кеткен.

Кыргыз кагандыгынын борбор шаарынын Монголияга көчүрүлүшү.

Уйгур кагандыгынын борбору Ордо-Балык алынган соң, кыргыз каганы ордосун Эне-Сайга көчүрүүнү чечкен.

Улуу Кыргыз империясынын жаралышы 840-жылы Кыргыз кагандыгынын ордосунун Эне-Сайдан Кыргыз-Нор аймагына көчүрүлүшү менен байланыштуу.Ошондой эле уйгур топторунун Монголиядан башка аймактарга чачырашы түрткү берген . Уйгурларга таандык көп жерлер кыргыздардын колуна өтүп кеткен.

"Улуу Кыргыз дөөлөтү"сөзүнүн мааниси.

"Улуу Кыргыз дөөлөтү" түшүнүгүн тарых илими алгач

академик Василий Владимирович Бартольд

(1869-1930-жж.) киргизген.Бул термин сексен төрт

жылдай өкүм сүргөн Эне-Сай Кыргыз кагандыгынын

доорун айырмалап көрсөтүү үчүн колдонулуп келет.

Василий Владимирович Бартольд

Өзүңөрдү текшергиле:

• Уйгур кагандыгы эмне үчүн алсырай баштаган?
• Уйгурлар кайсы тарапка көчүүгө мажбур болгон?

Ойлонгула жана талкуулагыла:

Жут деген сөздүн мааниси?

"Улуу Кыргыз дөөлөтү" түшүнүгү кандай мааниге ээ?

§1.Окуу, конспект жазуу.