Выступление на Республиканском семинаре по теме "Школьный учебник бурятского языка: концепция, перспективность и преемственность изучения бурятского языка на разных уровнях общего образования"

Һурагшадай оюун ухаанай хүгжэлтэдэ нүлѳѳлдэг классhаа гадуур хүдэлмэриин аша туhа

Дэлхэйн табан түбидэ таража, гүрэн түрэ болон хубаарhан хүн түрэлтэн хадаа нэн түрүүн хэлээрээ илгардаг гээшэ.

Манай буряад хэлэн үхибүүдые хүгжѳѳхэ, ѳѳдэнь үндылгэхэ, ажабайдал ойлгуулха, эрдэм бэлигтэй болгохо, түрэл арадайнгаа гүн гүнзэгы сэдьхэлтэй танилсуулха ушарта гол үүргэ дүүргэдэг. Гэхэтэй хамта түрэл хэлэн үхибүүдэй арад зонойнгоо үндэhэн соёлые мэдэхэ хэрэгтэ ехэ нүлѳѳ үзүүлдэгынь дамжаггүй.

Юуб гэхэдэ, түрэл хэлэн дээрэмнай бүтээгдэhэн дуунуудай, үльгэр домогуудай, оньhон, хошоо үгэнүүдэй, онтохонуудай, таабаринуудай, шүлэгүүдэй, повестьнуудай, романуудай буряад үгэнүүдhээл бүридэдэгынь хэндэшье мэдээжэ.

Тиимэhээ түрэл хэлэеэ мэдээгүй, сэгнээгүй хүн түрэл арадайнгаа сэдьхэлые ойлгожо, Эхэ орондоо гүнзэгыгѳѳр дурлажа шадахагүй гээшэ ха.

Зүгѳѳр түрэл хэлэеэ хүндэлжэ, сэгнэжэ hураhан хүн түрэл арадтаа, Эхэ орондоо инаг дуратай байдаг.

Ухаан бодолой, хүгжэлтын эхин түрэл хэлэн мүн. «Түрэлхи хэлэнэйнгээ хүсѳѳр хүн гээшэ бүхэжэдэг, дамжадаг, арад түмэнэйнгѳѳ түүхэ домогые, абари зангые, оюун ухаанайнь баялигые бэедээ шэнгээн абадаг,» - гэжэ ородой агууехэ багша Константин Ушинский хэлэhэн байдаг.

Илангаяа мүнѳѳ XXI зуун жэлэй эхин дээрэ хүрэжэ ерээд байхадаа, дэлхэйн арадуудай хүгжэлтые хараадаа абан, элинсэг хулинсагуудайнгаа сахижа ябаhан hайн hайхан ёhо заншалнуудаа залуу үетэндѳѳ дамжуулха, ойлгуулха хаhа орожо ерээ ха.

«Хүн болохо багаhаа, хүлэг болохо унаганhаа» гэhэн оньhон үгэ аргагүй удхатай. Урданай зоной хүүгэдээ багаханhаань али бүхы юумэндэ hургадагынь яаха аргагүй зүб. Эрдэмтэдэй шэнжэлһэнэй ёһоор арба наһа хүрэтэрѳѳ хүнэй ухаан нэгэ хоног соо 46 хуби ургана ха юм. Тиимэһээ ургажа ябаһан үри хүүгэдээ сэхэ зон болгохын тула багшанарай урда орёо асуудалнууд табигдана.

Манай һургуулиин буряад хэлэ ба литературын багшанарай бүлгэм арадайнгаа ёһо заншал сахин хүгжѳѳлгэдэ, түрэлхи литературынгаа хүсэд ирагдаагүй хуудаһануудые шудалалгада, хизаар ороноо шэнжэлгэдэ анхаралаа хандуулан ажаллахые оролдодог.

Һурагшад классһаа гадуур уншалгын хэшээлнүүдэй үедэ арадайнгаа аман зохёолой абдар уудалан танилсахадаа, дундаршагүй баялигай эзэд байһанаа мэдэрхэл.

Классһаа гадуур уншалгын хэшээлнүүд үхибүүдэй хүгжэлтэ, эрдэм мэдэсэеэ дээшэлүүлгэ хараалан түсэблэгдэнэ.

Уран зохёолшодтой хэшээл- уулзалганууд литературна салондомнай саг үргэлжэ үнгэрдэг. Жэшээнь, арадай поэт Н. Г. Дамдинов нэгэтэ бэшэ ерэжэ, һурагшадтай уулзахадаа, үхибүүдтэ шүлэгүүдээ уншажа, ойлгогдоогүй асуудалнуудтань харюу үгэжэ байхадаа, эрдэм бэлигтэй хүнүүдэй эрхим жэшээ бологшо бэлэй.

Мүн лэ хэдэн жэлэй туршада шүлэг бэшэхэ үхибүүдые суглуулжа, уян шүлэгэй мүндэлэлгэ, шүлэгэй байгуулга, хэлбэритэйнь Буряадай мэдээжэ поэдүүд С. Д. Ангабаев, Ц-Д. Дондогой танилсуулдаг, поэзиин орёо онол аргануудые ойлгуулдаг һэн.

Саг үргэлжэ уран зохёолшодтой, уран зураашадтай, Х. Намсараевай нэрэмжэтэ литературна музейн хүдэлмэришэдтэй уулзалгануудые үнгэргэжэ байхадаа, һурагшад түрэл хэлэнэйнгээ баялигтай танилсаха, арад зонойнгоо түүхэ мэдэхэ, анхан сагһаа сахижа ябаһан һургаал заабаринуудые сэгнэхэ болоно.

Хэшээл-экскурси үхибүүдэй ухаан бодолой хүгжэлгэдэ ехэ үүргэ дүүргэдэг. Буряад драмын театр ошоходоо, нэн түрүүн театр гээшэмнай искусствын гол һалбаринуудай нэгэн, сценэ дээрэ боложо байһан үйлэ хэрэгүүд арадаймнай үнгэрһэн түүхэ гэжэ ойлгоно, мүнѳѳ үеын ажабайдал шүүмжэлэн харахадаа, удаадахи хэшээлнүүдтэ анализ- шүүлбэри хэхэдээ, арадайнгаа үнгэрһэн сагай түүхэ, хүн зоной абари зан ойлгожо абана.

«Эдиршүүл» гэһэн радио-дамжуулгада һурагшад хабаадажа, хизаар ороноо шэнжэлхэ, арад зонойнгоо ёһо заншал уудалха, шудалан мэдэхэ болохо аргань һайшаалтай.

Классһаа гадуур хүдэлмэри хэшээлэй үргэлжэлэл болоно, тиимэһээ үхибүүдэй мэдэсэ үргэдхэхэ тон шухала. Тус хүдэлмэри һурагшадай ухаан бодолой хүгжэлтэдэ, арад зонойнгоо түүхэ, бэшэг, эрдэм соёл хүгжѳѳлгэдэ хандуулһан байха гэһэн зорилготойгоор үнгэргэгдэхэ болоно.

Хүнэй түрэл хэлэеэ мэдэлгэ ехэнхидээ тойроод байһан социальна байдалһаа гэхэ гү, али ондоо хэлэнүүдтэй зоной дунда орошоһонһоонь дулдыдана гэдэг буруул гээшэ ха. Энэ гол түлэб эхэ эсэгын һургаалһаа, гэр бүлын байдалһаа дулдыдана.

Хүн хэдытэйдээшье, хэзээдэшье, хаанашье түрэлхи хэлэеэ мэдэжэ, хүндэлжэ ябаха ушартай ааб даа.

Һайн сэдьхэлтэй, гүн бодолтой, ажалща бэрхэ хүнүүд олониитын оройдо ябадаг. Иимэ үндэр мэдэрэлтэй хүн боложо, олоной түлѳѳ оролдожо ябаг гэһэн бодолоор үндылгэн хүмүүжүүлхэ зорилго багшанар, гэртэхин болон бүхы олониитын урда хэзээ хэзээнэйхиһээ үлүүгээр табигдаад байна.