Урок-презентация "Хорзӕй баззай, Ир!"

• Кочысаты Георгийы фырт Мухарбег райгуырди 1920 азы Ольгинскæйы. Авдазон скъола каст куы фæци, уæд ахуыр кæнынмæ бацыди педагогон техникуммæ. Иттæг хорз бæрæггæнæнтимæ йæ каст фæцис, æмæ йæ райстой Цæгат Ирыстоны паддзахадон педагогон институтмæ. Ам дæр ахуыр кодта иттæг хорз, иста Къостайы стипенди .

• Хæст куы райдыдта, уæд Мухарбег уыд фæстаг курсы; Фæлæ йын институт фæуын нæ бантысти – 1941 азы ацыди Райгуырæн бæстæйы сæрвæлтау тохы быдырмæ, уыдис афицер.
• Йæ хъæбатырдзинады тыххæй йын саккаг кодтой Сырх Стъалыйы орден æмæ майдан «Хъæбатырдзинады тыххæй». Фæмард 1944 азы украинаг горæт Ямпол знæгтæй хъахъхъæнгæйæ     

Мыййаг, хæсты быдыры искуы  Куы фæуон мард  Æмæ куы аскъуыйа æмбисыл  Мæ рæзгæ цард... Мыййаг, куы нал фæуон кæронмæ  Мæ зарæг æз Æмæ куы бамыр уа бынтондæр  Мæ сонт хъæлæс... Мыййаг, куы фæсыкк уой мæ фæндтæ, Мæ рухс фæндаг... О, курын уæ, зынаргъ æмгæрттæ, Æз иу хъуыддаг. Зæгъут-иу мын мæ зæронд мадæн, Куы фæуа хæст: Хæсты быдыры, зæгъ, фæмард дæн Цытимæ æз. Зæгъут-иу нодæыдæр Кавказæн Салам мæнæй. Æцæг хъæбулау дæ, зæгъ, уарзтон Зæрдæбынæй.

1942 азы 11 январь Ростовы облæст, Слепихины хутор

  Кочысаты Мухарбеджы æмдзæвгæтæ мыхуыры цыдысты 1937 азæй фæстæмæ. Йæ уацмысты тæккæ æххæстдæр рауагьд рацыди 1977 азы Орджоникидзейы.

Й ӕ ӕмдзӕвгӕй бирӕтӕ систы адӕмӕн уарзон зарджытӕ.

Сӕ тӕккӕ зындгоддӕр у ӕмдзӕвгӕ

« Сау цӕстытӕ»!

САУ ЦÆСТЫТÆ

Æз уарзтон сау цæстытæ, уарзтон, Рæсугъддæр уыдонæй кæм уыд?! Æхсæв сæ стъалытимæ барстон, Уыдтæн сæ алы бон рæвдыд.

Фæлæ мæ иунæгæй ныууагътой, Мæнæй фæлыгъдысты тæргай, Æмæ мын афтæ дæр нæ загътой: «Хæрзæбон! Хорз амонд дæ хай!»

Æмæ кæд уыдонæй фæцух дæн, Æмæ кæд ферох кодтой мæн, Уæддæр сæ райдзаст хуыз рæсугъдæй Мæ зæрды баззади мæнæн.

Тæхуды, абон та кæй тавынц

Сæ хъармæй рухс хурау фæлмæн, Тæхуды, афтæ тынг кæй уарзынц, Куыд уарзтой цард-уалдзæджы мæн!..

1938 азы 22 июль Орджоникидзе

ХÆРЗБОН

Цæуын хæсты тыгъд быдырмæ, Кæм судзы артау зæхх. Хæрзбонтæ ут. Дæ хъæбулæн, Мæ Ир, фæндараст зæгъ.

О, ма ку, ма, ныййарæг мад, Мæ фæстæ ма кæн хъыг. Нана, лæгæн уынгæг сахат Зæрдæныфс нæу цæссыг.

Мæ рухс дуне, мæ удлæууæн, Ды та цы 'руагътай сæр? Ныууадз, ныууадз дæ сусæг куыд, Дæхиуыл схæц уæлдæр.

Фæлтау мын ратт мæ фæндагмæ Дæ уарзондзинад ды, Цæмæй мын уа ныфсы суадон Лæгæвзарæн хæсты.

1943 азы 7 октябрь

Ольгинск ӕйы хъӕу.

Мемориалон фӕйнӕг

Кочысаты Розӕ ӕмӕ

Кочысаты Мухарбег кӕм

цардысты, уыцы хӕдзарыл

Мара Кибизова из Владикавказа :

«У нас в семейном альбоме

бережно хранится фотография

этого красивого молодого

человека, которую он подарил

в далёком мае 1936 года моей

маме  Марии Дзантемировне

Салбиевой , своей однокурснице

по Осетинскому педагогическ-

ому техникуму. На обратной

стороне написано: 

«На добрую и вечную память

сестре Маре Салбиевой от

брата Мухарбека Кочисова.

Храни, Мура, до смерти» .

Калоты Алыксандры фырт Хазби райгуырди 1921 азы августы Цæгат Ирыстоны, Захъамæ æввахс чысыл хæххон хъæу Байыкомы. 1934 азы каст фæци Къостайыхъæуы авдазон скъола æмæ бацыди кусæг факультетмæ. Фæстæдæр Хазби ахуыр кодта Калачы паддзахадон университеты, стæй раивта Цæгат Ирыстоны паддзахадон педагогон институты литературой хайадмæ.

Институт каст фæуын ын нæ бантысти – райдыдта Фыдыбæстæйы Стыр хæст. Æфсадмæ ацыд институты фæстаг курсæй 1941 азы августæй 1942 азы сентябрмæ ахуыр кодта Сталинграды облæсты Камышины танкистты скъолайы, сси кæстæр лейтенант. Хæцæг æфсадмæ ацыди 1942 азы октябры. Уыди танк Т-34-ы командир .

• 1943 азы афицер Калоты Хазби йæ цард нывондæн æрхаста бæсты сæрвæлтау – Курскы сырхзынг къæлæт кæй хуыдтой, уыцы ран знæгтимæ æвирхъау тох кæнгæйæ басыгъди танчы мидæг. Мæйы фæстæ йыл хъуамæ сæххæст уыдаид дыууæ 'мæ ссæдз азы. Поэт ныгæд ис Курскы облæсты Обояны районы, Красная Полянæ, зæгъгæ, уыцы хъæуы.

• Хазби æмдзæвгæтæ фыссын райдыдта, скъолайы ма куы ахуыр кодта, уæд. Йæ уацмыстæ мыхуыры цæуын байдыдтой ирон газеттæ æмæ журналты 1936 азæй фæстæмæ. Хæсты агъоммæ Хазби ныффыста драмæ «Бæтæйы фырттæ», фронты уæвгæйæ та – пьесæ «Тугджын фæндаг ».

ФÆДЗУРЫНЦ МЫН...

• Фæдзурынц мын: «Ныууадз дæ фæндыр,  Кæнæ та бацагай дæ бæх.  Поэт уæвын кæй нæ фæфæнды,  Фæлæ нæуæгæй исты зæгъ.
• Цард хорз у, уый фыстой ма раздæр...  Лæджы фæзмын æмбисонд нæу.  Кæдæмдæр музæ цалдæр азы  Дзæгъæл быдырты скъæфы дæу».
• Æмæ фырадæргæй мæхицæн  Æппындæр нал ф' арын бынат.  Фæбæллын: ехх, кæмæй фæхицæн  Поэтикон лæмæгьдзинад!

1939

• 1956 азы Цæгат Ирыстоны чиныгуадзæны хицæнæй рацыдысты Хазбийы фыстытæ. Чиныджы ном хуынди «Хуры тын». Йæ уацмысты тæккæ æххæстдæр æмбырдгонд джиппы уагъд æрцыди 1976 азы – ис дзы æмдзæвгæтæ, фыстæджытæ, пьесæтæ. Йæ поэзи зындгонд у уырыссаг чиныгкæсæгæн дæр (кæс чиныг «Советские поэты, павшие в Великой Отечественной войне». Сери «Поэты библиотекæ». Чиныгуадзæн «Советон фыссæг», 1965).     Чиныгуадзæн «Современник»-ы та йæ фыстытæ рацыдысты Кочысаты Мухарбегимæ иумæ, «Побратимы», зæгъгæ, ахæм номимæ 1973 азы.

ХОРЗÆЙ БАЗЗАЙ, ИР...

• Æз цæуын... Цæуын, æмæ, чи зоны, фæстаджы балцы... Гъей, цæй даргъ у, цæй алыхуызон у мæ фæндаг! Хорзæй баззай, мæ райгуырæн Ир!.. Уарзын дæ... Уарзын дæ æмæ курын, ма мæ ферох кæн. Ницы дын радтон хорзæй, нæ уыд рæстæг... Ехх! Фæлæ мæ бон уыд уарзын,  бауромæн кæмæн нæй, ахæм уарзондзинадæй. О цас уарзын!.. Бабын уа, мах чи фæхицæн кодта, нæ цард нын чи сызмæста, уый бын бауа! Цавæр фæндтæ уыд мæ сæры, цæмæты бæллыдтæн!.. Гъей, бæллиццаг цард!.. – Æгъгъæд æнкъарддзинад! Схæц-ма дæхиуыл, мæ хорз æмбал, дæ цæстысыгтæ куы 'руагътай! Цæй тыххæй уæд?.. Æви дæм кæуинаг кæсы мæ хъысмæт?.. Нæ, рæ дийыс... Бауром сæ. Æз нæ уарзын цæстысыгтæ, ма сæ хардз кæн, æвгъау сты... Бахуд фæлтау, бахуд дæ мид былты æмæ мын мæ цæстытæм кæс. Æз нæ фефсæрмы уыдзынæн... Кæнæ та райс дæ фæндыр, фæндарасты цагъд мын æркæн. Уадз æмæ мæ зæрдæ мауал цæуа мæ риуы, рæдува йæхи æддæмæ, уадз æмæ æхсида мæ туг дæ цагъдмæ!.. Ехх, цы бауромдзæн мæн! Бауырнæд дæ, ды мæ Батрадзы ныфс бауадздзынæ, мæ тыхæн кæрон нал уыдзæн, ацахсдзынæн мæ уаддымд æфсургъы барц, нынтъухдзынæн æм мæхи æмæ тымыгъау уайдзынæн мæ дард фæндагыл. Циу тугкалæн хæст мæнæн? Æз ахæсдзынæн дæ цагъды аив мыртæ мæ риуы, лæбурдзынæн фыранкау, никæцы тых басæтдзæн мæн. Уырны мæ, иу бон дæм кæй фæзындзынæн, иу бон дын æнæнхъæлæджы дæ рудзынг кæй бахойдзынæн, уый. Æнхъæлмæ кæс... Ма ферох кæн!..

1941 (?)

ÆЗ МÆ ЦАРД НÆ НЫМАЙЫН ÆВГЪАУЫЛ

Æз мæ цард нæ нымайын æвгъауыл: Цард цæуы, æхсæрдзæнтæй кæлы. Мæн хъæуы фæстаджы тохы 'рхауын, Мæн хъæуы сæрыстырæй мæлын... Цæй, мæ фæндыр, дзæгъæл дæ ныууагътон, Нал мысын, мæ хорз хæлар, дæ уынд... Æз, ныфсхаст цæргæс, мæ базыртæ ысцагътон Æмæ тымыгъмæ æнхъæлмæгæс лæууын.

1941 азы сентябрь  Камышин

Елехъоты

Мурат

(1923 -1943)

Елехъоты Георгийы фырт Мурат райгуырди 1923 азы Дыгурыхъæуы. Фæстæдæр йæ бинонтæ ралыгъдысты Дзæуджыхъæумæ. Мураты фæндыди литератор суæвын, уымæ гæсгæ астæуккаг скъола каст фæуыны фæстæ бацыди педагогон институтмæ. Хæсты дыккаг бон Мурат курдиат балæвæрдта, цæмæй йæ арвитой фронтмæ. Зноны студент сси хæстон. Мæлæтдзаг хæстытæ Новороссийск, Анапæ æмæ æндæр горæттæ знаджы къухæй ратоныныл.

     1943 азы 7 ноябры Елехъоты Мурат знæгтимæ тохы равдыста стыр хъæбатырдзинад. Фæлæ йæхæдæг дæр бацарæфтыд фашистты къухæй.

• Мураты æмдзæвгæтæ æмæ плакаттæ-иу арæх фæзындысты æфсæддон газетты.
• Елехъоты Мурат æмдзæвгæтæ фыста уырыссаг æвзагыл. Йæ уацмыстæ хицæн чиныгæй рацыдысты     1947 азы Дзæуджыхъæуы, «За Родину», зæгъгæ, ахæм номимæ. Уыцы чиныг ногæй, æххæстдæрæй уагъд æрцыди 1983 азы.

• ФÆУÆЛАХИЗ УЫДЗЫСТÆМ
• Нæрут, хæстон уадындзтæ, Арвау, Кæнут, о нæмгуытæ, Зынг уард! Зындоны карз тымыгъ,  Ныццарау,  Куыд фæуой удхортæ бындзагъд! Лæгсырд йæ тугмондаг хъæлæсы Нæ бæстæмæ æрхаста марг. Фæлæ йын сау мæлæт фæхæссæм, Зæххыл дзы нал уыдзæн мыггаг. Рæстдзинад – мастисæг – нæ фарс у, Тæрс, не знаг, Хус сыфтæрау риз! Кæнынц дæ фыдгæндтæ дæ фарсæй, Фæуыдзæн авддæлдзæх фашизм!                                                                                  

1941 аз.