Урок родного языка

Ачыкъ дарс.
Къумукъ адабият.
Тема: А.Гьажиев.
Шиъру «Къышны ахыры, язны башы».

Мурады: 
1. Яшланы ана тилден билимлерин оьсдюрюв ва ватдырыв.
2. шаирни яшаву ва яратывчулугъу гьакъда сейлев.
3. язбашны аламатларын, алмашынывларын эсге алыв.
4. яшланы билимлерин беклешдирив.

Къураллар: шаирни сураты, китаплары, А.Гьажиев, «Язбашгъа багъышлангъан суратлар, «Къушланы» суратлары, «Айтывлар» ва серлери» З.Магомедов. 
Къумукъ халкъны айтылынгъан йыравуну йырлары. (диск), докладлар.

Дарсны гетиши.

З. Магомедов «Салам аллейкум»
 

I. Дарсгъа гиришив.

- З.Магомедов. «Салам аллейкум» деген йырын йырлай.

М. Салам, яшлар! Биз бугюнгю дарсыбызда, къумукъ адабиятда, герекбиз оьзюбюзню алынгъан билимлерибизни беклешдирме ва янгы билимлер де алмагъа, озокъда, сизин ортакъчылыгъыгъыз булан.

Муаллим. «Къумукъ тил». А. Жачаев.

Башлап сагъа тынгълагъанман бешикде,
Башлап сени эшитгенмен анамдан
Ана тилин анасындай сюймейген
Ана эллин сюер десе, инанман!

II. Уьйге берилген теманы тергев.

Муаллим. Сизге мен А.Жачаевни «Къумукъ тилге» багъышлагъан шиърусун охудум.
А.Жачаеви дагъы да тюрлю тюрлю темалагъа багъышлангъан шиърулары бар. Шоланы бирин, мен сизге уьйге иш этип бергендим.

М. Ким айтар магъа, сизге уьйге къайсы шиъруланы бергендим?

Я. 1. «Гече» - М.Атабаев.
    2. «Ана къоллар». А.Жачаев.

М. Мен сизге шу эки де шиъруну генгюнден уьйренип гелме бергендим.
Ким сюе айтма?

Я. Яшлар гёнгюнден охуйлар.
    1. Абукаджиева З.
    2. Акаева А. - «Ана къоллар».
    3. Аджиева Д. – «Гече». 
    4. Биймурзаева З. - «Ана къоллар» Чебер охув.

«Анна къоллар». А.Жачаев.
Бир тавлар бар,
Къаяларын оьпме сюеген.
Бир къоллар бар – 
Аяларын оьпме сюеген.

Ана тавлар,
Шолар – сизин къаяларыгъыз, 
Ана къоллар,
Шолар – сизин аяларыгъыз!

М. Озокъда, яшлар сиз охугъан шу эки де шиърулар багъышлангъан бизин «аналарыбызгъа».
Дюньяда лап да герек, лап да тарыкъ «Ана».
Дюньяда балагъа бакъгъан ананы сюювю бар тура туруп, дюнья яшнар, сююнер.

Айтыв.
Ана – деген терде янгъан чыракъдыр
Ата – деген гелип, гетген къонакъдыр.

Муаллим. А.Жачаевни, М.Атабаевни яратывчулугъу бай ва терен, тек оланы атасы болуп токът, бугюн сизин булан таныш болажакъ шаирибиз.

III. Янгы темагъа гиришив.

А.Гьажиев «Къышны ахыры, язны башы.

М. Къумукъ халкъны оьктемлиги болуп тогътагъан уллу шаир Анвар Гьажиевни ажайып поэзиясы бизин адабиятыбызны оьсюв ёлунда айрыча ер тута: юреклеге сингин къалагъан тамаша татли шиърулары.

Гь.Анвар (Анвар Гьажиев)
1914 йылда Кёстекде тувгъан. О сабанчы яшоьрюмлени школасын битдирип, сонг «Социалист къурулушу» деген район газетде ишлеген. 
А.Гьажиев радиокамитетни председатели болуп ишлеген, артда кёп йыллар «Дослукъ» альманахны баш редактору болуп ишлеп тургъан.
Гь.Анварны «Янгырав» деген биринчи китабы 1934 иылда чыкъгъан. Ону «Чапгъын», «Къылычлар», - «Анадол айтды», «Талайлы ташлар», «Юрекни янывлары», «Юлдузат», «Авузгъа бош акъ бабиш» деген ва кеп оьзге китаплары чыкъгъан.
(китапланы гьарисин гёрсетив).

Муаллим. А.Гьажиев мен сизге «айтып гетген кюйде кёп-кёп къужурлу шиърулар, поэмалар язгъан.

Муаллим. Бугюнгю дарсыбызда А.Гьажиевни «Къышны ахыры, язны башы» деген шиърусу булан таныш болажакъбыз.

Чечеген ёмакълар.
Муаллим. Яшлар, сиз гёрюп турасыз гюн сайын табиатда, чакъда, гьавада, болагъан алмашынывланы.

М. Ким айтар магъа шо алмашынывланы.

Яшлар. Табиат гюн сайын жанлана, чакъгъа исив тюшген, жан-жанывар янгы дюньягъа чыкъгъандай.
Тереклер бюрлене, от-орманлагъа яшыл яйывлар ташлагъан йимик.

М. Сиз билесиз, шо аламатлар бизге йылны къайсы вакътисинде болагъанын.

Яшлар. Язбашда.

Муаллим. Тюз айтасыз, язбашда яшнап башлай бары да дюньябыз.

Муаллим. «Язбашгъа» багъышлап язгъан оьзюню шиърусун белгили шаирибиз А.Гьажиев.

«Къышны ахыры, язны башы».
Муаллимни охуву.
1. Муаллим охуй.
2. Къыиын сезлени маънасын гечив.

а. Елигип оькюреген
б. Акъ къарланы кюреген
в. Чырмалып
г. Къырлар яшгъарды

IV. Янгы теманы беклешдирив.

1. Яшланы охуву
2. Гесеклеп охув
3. Ушатгъан ерин охув.

Муалим. Яшлар, сиз герюп турасыз, язбашны бизге, биринчи савгъатын, язбаш булан оьзюню шавлаларын аямай яягъан.

О не экен?

Яшлар. Гюн.
Яшлар. Гюн.чыкъды». А.Акъаев язгъан шиърусун йырлай.

Къызлар йырлай.

Муаллим. Язбаш булан бирче бизин исси якълагъа учуп гетген къушларыбыз да къайта. Шолар къайсылары экен?

Яшлар. Къарлыгъачлар, сыйырткъычлар ва ш.б.

Муаллим. Гьали къушлагъа багъышлангъан шиъруларын охуй къызлар.

Озокъда, мен сизге айтма сюемен шо шиъруну язгъан бизин бугюнгю шанрибизни уланы Багьавдин Гьажиев.

«Къушлар». Къушланы суратлары.
1. Абукаджиева З.
2. Хидирова А.

Муаллим. А.Гьажиев оьзюню тувгъан, оьсген ерине къйтма бек гьасирет болгъан.
О буса, Анварны бир де сёнмес «Кёстек» деген аты булангъы ата юрту.
А.Гьажиев оьзюню яратывчулугъунда ата юртуна багъышлагъан шиърусун терен маъна булан язгъан.
«Кёстекни назмусу».

Муаллим охуй.
А.Гьажиевни шиъруларыны хыйлыларын йырлар этип йырлагъан.
Масала: «Кипчаки» деген группа, «Яхсайлы яшны йыры» деген йырын йырлай.
(Бизин къумукъ яшланы жыйымы, шоланы арасында А.Гьажиевни ва мени де юртлум, белгили йырав, З.Магомедов.)
З.Магомедов «Мой Костек» деген йырын йырлагъанны сюердим. (йыр йырлана).

V. Шиърусун охув.

Кабардиев А. «Мен гьали гиччи яшман».

«Ананы гёнгюрювю»
(бешик йыр).
Алмаксудова К.

VI. Язбашгъа багъышлангъан айтывлар ва аталар сезлери.

1. Март чыкъмайлы, дерт чыкъмас.
2. Йыртыллатса да, къартыллата.

VII. А.Гьажиевни «Дав болмаса шо герек»

Къазакъ йырда къумукъ тил».
Деген шигъруларын охув.
А.Гьажиев оьзюню къумукъ тилин шонча бек биле болгъан, билегенге гёре бизге кёп-кёп шиъруларын, поэмаларын, йырларын къойгъан. Биз шоланы охусун деп ва къумукъ тилни, къумукъ халкъны, къумукъ тюзню сюйсюн ва аявласын деп.
«Къумукъ тюзге» багъышлангъан йырын йырлай З.Магомедов – «Моя равнина».

VIII. Дарсны натижасын чыгъарыв.

Муаллим. 
1. Биз бугюн къайсы шаирибиз булан таныш болдукъ?
2. Ону нечик шиърусун охудукъ?
3. Къайсы янгы сезлени эшитдик?

IХ. Къыйматлав.

Х. Уьйге иш.

А.Гьажиев – «Къышны ахыры, язны башы? Генгюнден.
Кроссворд «Табиатны гьаллары» (толтуруп гелмек)

  Урок кум.языка с использованием  ИКТ в 5 «а» классе.

Дарсны барышы
1.Къурум мюгьлет.
Учитель-Салам яшлар! Олтуругъуз.
-Бугюн бизин ана тил дарсыбыз. Гьали ачыгъыз тетрадларыгъызны, языгъыз айны гюнюн. Биз сёзлюк иш оьтгерейик.
2.Гечилген дарсланы такрарлав.
Сёзлюк иш
Иеси, хабарлыкъ, жумла, баш уьюр, толумлукъ, белгилевюч, гьал, экинчи даражалы, гиччи Зайнап, уьй, сибирмек, жувмакъ, жыйышдырмакъ.
Учитель: Гьали яшлар, гелигиз Зайнап деген сёзден башлап къалгъан сёзлерден жумла тизейик.
Охувчу:Гиччи Зайнап уьйню сибире, жува, жыйышдыра.
Учитель: Кёп яхшы, гелигиз шу жумланы доскагъа язайыкъ ва синтаксис разбор этейик.
3.Янгы дарсны мурадын англашдырыв.
Учитель:Яшлар, къарагъыз шу биз доскада язгъан жумлагъа. Муну ичиндеги сибире, жува ,жыйышдыра деген сёзлеге соравлар салыгъыз.
Охувчу:Бу сёзлер барысы да не эте? деген соравгъа жавап бере.
Учитель:Тюппе-тюз яшлар,шу сёзлер барысы да къайсы сёзге байлангъан?
Охувчу:Сибире, жува, жыйышдыра деген сёзлер Зайнап деген сёзге байлангъан.
Учитель:Тюз яшлар!Муна,шулай сёзлеге жумланы бир жынслы уьюрлери деп айтыла. Булар барысы да бир соравгъа жавап бере ва барысы да бир сёзге байлана.Жумланы баш ва экинчи даражалы уьюрлери бир жынслы болма бола.
4.Таблицаны анализи.
1)Болат юрекли,исбайлы, бек итти, татли сёзю булангъы Хадижат Ишартыда ярлы ожакъда тувгъан.
2)Тамазалар, къарт къатынлар ва яш уланлар гелгенлени арагъа алдылар.
Жумланы бир жынслы уьюрлери байлавучлар болмагъанда, бир-биринден айырым булан айрыла.
Ва деген байлавучлар жумланы бир жынслы уьюрлерини арасында бир керен къолланса, айыргъыч салынмай.
Амма,тек деген байлавучланы алдында гьар заман айыргъыч салына.
5.Китап булан иш оьтгерив.
a) Рамкаларда язылгъан бир жынслы жумланы гьакъындагъы англавлар яшлагъа охутула.
б) тапшурув 110.
Бир жынслы уьюрлени арасында тийишли токътав белгилер сала туруп гёчюрюп язмакъ.
1.Язбашда бу ойтанларда ашлыкълар, бавлар, агъачлыкълар, беченликлер ва отлавлар яшыллана, жанлана. 2.Шайтан ел чыкъды,чангны гьавагъа гётерди, къойлар мангырады ва уьркдю.
6.Физминутка.
Чечеген ёмакъны жавабын билип челтирни толтуругъуз.
1 
2 

3

1)Бир терекде он эки бутакъ, гьар бутакъда отуз алма, гьар алманы бир яны акъ, бир яны къара.(йыл)
2)Къат-къат тонлу, къарыш бойлу.(къапуста)
3)Яныву ёкъ яндыра, кюрзе этсе къандыра.(къычытгъан) 
7.Дидактика материал булан иш оьтгерив.
1.
Иесилер:
Япыракъ, бутакъ
Алма ,гьармут ,шаптал
Бузав ,сыйыр ,гамиш
Долма ,пилав ,гьалпама.

Хабарлыкълар:
Къаза ,тюзлей ,чача
Сыйпай ,къучакълай
Уруша , токъалай.
Белгилевючлар:
Арив , исбайы
Уллу , базыкъ
Къызыл , сари ,яшыл

Толумлукълар:
Юртну да, шагьарны да
Атаны ,ананы ,агъаны
Инини ,къызардашны
Гьаллар:
Эртен,тюшде,ахшам
Чалт,арив,бек
Агъачлыкъдан,таладан
(оьрде берилген тапкъырлардагъы бир жынслы уьюрлерден жумлалар тизмек)
2.Схемалагъа гёре жумлалар тизмек.
________________________________________

3.Жумланы ичиндеги бир жынсы уьюрлени табып тетрадлагъа языгъыз.
a)Юсуп иржайып кагъызны механикге гёрсетди, сонг оьзюню гьамангъы адатына гёре, къашларын да тююп, ойгъа батды.
б)Оьтген оьмюрю ону гёз алдында гёленткиленди; орта школа, юридический курслар, халкъ судуну он сегиз йыллыкъ адвокаты, лётчиклени училищасы, капитан чин, эскадрильяны командири, дёрт орден.
(яшлар, шу жумлалар къайсы асардан алынгъан?) И.Керимов. Игит тувгъан гюн.
4.Сюжетни суратгъа гёре жумлалар къурула. Оланы ичинде бир жынслы уюрлер къоллана.
8.Соравлар булан гечилген дарсны беклешдирив.
1)Яшлар ,биз бугюн къайсы теманы гечдик?
2)Бир жынслы уьрлер болуп жумлада къайсы сёзлер гелме бола?
3)Бир жынслы уьюрлер бир-биринден нелер булан айрыла?
4)Къайсы байлавучланы алдында гьар заман айыргъыч салына?
9.Дарсны гьасиллери, яшланы къыйматлав.