Специально к летним каникулам! Курсы для учителей 800 ₽ (72 часа). Документы об окончании по почте БЕСПЛАТНО...

СДЕЛАЙТЕ СВОИ УРОКИ ЕЩЁ ЭФФЕКТИВНЕЕ, А ЖИЗНЬ СВОБОДНЕЕ

Благодаря готовым учебным материалам для работы в классе и дистанционно

Выбрать материалы

Скидки до 50 % на комплекты
только до

Готовые ключевые этапы урока всегда будут у вас под рукой

Организационный момент

Проверка знаний

Объяснение материала

Закрепление изученного

Итоги урока

Была в сети 22.09.2020 19:51

Латипова Гулбахор Мухаммедовна

Учитель по предмету Информатика

55 лет

222

138 886

Подписчики

Подписки

Местоположение

Узбекистан, Гиждуван

Обо мне Блог Файлы Тесты Галерея Активность Награды

Ways for science communication

Категория: Английский язык

28.05.2019 20:49

WAYS FOR SCIENCE COMMUNICATION

This article deals with informing the ways of scientific communication, how to deliver scientific research work and its results to right audience and to put them into practice.In the article each avenue for communication of science has been emphasized clearly andresearcher will be able to find and use any type of scientific communication. The researcher or teacher who is writing scientific work may choose research journals, agricultural newspapers, newsletters, research reviews, conference papers and posters, books, websites and blogs to present his or her research work. That’s why this article is presented hereby to inform these ways of presenting research work. Key words: scientific communication, research work, to choose research journals, newspapers, conference papers and posters, websites, publishing article, audience. Introduction: Most scientific communication today is still made in written. Effective communication is based on the people involved in the system, of whom none is more important than the interpreter or editor, who is able to see what sort of information should go where, how, and to the best effect. Most scientists are not expert writers; they are professional scientists. But with a little effort, all scientists can go some way towards adapting their material to suit a specific audience. Materials and methods: What avenues of communication do scientists have open to them in order to deliver information? For research communication, these include: – research journals; – research reviews; – conference papers and posters; – thesis; – books and book chapters; – working papers; – newsletters; – project proposals and reports; – websites; Each of these has specific uses in certain situations. Research journals The purpose of a research journal is to publish scientific papers that communicate new and original information to other scientists. Every journal has its own definition, but almost all of them centre on the phrase ‘original research’. That means research that has not been done or published before. The research paper takes a hypothesis and tests it by experimental methods in order to reach conclusions. Research journals are the most common organ of communication in science.There are two types of reader of research papers. One is the expert in the field, who will want to read all of the paper to obtain all the information from it. But, more commonly, there are more casual readers, who will be interested in the results only as a background to their own work.The findings in most international research articles are believed to be fact because they are known to have been refereed or judged by experts in the field before they can be accepted for publication. Because of the high standards usually required of articles in overseas journals, it is often difficult to have a locally based paper accepted.The whole basis of peer-reviewed publication is to make available work that is worth publishing. Scientists should not be rewarded for writing a paper; they should be rewarded for performing work of a sufficient standard that they can write a paper based on it that is acceptable to a critically minded audience. The system becomes meaningless as a measure of merit and promotion if any and all papers are accepted and published without critical assessment.Publishing research results internationally will stimulate debate and encourage further work on the subject. It will produce information exchange, advance knowledge, and open up new opportunities for research. To achieve this, a paper should be directed at a specific journal read by a suitable audience of interested researchers. Research reviews The review is a special type of scientific article that, in many ways, is like an extended version of the discussion section of a research paper. An essential feature of a review is that the reader is led to the frontiers of science in the area covered. The review summarises all aspects of a particular field; it also develops logical arguments until they end in new hypotheses, and speculations on how they may be tested. It leads to new areas of research, which must be testable and must be supported by facts – but the review is not a catalogue of facts. Rather, it interprets existing facts and theories within a particular field, often with the intention of explaining that field to other workers in closely allied fields of investigation. Conference papers and posters Conferences offer scientists an opportunity to present results of research that is still at a preliminary stage, but that contains interesting developments. Because time is limited during a conference session, papers that are presented orally at conferences are necessarily short. They are usually confined to a brief presentation of the methods and, more importantly, the results, which may be preliminary, and several clearly stated points brought out in the discussion. Speculation can be introduced; interpretation is by far the most important area to have impact. The version presented for publication can be more thorough. Conference organisers accept or reject papers based on an abstract that the author submits. Thesis The thesis is written evidence of sustained research, testing a particular hypothesis in a novel area, done over a considerable period, usually 5 or 6 years. The overriding characteristic of a thesis is its length. It generally contains an extensive review of the literature, as well as the results of a number of experiments, all aimed at testing a unifying hypothesis. Some of the material may already have been published in a series of research papers during the course of the research. Books and book chapters The book chapter is a synthesis of knowledge and information about a particular subject. It rarely has a fundamental hypothesis. It is more likely to form one part of an overall contents list that, taken together, exhaustively describes a clearly defined aspect of one field of science. Working papers A working paper or technical report may be a preliminary report of a piece of research that is interesting, but suitable or intended for peer-reviewed publication. In many cases, a working paper can be developed later, with the addition of more material, into a scientific paper. Often authors may release working papers to share ideas about a topic or to elicit feedback before submitting to a peer-reviewed conference or academic journal. Project proposals and reports A project proposal represents the justification for a programme of work, with the aim of producing measurable outputs that will demonstrably reach a clearly defined objective. Like a research paper, it starts out with a hypothesis that has led to a proposed course of action and a programme of research designed to test the concept. Websites Most research institutions now have a website, where they present their most up-to-date or significant results, describe the institution and its programmes of research, and list its staff. Often there is a list of publications, with some sites offering the possibility of downloading copies of institutional publications, working papers, etc.Websites have a potentially huge audience with different levels of expertise, and so offer scientists an opportunity to publicise the results and impact of their research to groups of people different from the usual scientists.Many groups of people are concerned with agricultural research in one way or another, but have very different needs, and receive information in different way. The most common audience groups include: – researchers within a specific field of research; – researchers with a peripheral interest in a field of research; – research managers; – extension agents; – university teachers; – students; – policy-makers; – donors; – governmental research coordinating committees; – technicians; – commercial interests; – farmers. Conclusion: Different research communications have different intents. They take the same basic information and modify it so that different audiences, with various levels of scientific understanding, can understand it. The technical content of any publication is crucial to the understanding of its intended audience. If the person reading the material cannot understand it, then the whole point of the work is lost. This will obviously have tremendous implications for the impact of the work and its benefit to the writer. So much research is published today that there is a whole science based on impact assessment and citation analysis. Information analysts keep careful note of which papers are being cited and who is writing them. Careers depend on it, as do the success and prestige of journals, and the reputations of university departments and research institutions. So you need to target your writing and publishing to maximise the chances of someone reading it and making use of your findings. References used:

Anthony Y., Paul S., Rodger O. “Scientific writing for agricultural research scientists”. A training resource manual. Wageningen, the Netherlands. CTA. 2012.
http://abacus.bates.edu/̴ ganderso/biology/resources/writing

Просмотр содержимого документа
«Ways for science communication»

МАВЗУ: Интернетдан фойдаланган холда жахон электрон кутубхоналари билан танишиш

Титул варағи

Битирув малакавий иш тавсифи

М у н д а р и ж а

Кириш
Назарий қисм
Технологик қисм
Жиҳозлаш қисми (тармоқ технологияси бўйича);
Иқтисодий қисм
Меҳнат муҳофазаси
Хулоса
Фойдаланилган адабиётлар
Илова

Kirish

Inson turmush tarzining rivojlanishi yangi yangi kashfiyotlarning yartilishiga sabab bo`lmoqda. Inson yangilik yaratilish jarayonida har xil to`siqlarga duch keladi va shu to`siqlarni yengish jarayonida yangi ixtirolar vujudgal kelaveradi. Lekin hayot tajribalardan ma’lumki, ko`pinch yangi kashfiyot ma’lum bir muommoni hal
qilish jarayonida yuzaga keladi. O’zbekiston mustaqillikka erishgandan so’ng uning oldida iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish uchun, madaniy va ma’naviy yangilanish uchun keng yo’llar ochildi. Mustaqillikning birinchi kunidan boshlab bozor iqtisodiyoti, ishlab chiqarish, zamonaviy texnalogiyani tadbiq etish va jahon iqtisodiy aloqalari tizimiga kirishning eng maqbul yo’llarini qidirish bilan bog’liq bo’lgan muammolarni mustaqil yechishga to’g’ri keladi.

Shu bois respublikaning barcha sohalarini texnik qayta qurollantirish, zamonaviy texnika va texnalogiya bilanta’minlash hamda xalqaro zamonaviy talablarga javob beruvchi telekommunikasiyali va kompyuterli aloqa tizimini rivojlantirish dolzarb masalalardan biri bo’lib qoldi. 1991 – 1994 yillarda O’zbekiston hamdos’tlik davlatlari orasida birinchilardan bo’lib axborotlashning yaxlit davlat siyosatini amalgam oshirishga asos soldi. “Axborotlash haqida”gi, “EHM uchun dastur va ma’lumotlar bazasini huquqiy himoyasi haqidagi”, “Aloqalar haqidagi” qonunlar bilan O’zbekiston Respublikasini 2010 yilgacha axborotlash, qayta qurishning milliy dasturi va telekommunikasion tarmoqni rivojlanishining normative huquqiy asoslari yaratildi va axborot resurslari rivojlanishi uchun iqtisodiy, tashkiliy shart-sharoit va kafillik ta’minlandi.

O’bekiston uchun mulkchilikning hususiy va aralash shakllariga o’tish, energatik, xomashyoviy resurslaridan unumli foydalanish davrida kompyuter texnologiyalaridan milliy iqtisodni boshqarishda foydalanish toboro muhim bo’lib bormoqda. 1993 – 1995 yillarda davlat boshqaruvi va bank muassasalarining informasion tizimlarini kompyuterlashtirishga asosiy etibor beriladi. Biz kompyuterni yaratilishini XX – asrning buyuk kashfiyotlardan biri desak yanglishmaymiz. Davr talabiga ko`ra bugunga kelib kompyuter texnalogiysi juda rivojlanib ketdi. Ma’lumotlarni boshqarish, ayniqsa, hozirgi kunda juda muhum axamiyat kasb etmoqda. Ma’lumotlarni boshqarish tizimlariga bo`lgan talab kun sayin ortib bormoqda.

Fan va texnika rivojlanib borayotgan ayni payitda ma’lum bir sohada ishni boshlash va uni boshqarishni axborot texnalogiyalarsiz, jumladan kompyuter texnalogiyalarsiz tasavvur qilib bo`lmaydi.

Bugungi kunda mustaqil Respublikamizda ta’lim sohasida tub islohatlar amalga oshirilmoqda. “Kadirlar tayorlash milliy dasturi” da “kadirlar istiqbollardan, jamiyat extiyojidan, fan, madaniyat, texnika va texnalogiyalarning zamonaviy yutuqlardan kelib chiqqan holda qayta qurish nazarda tutiladi” deb takitlangan.

II. NAZARIY QISM

Hozirda elektron kutubxonalar tez sur’atlar bilan rivojlanib bormoqda. Biz ularning ayrimlaridan xabardormiz. “The Google Books” eng yirik elektron kutubxona sanaladi. U Google tomonidan yaratilgan. Bu yerda bir yuz o‘ttiz milliondan ortiq kitob raqamlashtirilgan bo‘lib, ular 480 tilga tarjima qilingan. Bu raqamlar dunyo bo‘yicha yozilgan kitoblarning 20 foizi raqamlashtirilganidan va ularning barchasi elektron kutubxonaga joylashtirilganidan dalolat beradi.

Google dunyodagi barcha kitoblar raqamlashtirilmaguncha bu boradagi faoliyatini davom ettirishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan.

Har birimizning hayotimizda axborot olamining ahamiyati tobora kuchayib borayotgani kundek ravshan. «Infosfera» (axborot olami) olis manzillarni yaqinlashtirib, oraliqdagi masofalarni qisqartirmoqda. Mazkur olamda insoniyat tarixining barcha bilimlari jamlangan. Bizdan esa “Infosfera”ning kirish eshigi, undan foydalanish imkonini beruvchi asosiy kalit – internetni bilish talab etiladi, xolos. Bu ma`ruzamiz ta’lim va fan sohasida tobora ahamiyati ortib borayotgan, jahon bilim omborining asosiga aylanayotgan elektron kutubxonalarga dahldor.
Elektron kutubxona deganda nimani tushunamiz? Uning tarkibiy qismlari nima?Xalqaro Tarmoqdagi minglab kitoblarni o'z ichiga oladigan saytlar elektron kutubxonami yoki kutubxona saytlari hammi? Raqamli kolleksiyalarni yaratish uchun qanday bilim va malakalar kerak bo'ladi? Ushbu ma`ruzada shu kabi savollarga javob topishga harakat qilamiz (maqolada "elektron kutubxona", "e-kutubxona" va "raqamli kutubxona" terminlari bir ma'noda qo'llaniladi).

Расм 1

Elektron kutubxona-Internetning ajoyib imkoniyatlaridan biridir. Bu kutubxonaning elektron shaklidir. Kutubxona deganda, odatda, ko`plab kitoblar terib qo`yilgan , uzun, katta javonlar joylashgan xonalar ko`z oldimizga keladi. Elektron kutubxonada javonlar vazifasini jildlar, kitoblar vazifasini esa Internet saxifalari bajaradi. Bu kutubxona ma'lumotlari elektron ko`rinishda bo`ladi va ular kompyuterda joylashadi. Bu kutubxonadan foydalanish juda qulay. U orqali Siz dunyoning ixtiyoriy nuqtasidagi elektron kutubxona ma'lumotlaridan foydalana olishingiz mumkin. Yana bir qulay tomoni zarur ma'lumot nusxasini ko`chirib olishingiz mumkin. Elektron kutubxonadan foydalanishingiz uchun kompyuter, modem va Internet tarmog`i bo`lishi yetarli.
Faraz qilaylik, biror bir ma'lumot bilan tanishish uchun elektron kutubxonadan foydalanmoqchisiz. Kompyuter va Internet yordamida ma'lumotni bir necha daqiqada topish mumkin. Ma'lumot dunyoning ixtiyoriy nuqtasidan bir zumda sizning kompyuteringiz ekranida tasvirlanadi. Buning uchun Siz kompyuteringiz tugmachasini bosishingiz va elektron kutubxonaga kirishingiz yetarlidir. Bir necha daqiqada ma'lumot ko`z oldingizda namoyon bo`ladi. Bu mujizani eslatadi. Bu mujiza virtuallik deb ataladi. Unga faqat kompyuter va maxsus tarmoq orqali erishish mumkin. Bir necha yil avval bir maqolani topish uchun oylab vaqt sarflash zarur edi. Bugun esa bu maqsadni amalga oshirish uchun boshqa shaharga borish va vaqt sarflash zarurati yo`qoldi. Elektron kutubxonalar yordamga keldi. Elektron kutubxonalarni turlicha nomlashadi: Elektron kutubxona, Virtual kutubxona, e-kutubxona, e-library, digital library.
Keyingi vaqtlarda virtual dunyo, virtual olam, virtual do`st kabi so`zlar paydo bo`ldi. Virtual so`zining ma'nosi bu tasavvur qilishdir. Virtual kutubxona bu odatdagi kutubxonaning abstrakt ko`rinishidir. Bu kutubxonaning kitoblari, jurnallari va ro`znomalari kitob javonlarida emas, balki kompyuter xotirasida joylashgan bo`ladi. Bu kompyuterda yoki kompyuter maxsus qurilmalarida raqamli formatda saqlanadigan ma'lumotlar to`plamidir. Bu: bosma audio, video va multimedia ma'lumotlaridir. Ma'lumotlar xajmiga qarab, serverlar bitta yoki tarmoq bilan bog`langan bir necha kompyuterlardan iborat bo`ladi.
G'arb mamlakatlarida, masalan AQShda, kutubxonalarni avtomatlashtirish 60-yillardan boshlangan, kitoblarni kompyuterga kiritish orqali elektron kolleksiyalarni yaratish 1971 yildanoq bajarib kelinmoqda. Bizning mamlakatimizda Internet tarmog'ining 90-yillarning oxiri-2000 yillarning boshidan ommalashishi bugungi kunga kelib bizga elektron kutubxonalarni yaratib, mamlakatimiz aholisi va dunyo ahli bilan alishish imkonini bermoqda. Alisher Navoiy nomidagi Davlat Kutubxonasining kabi markaziy tashkilotlarning loyihalari, Internet tarmog'ida tashabbuskor vatandoshlarimiz tomonidan yaratilgan va yaratilayotgan kolleksiyalar bunga misol. Bu loyihalarning bajarilish darajasi turlicha bo'lib, bu albatta malakali mutaxassislarning bu jarayonlarda zamonaviy bilimlarni qo'llagan holda ishtirok etganlari yoki etmaganlariga bog'liq. Xalqaro standartlar va muvaffaqiyatli amaliyotlar (best practice) dan xabardorlik va ko'p hollardagi vaziyatni tubdan yaxshilashi muqarrar. Shu maqsad yo'lida elektron kutubxonalar konsepsiyasi, uning tamoyillari va xorijda to'plangan tajribalar xususida so'z yuritamiz.
AQSh universitetlaridan biridagi "Elektron kutubxonalar" kursi talabalari ilmiy adabiyotdan ushbu atamaning 65 ta ta'rifini to'plab, umumiy xususiyatlarni ajratib olishdi. Unga ko'ra elektron kutubxona:
*ma'lum jamoalar yoki jamoalar majmuiga xizmat qiladi;
*yagona ob'ekt bo'lmasigi mumkin (ya'ni qismlar turi domenlar yoki tashkilotlarga biriktirilgan);
*barcha qismlar uchun umumiy bo'lgan mantiqiy tashkiliy strukturaga ega;
*nafaqat erkin foydalanish imkoni, balki ta'limiy komponentlarni o'z ichiga olgan;
*inson va texnologik resurslardan unumli foydalangan;
*tez, samarali va to'siqsiz kirishni ta'minlaydi;
*kirishning turli darajalarini ta'minlaydi (user, contributor, administrator va hok.);
*bepul foydalanishni taklif etadi (ehtimol foydalanuvchilarning faqat ayrim guruhlariga);
*resurslarga egalik va nazorat qilish;
*kolleksiyalar:
**yirik va uzoq muddatga saqlab kelinadigan;
**yaxshi tashkillashtirilgan va boshqariladigan (fayllarning mavjud kategoriyalarga to'g'ri kiritilishi, metadata qoidalarga mos shaklda ta'minlanishi va hok.);
**turli xil formatlarni o'z ichiga olgan;
**nafaqat ob'ektlar haqida ma'lumot (abstrakt, bibliografik ma'lumot va hok.), balki ularning o'ziga ham ega bo'lishi (kitob, maqola, jurnal va hok.);
**boshqa yo'l bilan qo'lga kiritib bo'lmaydigan noyob manbalarga ega bo'lishi;
**ba'zi fayllar raqamli shaklda yaratilgan (ab origine) bo'lishi mumkin.
Elektron kutubxona tushunchasining quyidagi ta'riflari alohida e'tiborga loyiq:
Elektron kutubxonalar shu turdagi tashkilotlarki, ular raqamli asarlar kolleksiyalarini ma'lum bir jamoalar yoki jamoalar majmuiga oson va iqtisodiy jihatdan qulay holda foydalanish uchun taqdim qiladi; saralash, strukturasini tuzish, intellectual yo'l ochish, talqin qilish, tarqatish, to'laligicha saqlab qolish uchun zarur resurslar, shu jumladan, ixtisoslashgan xodimlar bilan ta'minlaydi. [1]
Shuningdek:
1. Raqamli kutubxonalar elektron resurslar majmui bo'lib, axborotni yaratish, izlash va foydalanish uchun zarur texnik quvvatlarni o'z ichiga oladi. Bu ma'noda ular axborot saqlash va qidiruv sistemalarini to'ldiradi va kengaytiradi; distribyutlashgan tarmoqlardan job olib, har qanday ko'rinishdagi media (matn, surat, ovoz, sokin va dinamik suratlar)ni manipulyatsiya qiladi. Raqamli kutubxonaning tarkibida ma'lumotning o'zi va uning turli xossalarini tasvirlaydigan metadata (masalan, aks ettirish (representation) yo'llari, yaratuvchisi, egasi, qayta bo'yicha huquqlar va hok.) va boshqa ma'lumot yoki metadata (tashqi yoki raqamli kutubxona ichidagi)ga bo'lgan link yoki munosabatni ko'rsatadigan elementlardan tashkil topgan bo'ladi.
2. Elektron kutubxonalar foydalanuvchilar jamoasi tomonidan shakllantirilib, ularning funksional imkoniyatlari o'sha jamoaning axborotga bo'lgan ehtiyojlarini qondiradi. Ular jamoalarning ajralmas qismi bo'lib, bundagi yakka shaxs va guruhlar bir-biri bilan ma'lumot, axborot va bilim resurslari hamda sistemalari orqali aloqada bo'ladilar. Shu ma'noda elektron kutubxonalar foydalanuvchilar ehtiyojlari uchun turli resurslar to'planib, saqlanib, va taqdim etib kelinadigan an'anaviy informatsion tashkilotlarning mantiqiy davomi, kengayishi va integratsiyasidir. Shu kabi informatsion tashkilotlar sirasiga kutubxonalar, muzeylar, arxivlar va maktablarni kiritishimiz mumkin. Shuningdek, elektron kutubxonalar sinfxona, ofis, laboratoriya, uy va boshqa o'rinlardagi faoliyatni mazmunan boyitadi. [2]
Yuqoridagi ta'riflardan ko'rinib turibdiki, tom ma'nodagi elektron kutubxona ko'pchilik fikrlaganidek bir necha o'nlab kitobning elektron versiyasi joylashtrilgan veb-saytdan farqli xususiyatlarga ega. Bu nafaqat tashabbuskor foydalanuvchi yoki foydalanuvchilar jamoasi tomonidan Wordpress, Joomla yoki boshqa ommabop kontentni boshqarish sistemasi (CMS)ning birlamchi versiyasiga joylashtirib chiqilgan elektron matnlar va hokazo fayllar majmui, balki ma'lum tayyorgarlikka ega bo'lgan mutaxassislar tomonidan bibliografik imkoniyatlari keng bo'lgan dasturdan foydalangan holda, resurslarni samarali izlab topilishi maqsadida to'g'ri metadata bilan ta'minlangan, doimiy faoliyat ko'rsatishi uchun muntazam ravishda boyitilib, hamda moliyaviy quvvatlanib kelinadigan butun boshli tuzilma hamdir. Shu o'rinda elektron kutubxonalar bilan chalg'itish oson bo'lgan boshqa narsalarni ajratib olsak:
Bu elektron kutubxona EMAS (balki kutubxona veb-sayti): (RASM 2)

Bular ham elektron kutubxona emas (balki tijorat mahsuloti bo'lgan ma'lumotlar bazasi va kutubxonaning onlayn katalogidir):

Mana bular esa, ha, ELEKTRON KUTUBXONA (Rasm-3)

Elektron kutubxona imkoniyatlari
Elektron kutubxona odatdagi kutubxonaga qaraganda bir qancha qulayliklarga ega:

joy tejalishi, ya'ni kitoblarni saqlash uchun maxsus joy zaruriyatining yo`qligi;
nodir asar va ma'lumotlarni saqlash va ulardan foydalana olish imkoniyatini mavjudligi;
foydalanishning qulayligi va yangiligi;
qidiruv tizimlarining mavjudligi;
ma'lumotlar xajmining cheklanmaganligi;
ma'lumotni audio, video va kompyuter grafikasi yordamida sifatli va yaxshiroq aks ettirilishi;
vaqtning tejalishi va cheklanmaganligi, ya'ni undan 24 soat mobaynida foydalanish mumkinligi;
qo`shimcha xizmatlarning mavjudligi.
Demak, elektron kutubxona - turli ma'lumotlar jamlangan Internet sahifalaridir. Bu sahifa kutubxonalardagi maxsus markaz mutaxassislari tomonidan ma'lumotlarni muntazam ravishda kompyuterga kiritish va yig`ish orqali tayyorlanadi. Ya'ni ma'lumotlar doimo yangilanib turiladi va kutubxona xajmi kengayib boradi.
Kutubxona bilan qanday ishlash mumkin. Buning uchun kutubxona manzilini Adres maydoniga yozishingiz zarur. Odatdagi kutubxona singari elektron kutubxona ma'lumotlari xam mavzu yoki alfavit bo`yicha tartiblanadi. Shuning uchun zarur ma'lumotlarni shu tartibda topish mumkin. Virtual kutubxona haqida batafsil ma'lumot bilan quyidagi http://vlibrary.freenet.uz saxifasida tanishishingiz mumkin.
Hozirgi kunda elektron kutubxonalar son sanoqsizdir. Kutubxonalar, universitetlar, ba'zi tashkilotlar o`z elektron kutubxonalariga ega. O`zbekistonda ham shunday kutubxonalar mavjud. Quyida ba'zi elektron kutubxona manzillari va tavsifini keltiramiz.
Kongress virtual kutubxonasi. http://Icweb.lok.gov - Kongress kutuvxonasining elektron kurinishi bo`lib, u dunyodagi eng yirik virtual kutubxonalardan biridir. Kongress kutubxonasi 1800 yili 24 aprelda tashkil etilgan. Unda 115 milliondan ziyod kitob va xujjatlar yigilgan. Virtual kutubxonada tarixga oid ma'lumotlar, turli kollektsiyalar, rasmlar axborotlar, yangiliklar mavjud. Bu kutubxona bo`ylab sayr qilganingizda, unga mujassamlashgan obidalarning uzoq tarixiga safar qilgandek bo`lasiz.
WWW Virtual kutubxonasi. http://www.vlib.org - WWWVirtual kutubxonasi turli-tuman ma'lumotlarni o`z ichiga oladi: qishloq xujaligi, iqtisod va biznes, kompyuter texnologiyalari, aloqalar, axborot va jurnalistika, o`qish, qonunlar, ilm - fan va hokazolar. Kutubxonaning quyidagi bo`linmalari xam mavjud: Pensilvaniya Davlat Universiteti (USA), Buyuk Britaniya (UK), Shveytsariya (Switzerland) va Argentina. Kutubxonada alfavit bo`yicha so`z va jumlalar bo`yicha qidirish tizimi mavjud.
Gpo Access. http://gpo.gov - US Goverment Printing Office markazi millionlab ma'lumotlarni o`zida mujassamlagan. Unda siz AQSHdagi turli tuman hujjatlar, kitoblar, yangiliklar bilan tanishishingiz mumkin. Har oyda bu kutubxona 28.000.000 ta xujjat bilan to`ldirilib boriladi. Bu vazifani maxsus elektron ma'lumotlar bo`linmasi bajaradi. Maslahatlar va buyurtmalar telefon va elektron pochta orqali bajariladi. Kuniga bir necha minglab foydalanuvchilar bu xizmatdan foydalanadi. Bu kutubxonadan davlat va shaxsiy korxonalar keng foydalanadilar.
Ushbu kutubxonada bolalar uchun maxsus bo`linma mavjud bo`lib, bu bo`linmada bolalar o`ziga zarur va qiziqarli ma'lumotlarni olishi mumkin. Bo`lar: tarix, qonunlar, o`qishga oid zarur to`plam va ma'lumotlardir. Bu bo`linmaning nomi - AQSH hukumatining bolalar uchun sahifasi. (Ben`s Guide to the US goverment for kids), manzili - http://bensguide.gpo.gov. Marketing va reklama bo`limi kutubxona kataloglarini ishlab chiqadi va ularni dunyo bo`ylab tarqatadi.
Virginia Commonwealth University. http://vcu.library.edu - Virginia Commonwealth University elektron kutubxonasi. Bu kutubxona universitetning elektron kutubxonasdir. Bu kutubxona o`zida ko`pgina kitoblar, maqolalar, jurnallar, audio va video ma'lumotlarni mujassamlashtirgan. Kutubxona barcha konferentsiyalar, anjumanlar va ma'ruzalar haqidagi ma'lumotlarni muntazam e'lon qilib turadi.
Vashington Universiteti Virtual Kutubxonasi. www.library.wustl.edu -Ushbu kutubxonada quyidagi mavzulardagi ma'lumotlar mavjud: san'at va arxitektura, ilm-fan, tibbiyot, qonunlar va hokazolar. Kutubxonaning qidirish tizimi mavjud. Kutubxona ma'lumotlarga buyurtmalar qabul qiladi.
Rossiya Milliy Elektron kutubxonasi. http://www.nnc.ru - Dunyodagi eng yirik ommaviy axborot vositalarining rus tilidagi elektron to`plamidir. Unda matbuotdagi nashrlar, turli xil ma'lumotlar keltirilgan. Ma'lumotlar 2.500 dan ko`p Moskva, Rossiya mintaqalari, MDX va Boltiq bo’yi davlatlari axborot manbalaridan olinadi va doimo yangilanib turiladi. Kutubxonaga kuniga 6.500 dan ortiq xujjatlar kelib tushadi va ular to`la xajmda kutubxonaga kiritiladi. Kutubxonada 4.000.000 dan ortiq xujjatlar yigilgan. Kutubxonada qidiruv tizimi mavjud, u ma'lumotlarni so`z va iboralar bo`yicha topish imkoniyatiga ega. Kutubxona bilan istalgan vaqtda shug’ullanish mumkin. Kutubxona manbalaridan tijoriy usulda foydalanish mumkin. Kutubxona Rossiyadagi eng yirik ommaviy, siyosiy va yangiliklar serveri hisoblanadi.
Moliyaviy axborotlar Agentligi Virtual Kutubxonasi 2000 yilda Yivroosiyo fondining moliyaviy ko`magi yordamida tashkil etildi. Virtual Kutubxona biznes-jurnalistlar va ommaviy axborot vositalari mutaxassislarini axborot bilan ta'minlash uchun yaratilgan. Kutubxona axborot olish, yig`ish va uzatish uchun zamonaviy kompyuter va axborot vositalari bilan ta'minlangan. Virtual kutubxona kitobxonlariga respublikamizda va xorijda yuz berayotgan zamonaviy texnologiyalar, xamda iqtisodiy jarayonlar haqida ma'lumotlar olish uchun maxsus to`plamlar yaratilgan.

Kutubxona bilan qanday ishlash mumkin?
Demak, yuqorida aytib o’tganimizdek elektron kutubxona resurslari kompyuter xotirasiga joylangan bo‘ladi. Bu kutubxona ma’lumotlari elektron ko‘rinishda bo‘lib, kompyuterda raqamli formatda, maxsus kompyuterlar — Serverlarda joylashadi. Elektron kutubxonadan foydalanish uchun kompyuter, modem va internet tarmog‘i bo‘lishi yetarli. Biz esa shu kutubxona joylashgan internet manzilini bilsak kifoya. Elektron kutubxonada mas’ul mutaxassislar ma’lumotlarni muntazam ravishda kompyuterga kiritadi va yig‘adi. Ya’ni ma’lumotlar doimo yangilanib turiladi va kutubxona hajmi kengayib boradi. Elektron kutubxonada kutubxonachi bo‘lmaydi, shuning uchun zarur kitob yoki ma’lumotni kompyuter javonlaridan o‘zingiz qidirasiz.
Kutubxona bilan qanday ishlash mumkin? Buning uchun kompyuteringiz brauzerida kutubxona manzilini yozishingiz kerak. Odatdagi kutubxona singari elektron kutubxona ma’lumotlari mavzu yoki alifbo bo‘yicha tartiblanadi.
ZiyoNET portali ham foydalanuvchilar uchun elektron kutubxona imkoniyatini taqdim etadi – buning uchun portalning “Kutubxona” bo‘limiga kirsangiz kifoya. So‘nggi ma’lumotlarga ko‘ra, portal kutubxonasidan 7000 ga yaqin turli hajmdagi va turli ko‘rinishdagi ilmiy axborot resurslari joy olgan. Ular asosan yurtimiz oliy o‘quv yurtlari, pedagog xodimlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish institutlari, viloyat xalq ta’limi boshqarmalari, ilmiy tadqiqot institutlari va boshqa turli ta’lim muassasalarida xamkorlik qilib kelayotgan 400 ga yaqin mas’ullar ko‘magida jamlanganini alohida e’tirof etish lozim. Eng muhimi, adabiyotlarning aksariyati o‘zbek tilidadir.
Kutubxonada jamlangan adabiyotlar 9 ta yirik guruh toifasida tasniflanadi. O‘z-o‘zidan har bir guruh kichik bo‘linmalarga ham bo‘linadi. Guruhlar quyidagilar:

matematika va tabiiy fanlar ta’limi;
texnika va texnologiyalar yo‘nalishi ta’limi;
tibbiyot va farmatsevtika ta’limi;
ijtimoiy-gumanitar ta’lim;
iqtisodiyot va boshqaruv yo‘nalishi ta’limi;
madaniyat va san’at yo‘nalishi ta’limi;
yuridik ta’lim;
pedagogik ta’lim;
harbiy ta’lim.

Siz yuqoridagi bo‘limlardan o‘zingizga keraklisiga kirishingiz va adabiyotlarni ko‘zdan kechirib chiqishingiz mumkin. Har bir adabiyotni ko‘chirib olib, ko‘z yugurtirib chiqish odatda ma’lum vaqt talab etadi. Ustiga-ustak shu mavzuda adabiyotlar ko‘p bo‘lgan taqdirda aynan keraklisini ajratib olish uchun yana vaqt zarur. Bunda vaqtni tejashning oson yo‘li bor – siz adabiyotlar ro‘yxatida xar bir adabiyotga yozilgan qisqa sharhlar ko‘magida darrov o‘zingizga keraklisini tanlashingiz mumkin.
Zarur adabiyotni tezroq topishning yana bir oson yo‘li — portalning boshqa bo‘limlarida bo‘lgani kabi, “Kutubxona” bo‘limida ham qidiruv tizimi mavjud. Qidiruv maydoniga o‘zingizga zarur adabiyot nomini yoki mavzuni yozasiz hamda qidiruvga buyruq berasiz. Sanoqli soniyada tizim topilgan adabiyotlarni e’tiboringizga taqdim qiladi. Eng muhimi, siz mazkur ilmiy resurslarni nafaqat ko‘zdan kechirish yoxud o‘qish, balki ko‘chirib olish imkoniga xam egasiz.

Foydalanuvchi kutubxonaga axborot resurs joylashtirish mumkinmi?
Aytaylik, siz pedagogsiz va faoliyatingiz doirasida ko‘plab pedagogik ijodiy ishlar – dars ishlanmalari, ma’ruzalar, qo‘llanmalar tayyorlagan bo‘lishingiz mumkin. Sizda ushbu resurslarni ham portalimiz kutubxonasiga joylashtirish istagi tug‘ildi, deylik. Bu istakni amalga oshirish juda ham oson. Endilikda portalimizning texnik darajasi shunga qodirki, kutubxonani aynan siz ham “onlayn” tarzda boyitishingiz mumkin. Bu kutubxonaning “Resurs qo‘shish” nomli bo‘linmasiga kirish orqali amalga oshiriladi.
Eng avval, kutubxonaga joylashtirishni ko‘zlagan axborot resursingiz ba’zi talablarga javob berishi lozim. Demak, ular bilan tanishib olamiz. Xalq ta’limi vazirligining 2006 yil 28 iyundagi 167-sonli qaroriga binoan, “ZiyoNET” jamoat ta’lim axborot tarmog‘iga joylashtiriladigan axborot resurslariga qo‘yiladigan texnik talablarquyidagilar:
1. Microsoft Word — Matn (*.rtf — Matn RTF shaklida) formatdagi ma’lumotlar uchun:

shrifti: Times New Roman
usuli: oddiy
o‘lchami: 12
hujjat chegarasi: tepa qismi — 2 sm., pastki qismi — 2 sm. chap qismi — 3 sm., o‘ng qismi — 1.5 sm.
shakl: kitob shaklida
matnning tekisligi: chap tarafdan
xat boshi chapdan — 0 sm, o‘ngdan — 0 sm.

2. Grafikali ma’lumotlarni taqdim qilish shakli.

Grafikali ma’lumot deganda — fotosuratlar nazarda tutilgan:
fotosurat o‘lchami 4×3 bo‘lishi zarur (fotosuratning qulay shakli 1024 piksel uzunasiga va 768 piksel bo‘yiga bo‘lishi zarur);
fotosuratning hajmi 100 dpi dan kam bo‘lmasligi zarur (nuqta dyumga);
fotosuratning qisqartmasi *.jpg yoki *.jpeg;
fotosuratning qog‘ozdagi shakli 9×15 sm va 21×30 sm dan katta bo‘lmasligi zarur;
oq-qora shaklda taqdim qilingan fotosurat, o‘z holicha o‘zgarmay qoladi.

3. Katta hajmdagi (2 megabaytdan yuqori) ma’lumotlarni elektron axborot tashish vositalarida (3,5 disk, SD-R, CD-RW yoki USB Flash Drive) taqdim qilish mumkin.
4. Ma’lumotlar quyidagi tillarda qabul qilinib, joylashtiriladi:

davlat (o‘zbek) tili — lotin yozuvida (kirillda UNICOD)
ingliz (english) tili — lotin yozuvida
rus tili — kirill yozuvida

Aytaylik, kutubxonaga joylashtirishni ko‘zlagan adabiyotlaringiz yuqoridagi talablarga javob beradi. Demak, resursingiz joylashgan faylni *.zip yoki *.rar formatga keltirasiz va “Kutubxona”ning “Resurs qo‘shish” bo‘limiga kirasiz. Bu bo‘limda e’tiboringizga anketa taqdim qilinadi. Anketada adabiyotning nomi, turi, yo‘nalishi, auditoriyasi, tili, muallifning ismi-sharifi, kasbi va boshqa ma’lumotlar so‘ralgan. Barcha bandlarni to‘ldirish va adabiyot bo‘yicha qisqa sharh yozganingizdan so‘ng, “Qo‘shish” (Dobavit) tugmasini bosasiz. Shu tariqa ish yakuniga yetadi. Portal moderatorlari tomonidan taqdim etgan resursingiz ko‘zdan kechiriladi va kamchiliklar aniqlanmagan taqdirda sanoqli daqiqalardan so‘ng “Kutubxona”bo‘limidan joy oladi.

(Eslatma: kutubxonaga “onlayn” tarzda adabiyotlar qo‘shish uchun portalda ro‘yxatdan o‘tgan bo‘lishingiz lozim va joylashtirilayotgan resursingiz 2 megabaytdan oshmasligi kerak.) (Rasm-4)

Xo'sh, kimlar e-kutubxona yaratish bilan mashg'ul? Javob shuki, ehtiyoj va imkoniyatlarga qarab, har qanday tashkilot ham o'z e-kutubxonasiga ega bo'lishi mumkin. Ammo asosan, hukumat tashkilotlari, arxivlar, universitet kutubxonalari va ommaviy kutubxonalar, noshirlar va ilmiy-tadqiqot markazlari uchun muhim faoliyat hisoblanadi.
Raqamli kutubxonalar bilan bog'liq muammolar ham yo'q emas. Ulardan eng ko'p uchraydigani mualliflik huquqi bilan bog'liq masalalardir. Ko'pincha turli onlayn jamoalar platformalarda u yoki bu asarning muallifi (yoki huquq egasi) ruxsatisiz chop etilishi yuzasidan tortishuvlar bo'lib turadi. Ko'pchilik saytlardagi resurslar mualliflik huquqi amal qilish muddati tugagan asarlarni o'z ichiga oladi. Masalan, Maykl Hartning Project Gutenberg loyihasi doirasida faqat ochiq domendagi kitoblar raqamlashtirib omma e'tiboriga havola qilinadi.
Boshqa elektron kutubxonalar uchun esa mualliflik huquqi amalda bo'lib turgan asarlar uchun litsenziya sotib olinadi (masalan ellektron kolleksiyani boshqarayotgan kutubxona yoki universitet tomonidan) va uni tijorat yo'li bilan tarqatadi.
Muammolardan yana biri esa, an'anaviy kutubxonalardan farqli tarzda, elektron kolleksiyalarga kirish uchun barqaror axborot texnologiyasi infrastrukturasi talab qilinadi. Bu esa o'z navbatida elektr energiyasi va telefon tarmoqlarining mavjudligi va sifatiga chambarchas bog'liq. Shu sababdan, birinchi qarashda hamma uchun ochiq, global ko'lamda deb bilingan elektron kutubxonalardan hamma ham foydalana olmasligi mumkin (masalan, uchinchi dunyo mamlakatlarining aholisi).
Hozirda yirik ko'lamdagi elektron kutubxonalar yaratilmoqda. Ta'lim va madaniyat dargohlaridan tashqari, tijorat kompaniyalari ham bu jarayonga kirib kelishdi. Hammamizga ma'lum qidiruv mashinalari ta'minotchilari bo'lgan Google, Yahoo va MSN kutubxonalar jamg'armasidagi jildlarni skanerlab, o'z platformalariga joylashtirishni boshlagan edilar. Microsoft kompaniyasini keyinchalik iqtisodiy jihatdan o'zini oqlamaydi deb hisoblab, bu kabi tashabbusni to'xtagan bo'lsa ham, Google kompaniyasi hozirgi kunga qadar millionlab kitoblarni raqamlashtirib, Google Book Search loyihasi doirasida Internetga joylashtirib kelmoqda. Shu yo'sinda, kitoblarni boshqarish, OCR ( optical character recognition) va e-kitob kabi bosma nashrlarni aks ettirish texnologiyalarning rivojlanishi sharofati bilan muqobil saqlash platformalari va biznes modellarining paydo bo'lishi elektron kutubxonalarning yanada ommalashuviga turtki bo'ldi.

TATU elektron kutubxonasi
2001 yil kuz oylarida TATU kutubxonasida O`zbekiston pochta va telekommunitsiyalar agentligi tomonidan berilgan birinchi kompyuterlar olingandan so`ng elektron kutubxona yaratilishi boshlandi. Universitet rektorati an`anaviy kutubxonaga qo`shimcha maydon (488 kv.m) ajratgan so`ng asosiy qismi ko`chib o`tdi, bo`shagan xonalarga elektron kutubxona joylashtirildi.
2001 yil 26 oktyabrda birinchi elektron kutubxona qiroatxonasi ochildi. Unda 20 ta Pentium-I kompyuterlari o`rnatildi, ulardan biri server uchun ajratildi. 2002 yil 25 martida 20 ta kompyuterli talabalar uchun ikkinchi qiroatxona, hamda o`qituvchi va xodimlar uchun zallar ochildi. 2002 yil "EdNet ta`lim tarmog`i" dasturi granti asosida Pentium-III serveri printer bilan olindi.
Hozirgi paytda Elektron kutubxona LCD-monitorli Pentium-IV kompyuterlari bilan jihozlangan 4 ta zalni o`z ichiga olgan: 3 ta zal talabalar uchun (bakalavr va magistrlar uchun) (60 kompyuter) va 1 zal o`qituvchilar uchun (8 kompyuter). Tarmoqdagi ish ikkita server orqali ushlab turiladi. Elektron kutubxonaga kun mobaynida 260 tagacha bo`lgan kitobxon kiradi. EK ishlari olib borilishi foydalanish qoidalari da to`liq berilgan.
EK qiroatxonalaridan foydalanuvchilar quyidagi manbalardan foydalanishligi mumkin:
Elektron katalog kutubxonaning an`anaviy va elektron manbalari tavsiflangan 37.000 dan ortiq yozuvlarni o`z ichiga olgan. Bugungi kunda elektron katalogga universitetda o`qitiladigan mutaxassisliklarga oid barcha adabiyotlar kiritilgan. Hozirda asosan yangi keltirilgan va badiiy adabiyotlarni kiritish ishlari olib borilmoqda.
Ma`ruzalar matni va metodik qo`llanmalar universitet o`qituvchilari tomonidan ishlangan (19 yanvarcha: 215 nom o`zbek tilida, 252 - rus tilida va 3 - nemes tilida);
Elektron darslik, universitet o`qituvchilari tomonidan yaratilgan (38 nomda) va informatsion texnologiyalar bo`limi (38 nomda).
Elektron turdagi kitoblar, noyob turdagi kitoblarning to`liq matni 115 nomdan ortiq.
EBCSO Publishing, SpringerLink, Oxford University Press, The Royal Society of London va Integrum (Russia Online) elektron jurnallarning to`liq matnli ma`lumotlar bazasi ingliz, rus va boshqa tillarda bo`lgan 18.000 chet el jurnallar va gazetalarni o`zida qamrab olgan;
Kitoblarning to`liq matnli ma`lumotlar ombori Internet tizimi orqali yig`ilgan (955 nom) (dasturlash, ma`lumotlar ombori, tarmoqlar va x. k., badiiy adabiyotlar), hamda ba`zi bir ko`p so`raladigan kitoblarning elektron nusxasi (99 nom). Ularga kirish Web-sahifa orqali bajariladi;
Virtual mavzuli ko`rgazmalar, kutubxonada mavjud bo`lgan dolzarb yo`nalishlardan bo`lgan pedogogika, psixologiya, masofadan o`qitish, uyali va sputnik aloqa mavzulari bo`yicha adabiyotlarni tashkil etadi. Virtual ko`rgazmada o`quvchilar tanlangan mavzularidagi yangi kitoblarni yaqqol ko`rishlari mumkin.
Internet. Qiroatxonalardagi barcha kompyuterlarda Internetga kirish imkoniyati bor (tezlik 512 kb/s). Kutubxonachilar tomonidan O`zbekistonning, hamda boshqa davlatlarning foydali manzillar web-manbalari tayyorlangan va saytga kiritilgan.
Disketalarni, CD- va DVD-disk o`quvchilar o`z uylariga olib, o`zlarining shaxsiy kompyuterlarida foydalanishlari mumkin.
Kutubxona saytida barcha ma`lumotlar bo`limlarga bo`lingan, ular uchun qidiruv tizimi ishlamoqda.
Universitet resurslarining katta qismi Internet foydalanuvchilar uchun quyidagi manzilda mavjud: http://library.tuit.uz.
Har yili kutubxona va uning resurslari xaqida 1-kurs talabalari uchun (1 para) dars o`tiladi. Dars rejasi:
ARM ning umumiy ma`lumotlari
Foydalnish qoidalari
Elektron katalog
To`liq matnli manbalar (kitoblar, jurnallar, ma`ruzalar matni va metodik qo`llanmalar) Kutubxona saytidagi foydali manbalar.

O’zbekiston Respublikasi prezidenti “Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalari sohasini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi farmonni imzoladi.

Hujjat bilan O’zbekiston Respublikasi Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi (keyingi o’rinlarda Vazirlik deb yuritiladi) hamda O’zbekiston Matbuot va axborot agentligining:

Respublika axborot-kutubxona markazi, Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar axborot-kutubxona markazlarini O’zbekiston Matbuot va axborot agentligining Alisher Navoiy nomidagi O’zbekiston Milliy kutubxonasi tasarrufiga o’tkazish;

“Ommaviy kommunikatsiyalar sohasidagi monitoring markazi” davlat muassasasini O’zbekiston Matbuot va axborot agentligi tuzilmasiga berish;

“Matbuot tarqatuvchi” AKni belgilangan tartibda “O’zbekiston pochtasi” AJga qo’shish masalasini “Matbuot tarqatuvchi” AK va “O’zbekiston pochtasi” AJ aksiyadorlarining umumiy yig’ilishlarida qo’yish to’g’risidagi takliflari ma`qullandi.

Vazirlik ikki hafta muddatda o’tkazilayotgan tashkilotlarning shtat birliklari va binolari, shuningdek, ularga tegishli bo’lgan tovar-moddiy boyliklar, shu jumladan pul mablag’larining O’zbekiston Matbuot va axborot agentligiga berilishini ta`minlaydi.

Aloqa, axborotlashtirish va telekommunikatsiya texnologiyalari sohasida nazorat bo’yicha davlat inspeksiyasi Vazirlik huzuridagi Aloqa, axborotlashtirish va telekommunikatsiya texnologiyalari sohasida nazorat bo’yicha inspeksiya etib qayta tashkil etildi.

Inspektsiya axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalari sohasida qonunchilik, fonogrammalar, audiovizual asarlar, elektron hisoblash mashinalari uchun dasturlarni tarqatishda mualliflik huquqlariga rioya etilishi ustidan nazoratni amalga oshiruvchi maxsus vakolatli davlat organi hisoblanishi belgilandi.

2018 yil 1 apreldan Inspektsiyaga qonunchilik va boshqa normativ hujjatlar, davlat standartlari talablari hamda aloqa, axborotlashtirish va telekommunikatsiyalar sohasida taqdim etilayotgan xizmatlar sifatining buzilish holatlari to’g’risidagi ma`lumotlarni aniqlash, olish huquqi berildi.

Belgilab qo’yilishicha:

a) 2018 yil 1 iyundan:

tadbirkorlik sub`yektlari tovarlar, ishlar (xizmatlar) eksport qilinganligi uchun eksport shartnomasi tuzmasdan va bank komissiyasi undirilmasdan, Internet tarmog’idagi elektron savdo maydonchalari orqali, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadigan ro’yxat bo’yicha ayrim tovarlardan tashqari, tovarlar, ishlar (xizmatlar) eksportini amalga oshirish huquqiga ega;

tadbirkorlik sub`yektlari tomonidan elektron tijoratdan foydalanish orqali sotiladigan tovarlar aylanmasi ularning hajmidan qat`i nazar, chakana savdo hisoblanadi;

b) axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalari sohasida xalqaro konsalting kompaniyalari va ekspertlarini jalb qilish, o’z IT-infratuzilmasini rivojlantirish va moddiy-texnika bazasini mustahkamlash, shuningdek, Vazirlik xodimlarini moddiy rag’batlantirish Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish jamg’armasi mablag’lari hisobidan amalga oshiriladi;

v) Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish jamg’armasi mablag’lari hisobidan Vazirlik xodimlarining mehnatiga haq to’lash shartlari Vazirlik hay`ati tomonidan aniqlanadi;

g) davlat organlari va boshqa byudjyet tashkilotlarining zamonaviy axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini joriy qilish va rivojlantirishga mas`ul bo’lgan xodimlariga beriladigan har oylik ustama miqdori xodim lavozim maoshidan 100 foizdan kam bo’lmagan miqdorda belgilanadi;

d) davlat organlari va boshqa byudjyet tashkilotlarining axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirishga mas`ul bo’lgan bo’linma rahbarlari har yil yakunlari bo’yicha Vazirlik qarori asosida axborot tizimlari, elektron davlat xizmatlari va axborotlashtirishni joriy etish rejalari va dasturlarining o’z vaqtida, to’liq va sifatli bajarilganligi uchun, Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish jamg’armasi mablag’lari va qonun hujjatlari bilan taqiqlanmagan boshqa manbalar hisobidan eng kam ish haqining 100 baravarigacha miqdorda mukofotlanadi.

O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 2018 yil 1 avgustga qadar muddatda quyidagilarni nazarda tutuvchi 2018-2020 yillarga mo’ljallangan hududlarda axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish dasturlarini va ustuvor loyihalarning manzilli ro’yxatini ishlab chiqadi va tasdiqlaydi:

telekommunikatsiya infratuzilmasini yanada rivojlantirish, aholining sifatli mobil aloqa, Internet tarmog’idan keng doirada foydalanishini ta`minlash;

sog’liqni saqlash, aholini ijtimoiy himoya qilish, ta`lim, kommunal xizmat ko’rsatish, turizm sohasida zamonaviy axborot tizimlari, dasturiy mahsulotlar va ma`lumotlar bazalarini joriy qilish, shuningdek, “aqlli” va “xavfsiz” shaharlar hamda hududlarni tashkil qilish;

davlat-xususiy sheriklik asosida innovatsion loyihalarni amalga oshirish, shuningdek, eksportbop dasturiy mahsulotlar ishlab chiqarishni qo’llab-quvvatlash;

joylarda, ayniqsa, olis joylarda elektron davlat xizmatlarini taqdim etish tizimini yanada kengaytirish.

Belgilanishicha, dasturlarni va loyihalarning manzilli ro’yxatini moliyalashtirish Fond mablag’lari hisobidan, tegishli hudud mobil aloqa xizmatlarini ko’rsatadigan yuridik shaxslar tomonidan to’lanadigan abonent raqamidan foydalanganlik uchun kelib tushadigan summaning 5 foizgacha bo’lgan miqdorida amalga oshiriladi.

Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashining raisi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimlari Vazirlik bilan birgalikda bir oy muddatda:

dasturlar qabul qilinganidan keyin hududiy kengashlar tarkiblarini tasdiqlaydi, shuningdek, dasturlar ijrosining har oyda ko’rib chiqilishini ta`minlaydi;

“Kompyuterlashtirish markazi” DUKni “Elektron hokimiyat” axborot tizimini yaratish va joriy etishni asosiy vazifa deb belgilagan holda “Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish markazi” DUKga aylantirish yuzasidan tashkiliy chora-tadbirlarni ko’radi.

Vazirlik hamda Oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligining Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot texnologiyalari universitetida, shu jumladan uning filiallarida 2018/2019 o’quv yilidan boshlab axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalari sohasida kadrlar tayyorlash bo’yicha o’qitishning kredit tizimini joriy etish to’g’risidagi taklifi ma`qullandi.

Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot texnologiyalari universitetiga:

O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi bilan kelishgan holda o’quv jarayonining axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish sur`atlari bilan uzluksiz aloqasini ta`minlashni hisobga olgan holda mustaqil ravishda o’quv rejalar va dasturlar, bitiruvchilar uchun malaka talablarini ishlab chiqish va tasdiqlash;

professor o’qituvchilar tarkibi mehnatini o’qitishning kredit tizimi shartlaridan kelib chiqib faqat ta`limga xos tadbirlar asosida ish vaqti xisobga olinishiga asoslangan holda mustaqil normalashni amalga oshirish, shuningdek, pedagogik xodimlar tomonidan ilmiy-uslubiy, ilmiy-tadqiqot, tashkiliy-uslubiy, ma`naviy-ma`rifiy va tarbiyaviy ishlarning bajarilishini rag’batlantirish huquqi berildi.

Vazirlik O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi bilan birgalikda ikki oy muddatda kredit tizimi bo’yicha o’qitish tartibini belgilaydigan Hukumat qarori loyihasini Vazirlar Mahkamasiga kiritadi.

O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi:

bir hafta muddatda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Vazirlik va Inspektsiya faoliyatini tashkil etish to’g’risidagi qarorlari loyihalarini kiritadi;

bir oy muddatda Vazirlik va Inspektsiya to’g’risidagi yangilangan nizomlarni tasdiqlaydi.

Mazkur Farmonning ijrosini nazorat qilish O’zbekiston Respublikasining bosh vaziri A.N.Aripov, O’zbekiston Respublikasi prezidenti davlat maslahatchisining birinchi o’rinbosari B.M.Mavlonov va O’zbekiston Respublikasining bosh prokurori O.B.Murodov zimmasiga yuklandi.

Bugungi kunda OCLC 63 mamlakatdagi 23000 kutubxonaga xizmat qiladi. Elektron kutubxona g‘oyasi jahonning rivojlangan mamlakatlaridagi universitetlar va yirik kutubxonalarda u yoki bu yo‘sinda tatbiq qilinmoqda. Masalan, yangi texnologiyalarni tatbiq qilish agentligi, Parlament milliy kutubxonasi, bir qator vazirliklar, 20 dan ortiq kutubxona va madaniy markazlar o‘z kuchlarini birlashtirib, «XXI asr kutubxonasi»ni yaratishga kirishganlar.

Bir necha yil avval AQSh kongressi kutubxonasi elektron kutubxona yaratish milliy dasturini amalga oshira boshladi. 1994 yildan boshlab, AQShda NSF, DARPA va NASA tashabbusi bilan Digital Libraries initiative (DLI) elektron kutubxonalar bo‘yicha tadqiqot dasturi ish boshladi. Mazkur dastur rivojining 2-bosqichida, ya’ni 1998 yildan boshlab, u yagona tarmoqlararo dasturga birlashtirildi. Bu dasturga milliy tibbiyot kutubxonasi, AQSh statistika agentligi, Milliy gumanitar fond, AQSh milliy arxivi va boshqa federal agentliklar qo‘shildi.

1995 yildan boshlab, Buyuk Britaniya milliy dasturi — ELIB amalga oshirildi. Bir qator mamlakatlar (Kanada, Germaniya va boshqalar)da yaratilgan elektron kutubxonalar tashkil etishga oid tarqoq loyihalar milliy va xalqaro loyihalarga aylana boshladi. Elektron kutubxonalar yaratish va ulardan foydalanishni maqsad qilgan bir qator loyihalar KES (Yevropa hamjamiyatining 4-dasturi) dasturi doirasida amalga oshirildi. Bugungi kunda elektron kutubxonalar yaratish va ulardan foydalanish «Informatsion jamiyat texnologiyalari» dasturi doirasida KES dasturiga kiritilgan. AQSh da o‘tgan asr 80-yillarda elektron kutubxonalar (EK) yaratish bo‘yicha ish boshlangan bo‘lsa, bu ishga Buyuk Britaniyada 1990 yil boshlarida kirishildi.

Odatda bunday ishlar loyihalarni amalga oshiruvchi kichik guruhlar tomonidan bajarilib, keyinchalik milliy dasturlar va xalqaro loyihalar darajasiga ko‘tariladi. Bunga misol sifatida «Katta yettilik» mamlakatlari tomonidan yaratish mo‘ljallanayotgan EK ni keltirish mumkin. Bu loyihada qatnashish uchun Rossiya ham taklif etilgan. AQSh dagi «DLI», Buyuk Britaniyadagi «ELIB» loyihalari ham bunga misol bo‘la oladi. Germaniyada esa «CLOBAL-INFO» elektron kutubxona yaratishga kirishilgan. Yuqorida keltirilgan loyihalar davlat tomonidan yetarlicha moliyaviy ta’minotga egadir. Bu mamlakatlarda EK yaratish muammolarini yechish uchun turli investitsiyalar faol jalb qilinmoqda, jumladan, turli fondlar, manfaatdor xususiy kompaniyalar, xayriya tashkilotlari, alohida homiy shaxslar mablag‘lari bu ishga yo‘naltirilmoqda.

Rossiyada ham EK yaratish bo‘yicha tajribalar yetarli. 1995 yildan boshlab elektron resurslar va ularning dasturiy-texnik ta’minotini yaratish bilan bog‘liq loyihalar (jumladan, Internet orqali) amalga oshirila boshlandi. Bu loyihalar bir qator davlat ilmiy-texnik dasturlari tomonidan qo‘llab-quvvatlandi. Masalan, «Fan va texnika bo‘yicha federal informatsion fond», «Rossiyani axborotlashtirish» dasturi. Rossiya Fan vazirligining maqsadli ilmiy-texnika dasturi «Fan va oliy maktab uchun milliy kompyuter tarmoqlari telekommunikatsiyasi» loyihasi qo‘llab — quvvatlanmoqda. 1998 yili Rossiya fundamental tadqiqotlar fondi (RFTF) va Rossiya texnologik rivojlanish fondi (RTRF) tanlov e’lon qildi. Uning natijasiga ko‘ra EK muammolarini yechish bo‘yicha loyihalar moliyalashtirila boshlandi. «Rossiya elektron kutubxonalari» tarmoqlararo dasturini amalga oshirish to‘g‘risida ham bir qator yechimlar bor. Mazkur dastur bu sohadagi boshqa loyihalar va dasturlar bilan birgalikda elektron informatsion resurslar yig‘ish, saqlash va ulardan samarali foydalanishga mo‘ljallangan. EK yaratishga yo‘naltirilgan xalqaro loyihalardan biri-«BIBLIOTHECA UNIVERSALIS» hisoblanadi, bu loyiha bo‘yicha EK larning global tarmog‘ini yaratish ko‘zda tutilgan. Mazkur loyiha «Katta yettilik» mamlakatlari tomonidan amalga oshirilayotgan ikki loyihaning biridir. 1995 yilda boshlangan bu loyiha ishida quyidagi mamlakatlar ishtirok etmoqda:

Fransiyadan — Fransiya madaniyat vazirligi va Fransiya milliy kutubxonasi,
Yaponiyadan -Yaponiya milliy kutubxonasi,
AQSh dan — Kongress kutubxonasi,
Buyuk Britaniyadan — Britaniya kutubxonasi,
Germaniyadan — Germaniya kutubxonasi,
Kanadadan — Kanada milliy kutubxonasi,
Italiyadan -Davlat kutubxonasi.

Elektron kutubxonalar yaratishda AQSh dagi kutubxonalar va axborot markazlari ayniqsa, faollik ko‘rsatmoqda. Loyihalar ichida salmoqlisi AQSh Kongressi kutubxonasi tomonidan amalga oshirilgan, 1995 yilda 15 ta yirik universitet kutubxonasini birlashtirgan Milliy elektron kutubxonalar federatsiyasi (NDLF) loyihasi Milliy kutubxona va Amerika xotirasi loyihalari hisoblanadi. AQShda bu sohada olib borilayotgan ishlar boshqa mamlakatlarda ham shu yo‘nalishdagi tashabbuslar rivojiga turtki bo‘ldi. Shuning uchun ham ular o‘zlarining loyihalarida amerikalik kasbdoshlari tajribasiga ko‘proq tayanishlari tasodifiy emas.

1993 yili Avstraliya arxivlari, Avstraliya kutubxonalar kengashi, Axborot xizmatlarini saqlash bo‘yicha milliy agentlik va Tovushli kino bo‘yicha milliy arxiv hamkorlikda elektron materiallar ishlanmalari yaratishga tavsiyalar beruvchi ishchi organ tuzdilar. Bu sohadagi ishlar Avstraliya federatsiyasining 100 yillik yubileyiga mo‘ljallangan «2001 yildagi Federasiyaga yuzma yuz» dasturiga kiritildi. 1995 yildan boshlab, bu ishchi organ AQSh ning «Hujjatlarning saqlanishi va ulardan foydalanish bo‘yicha kompaniya» ishchi guruhi (SRA) va Ilmiy kutubxonalar guruhi (RLG) ishlaridan samarali foydalana boshladi. Hozirgi paytda bu ishchi organ «Elektron axborotlarni arxivlashtiruvchi ishchi guruhi» deb nom oldi.

Yevropada Yevropa kengashi tomonidan juda ko‘p milliy va xalqaro loyihalar amalga oshirilmoqda. Bu yo‘nalishda olib borilayotgan ishlar diqqatga sazovordir. Bunda, ehtimol Buyuk Britaniyaning ancha oldinga ketganligi bois bo‘lsa kerak, uning ELIB dasturi doirasiga 60 dan ortiq loyiha qamrab olingan.

O‘zbekistonda kutubxonalarni avtomatlashtirish ishlari 90-yillarning o‘rtalarida «Axborotlashtirish haqida» qonun va Milliy ilmiy-texnik axborotlar tarmog‘i yaratish bo‘yicha dastur qabul qilinishi bilan boshlandi. Kutubxonalarni avtomatlashtirish ishlari O‘zbekiston Respublikasi fan va texnika davlat qo‘mitasi hamda oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan qo‘llab- quvvatlangan. Shundan so‘ng elektron kutubxonalar va kutubxona konsorsiumlari yaratish bo‘yicha dastlabki qadamlar qo‘yildi. Fanlar akademiyasining Asosiy kutubxonasida birinchi elektron kutubxona ishga tushirildi. Namunaviy avtomatlashtirilgan kutubxona loyihasi ochiq jamiyat instituti ko‘mak jamg‘armasining granti asosida amalga oshirildi. Mazkur loyihadan ko‘zda tutilgan maqsad:

• kutubxona faoliyati bilan bog‘liq axborotlarni avtomatlashtirilgan holda qayta ishlashning barcha funksiyalarini namoyish etish va o‘rgatish;
• kutubxonachilarni avtomatlashtirilgan kutubxonada ishlashga o‘rgatish uchun sharoit yaratish.

Fanlar akademiyasining asosiy kutubxonasi EIFL Direct Project xalqaro loyihasi bo‘yicha ochiq Jamiyat instituti ko‘mak jamg‘armasi orqali AQShdagi EBSCO Publishing kompaniyasining elektron ma’lumotlar bazasini oldi. Bu ma’lumotlar bazasida 3500 dan ortiq nomdagi yetakchi davriy nashrlarning annotatsiyali bibliografiyasi va to‘la matnli materiallari mavjud. EBSCO, ma’lumotlar bazasidan tashqari axborotlarni Internet va SD disklardan qidirish imkonini beruvchi zamonaviy axborot qidiruv tizimi ELFL- Directni ham taqdim qiladi. Bu esa mutaxassislarga fan, madaniyat, tibbiyot va tijorat sohasida jahonda erishilayotgan yutuqlar haqidagi ma’lumotlarni tezkorlik bilan olishlariga imkoniyat yaratadi. 2001 yilda O‘zbekistondagi 84 kutubxona EBSCO Publishing kompaniyasining elektron ma’lumotlar bazasiga obuna bo‘ldi. O‘zbekistonda Respublika axborot infrastrukturasini rivojlantirishning istiqboldagi boshqa rejalari bo‘yicha ishlar jadal sur’atlarda olib borilmoqda. Yetakchi vazirliklar va xalqaro fondlar kuchlarini birlashtiruvchi UzREN loyihasi Internet resurslaridan foydalanishni arzonlashtiradi va ayni paytda kutubxonalar o‘z elektron resurslarini faollik bilan xalqaro tarmoqlar orqali jahon axborot resurslariga taqdim qilish imkoniyatiga ega bo‘ladi.

O‘RO va O‘MTVning 2006 yil 29 dekabrdagi «Axborot-resurs markazlari faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida»gi buyrug‘i va ushbu buyruq asosida ishlab chiqilgan oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’lim muassasalarining axborot-resurs markazlari to‘g‘risida namunaviy nizomi respublikamizda axborot-resurs markazlarini tashkil etish va rivojlantirishda dasturi amal bo‘lib xisoblanadi.

Quyida eslatib o‘tilgan nizomda aks ettirilgan umumiy qoidalar, ARM larning asosiy vazifalari, asosiy funksiyalari, huquq va majburiyatlarini keltirib o‘tamiz:

1. Umumiy qoidalar
1.1. Axborot-resurs markazi (keyingi o‘rinlarda ARM deb ataladi) ta’lim muassasasi tarkibida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Respublika aholisini axborot-kutubxona bilan ta’minlashni tashkil etish to‘g‘risida»gi 2006 yil 20 iyundagi qarori ijrosini ta’minlash maqsadida tashkil etiladi.
1.2. ARM ta’lim muassasasi rahbariyatiga bo‘ysunadi.
1.3. ARM ta’lim muassasasi tomonidan uning tarkibiy bo‘linmasi sifatida mablag‘ bilan ta’minlanadi.
1.4. ARM o‘z faoliyatida O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga, qonunlariga, ta’lim muassasalari boshqaruv organlarining qarorlari, buyruqlari va boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlariga, ta’lim muassasasi nizomiga, ta’lim muassasasi rahbariyatining buyruqlari va farmoyishlariga, ichki tartib qoidalariga amal qiladi.
1.5.ARM o‘z faoliyati bilan aholi barcha qatlamlarining axborot resurslari va kutubxona fondidan erkin foydalanish huquqini ta’minlaydi.
1.6.Axborot-resurslari va kutubxona fondidan foydalanish tartibi, asosiy xizmatlar ro‘yxati, ularni ko‘rsatish shartlari, foydalanuvchilarning huquqlari va javobgarligi ARMdan foydalanish qoidalarida belgilanadi.
1.7. ARMlariga umumiy tashkiliy-metodik rahbarlik, ularning ishlarini muvofiqlashtirish O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Respublika axborot-kutubxona tizimi faoliyatini muvofiqlashtirish bo‘yicha idoralararo kengash idoraviy va hududiy metodik markazlar tizimi orqali: O‘zbekiston Milliy kutubxonasi -respublika metodik markazi, Idoralararo kengashning ishchi organi orqali;
Mirzo Ulug‘bek nomidagi Milliy universitetning ilmiy kutubxonasi -Oliy ta’lim muassasalari ARMlarining metodik markazi orqali;
Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar axborot-kutubxona markazlari — mintaqaviy metodik markazlar orqali amalga oshiriladi.

2. Asosiy vazifalari
2.1. Axborot texnologiyalaridan foydalangan holda foydalanuvchilarning muntazam ta’lim olishiga va mustaqil ravishda ta’lim olishiga ko‘maklashish.
2.2. Milliy ma’naviy-axloqiy qadriyatlarni keng targ‘ib qilish va xalqning madaniy-tarixiy merosidan bahramand bo‘lishni ta’minlash, ma’naviy boy va barkamol shaxsning ijodiy o‘sishi uchun imkoniyatlar yaratish.
2.3. Axborotlarga bo‘lgan talablarga muvofiq va ARM ma’lumotlar qidirish apparati tizimi orqali har qanday fondlardan keng foydalangan holda yangi axborot texnologiyalari (ma’lumotlarning elektron bazalari, Internet resurslari) asosida aholiga zarur darajada axborot xizmati ko‘rsatish.
2.4. Axborot madaniyatini tarbiyalash, foydalanuvchilarni axborotlar qidirishning zamonaviy uslublariga o‘qitish.
2.5. Axborot jarayonlarining zamonaviy texnologiyalarini va kompyuterlashtirishni joriy etish asosida ishlarni takomillashtirish.
2.6. Ta’lim muassasasi sohasiga va foydalanuvchilarning axborotlarga bo‘lgan ehtiyojlariga muvofiq ARM fondini shakllantirish. Ma’lumotlar qidirish apparatini, ma’lumotlar bazalarini, kataloglar va kartotekalarni tashkil etish va yuritish.
2.7. Madaniy, ta’lim, axborot va boshqa dasturlar, loyihalar, aksiyalarni birgalikda amalga oshirish, shuningdek, foydalanuvchilarning hujjatlarga va axborotlarga ehtiyojlarini yanada to‘liq qondirish uchun ARMlar, axborot-kutubxona markazlari (AKMlar), ta’lim muassasalari, o‘zini — o‘zi boshqarish organlari, ijtimoiy ta’minot xizmatlari, milliy madaniy markazlar bilan hamkorlikni, faoliyatni muvofiqlashtirish va kooperatsiyalashni rivojlantirish.
2.8. ARM xizmatlari ro‘yxatini kengaytirish, texnik jihozlash, axborot jarayonlarini kompyuterlashtirish asosida xizmatning sifatini oshirish.
2.9. Rivojlangan davlatlar tajribasini o‘rganish, tahlil qilish va sohani rivojlantirish borasida ilmiy tadqiqotlar olib borish.

3. Asosiy funksiyalari
3.1. O‘quv zallarida, abonementlarda hamda yagona kitobxon bileti bo‘yicha kitoblar berishning boshqa punktlarida, yakka tartibda va guruhlar bo‘yicha xizmat ko‘rsatish metodlarini qo‘llagan holda, foydalanuvchilarga tabaqalashtirilgan xizmat ko‘rsatishni tashkil etadi.
3.2. O‘quv yurti kafedralarida, o‘quv markazlarida, laboratoriyalarida shakllantirilgan elektron axborot resurslarini to‘plash, tizimlash, kataloglashtirishni amalga oshiradi. Elektron kataloglashtirish bibliografik axborotni taqdim etish va uzatishning xalqaro formatlari (MAKS formatlari) talablariga qat’iy muvofiq holda olib boriladi. ARMda ma’lumotlarning original tematik bazalarini yaratish yo‘li bilan ta’lim muassasalarining axborot resurslarini shakllantirishi mumkin.
3.3. ARM foydalanuvchilarni asosiy axborot xizmatlari bilan bepul ta’minlaydi:
• kataloglar, kartotekalar tizimi va axborotlar berishning boshqa shakllari orqali ARM fondi tarkibi to‘g‘risida to‘liq axborot beradi;
• matbaa asarlari va boshqa hujjatlarni qidirish va tanlashda maslahat yordami ko‘rsatadi;
• ARM fondlaridan hujjatlarni vaqtincha foydalanish uchun beradi;
• ta’lim muassasasining ilmiy va o‘quv ishlariga yordam sifatida bibliografik
• ko‘rsatkichlar, adabiyotlar ro‘yxatlari tuzadi; tematik, adresli va boshqa bibliografik ma’lumotlar beradi;
• bibliografik sharhlar o‘tkazadi; kitob ko‘rgazmalari tashkil qiladi;
• foydalanuvchilar, rahbariyat, professor-o‘qituvchilar tarkibi, ilmiy xodimlar va aspirantlarning axborotlarga bo‘lgan ehtiyojini aniqlaydi, o‘rganadi va muntazam ravishda aniqlashtirib boradi.

3.4. ARM foydalanuvchilarga boshqa xizmatlar, shu jumladan, ro‘yxati ARMdan foydalanish qoidalarida belgilanadigan pulli xizmatlar ko‘rsatadi. Kichik va o‘rta biznes korxonalariga, uyushmalar va boshqa tashkilotlarga shartnomalar bo‘yicha kutubxona-axborot xizmati o‘rsatishni tashkil qiladi. Kitobxonlarga kutubxonalararo abonement bo‘yicha, shu jumladan, elektron pochtadan foydalangan holda xizmat ko‘rsatadi.
3.5. ARM axborotlarni qidirib topish, ularni mustaqil ta’lim olishda, o‘quv jarayonida va ilmiy ishlarda qo‘llash, ARMning ma’lumotnoma-bibliografik apparatiga, axborot tizimlariga va ma’lumotlar bazalariga tayanish ko‘nikmalarini shakllantiradi.
3.6. Foydalanuvchilar uchun informatika va bibliografiya asoslari bo‘yicha mashg‘ulotlar tashkil qiladi.
3.7. Mintaqaning boshqa ARMlari bilan muvofiqlashtirilgan holda aholining axborotlarga bo‘lgan talablari, shuningdek, ta’lim, kasb — hunar dasturlari, o‘quv rejalari hamda ilmiy tadqiqotlar tematikalariga muvofiq fondning jamlanishini ta’minlaydi. O‘quv, ilmiy, davriy, ma’lumotnoma, badiiy adabiyotlar va boshqa turdagi nashrlarni sotib oladi.
3.8. Fondlarni jamlash manbalarini mustaqil ravishda belgilaydi. ARMlar hamda respublikadagi boshqa muassasa va tashkilotlar bilan kitoblar va elektron resurslar ayirboshlashni, shuningdek, zaruriyatga ko‘ra xorijiy mamlakatlarning kutubxonalari va tashkilotlari bilan xalqaro kitoblar va elektron resurslar ayirboshlashni amalga oshiradi.
3.9. Fondlarni jamlash rejalariga tuzatishlar kiritish, ta’lim muassasalari uchun adabiyotlar chiqarishni rejalashtirish hamda foydalanuvchilarning va fondlar tarkibining axborotlarga bo‘lgan ehtiyojlariga muvofiqlashtirish maqsadida kitobxonlar talabi qondirilishi darajasini o‘rganadi. Barcha toifadagi foydalanuvchilarning o‘quv va ilmiy-ommabop adabiyotlar bilan ta’minlanganligini tahlil qiladi. Ilg‘or axborot-kutubxona va elektron axborot resurs texnologiyasini, tadqiqot ishlari natijalarini joriy etadi. Foydalanuvchilar qiziqishlarini o‘rganish maqsadida sotsiologik tadqiqotlar o‘tkazadi.
3.10. Fondlarni hisobga olish va joylashtirishni amalga oshiradi, ularning saqlanganligini, saqlash rejimini, hujjatlar nusxasini olishni va mikrofilmga hamda elektron formatga ko‘chirishni ta’minlaydi.
3.11. Hujjatlarni chiqarib tashlashning ta’lim muassasasi rahbariyati bilan kelishilgan tartibiga, amaldagi me’yoriy-huquqiy hujjatlarga muvofiq hujjatlarni ARM fondidan chiqaradi. Sohaga oid bo‘lmagan va ortiqcha, o‘xshash adabiyotlarni qayta taqsimlashni amalga oshiradi. Kitoblarni belgilangan tartibda aholiga sotishni tashkil qiladi.
3.12. Fondlarni ko‘p sohali bibliografik aks ettirish yordamida an’anaviy va elektron manbalarda kataloglar va kartotekalar tizimini yuritadi.
3.13. Foydalanuvchilarga avtomatlashtirilgan rejimda tezkorlik bilan turli xizmatlar ko‘rsatish imkonini beradigan respublika yig‘ma kataloglarini, shu jumladan, elektron kataloglarni tuzishda qatnashadi.
3.14. Boshqa ARMlar, kafedralar, ilmiy jamiyatlar, ta’lim muassasalarining jamoat tashkilotlari, respublika ARMlari bilan ijodiy va axborot aloqalarini rivojlantiradi.
3.15. Kutubxonalar, arxivlar, ma’lumotlarning axborot bazalariga ega bo‘lgan boshqa korxonalar, muassasalar, tashkilotlar bilan amaldagi qonun hujjatlariga, davlat dasturlariga, shuningdek, muassasalar va tashkilotlar o‘rtasida tuzilgan shartnomalarga muvofiq o‘zaro hamkorlik qiladi.

4. ARMlarning huquq va majburiyatlari
4.1. ARM quyidagi huquqlarga ega:
• Nizomda ko‘rsatilgan maqsadlar va vazifalarga muvofiq o‘z faoliyatining mazmun va shakllarini mustaqil ravishda belgilash;
• ARM tuzilmasini, shtat ro‘yxatini va undan foydalanish qoidalarini ishlab chiqish hamda ularni ta’lim muassasasi rahbariyati tomonidan tasdiqlash;
• markazga berilgan mablag‘larni tasarruf etish;
• yagona tarif setkasi asosida, mehnatga haq to‘lash fondi doirasida lavozim maoshlarini;
• lavozim maoshlariga ustamalar va qo‘shimcha to‘lovlarni; xodimlarni mukofotlash tartibi va miqdorlarini belgilash;
• ARMdan foydalanish qoidalariga muvofiq, foydalanuvchilar tomonidan ARMga yetkazilgan zararni undirish turlari va miqdorlarini belgilash;
• yuridik va jismoniy shaxslar bilan shartnomalar asosida ARM fondidan foydalanish shartlarini belgilash;
• ta’lim muassasasining ta’lim-kasb-hunar dasturlari, o‘quv rejalari, ilmiy-tadqiqot ishlari tematikasi bilan tanishish, uning tarkibiy bo‘linmalaridan ARM oldiga qo‘yilgan vazifalarni hal etish uchun zarur bo‘lgan materiallar va ma’lumotlarni olish;
• turli muassasalarda, tashkilotlarda ta’lim muassasasi nomidan vakillik qilish, kutubxona va axborot-bibliografik faoliyat masalalari bo‘yicha ilmiy konferensiyalar, yig‘ilishlar va seminarlar ishida bevosita qatnashish;
• boshqa ARMlar, kutubxonalar, tashkilotlar bilan belgilangan tartibda yozishmalar olib borish;
• amaldagi qonun hujjatlarida belgilangan tartibda axborot-kutubxona birlashmalariga kirish;
• axborot-kutubxona ishini rivojlantirishning davlat va mintaqaviy dasturlarini amalga oshirishda tanlov yoki boshqa asosda qatnashish;
• xorijiy davlatlarning ARMlari, kutubxonalari hamda boshqa muassasa va tashkilotlari bilan belgilangan tartibda hamkorlikni amalga oshirish, shu jumladan, zaruriyatga ko‘ra xalqaro kitoblar ayirboshlashni yuritish, belgilangan tartibda xalqaro tashkilotlarga a’zo bo‘lib kirish, xalqaro kutubxonachilik va boshqa dasturlarni amalga oshirishda qatnashish.

4.2. ARM fondlarning saqlanishi uchun javob beradi.
4.3. Ta’lim muassasasi ARM o‘zining vakolatiga taalluqli funksiyalarning bajarilmagani uchun qonun hujjatlarida belgilangan tartibda javob beradi.
4.4. Axborot fondlariga zarar yetkazilishida aybdor bo‘lgan ARM xodimlari amaldagi qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda javob beradilar.
4.5. ARM xodimlarining mehnat munosabatlari O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlariga muvofiq tartibga solinadi. Avtomatlashtirilgan kutubxona tarkibi. Har qanday kutubxona muassasa sifatida aniq bo‘limlardan tashkil topadi. Har bir bo‘lim bajaradigan ishlar avvaldan belgilab qo‘yiladi. Bunda kutubxonaning bosh maqsadi kitobxonlarga kerakli adabiyotlarni berish va axborot xizmati ko‘rsatishdir. Agarda bu ishlardan biri bajarilmasa yoki chala bajarilsa, ish sifati pasayib ketadi, kutubxonachilarning faoliyat ko‘rsatishi qiyinlashadi, kitobxonlar esa kerakli axborotlarni tezda ololmaydilar. Zarur xizmat turlaridan ham foydalana olishmaydi. Demak, kutubxona faoliyatining samaradorligi uning tarkibidagi bo‘limlarda ishning to‘g‘ri taqsimlanishiga bog‘liq ekan.

Avtomatlashtirilgan kutubxona (AK)-bu kutubxona ishini tashkil etishning ilg‘or shakli hisoblanadi. AK xizmat ko‘rsatish imkoniyatlarini kengaytirib, kitobxonlarga tezkorlik bilan xizmat ko‘rsatishni ta’minlaydi. Xizmati har qanday tizim shunday qismlardan iboratki, ularsiz tizim faoliyat ko‘rsata olmaydi. Agarda tizim qismlaridan biri bo‘lmasa yoki qoniqarsiz ishlasa, u holda tizim o‘z oldiga qo‘yilgan bosh vazifani bajara olmaydi. Xo‘sh, AK tizimining qismlari yoki uni tashkil etuvchilari nimalardan iborat? Tizim faoliyatini ta’minlab turuvchi quyidagi qismlarni ajratib ko‘rsatish mumkin: Til ta’minoti -AK da ishlatiladigan til vositalari majmui. TT o‘z ichiga atamalar, tushunchalar, yuqori darajadagi tillarni, kodlashtirish tillarini va bibliografik axborot tavsifini oladi. Axborot ta’minoti — axborot massivlari majmui, bibliografik axborotlar tasnifi va kodlashtirish, bibliografik formatlar, ma’lumotlar bazasi. Axborot va til ta’minotini bir-biridan ajratish mumkin emas. Bu ikkalasini axborot til ta’minoti sifatida birlashtirish mumkin.

Texnik ta’minot — kutubxona jarayonlarini mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirishga mo‘ljallangan texnik vositalar (shaxsiy kompyuterlar, orgtexnika, serverlar, printerlar va h.k.) majmui. Kutubxonaning texnik ta’minoti o‘z ichiga texnik vositalar kompleksi (EHM, tashqi qurilmalar, terminallar, abonent punktlari, aloqa vositalari)ni oladi. Bu vositalar yordamida kutubxonada axborotlar yig‘iladi, saqlanadi, qayta ishlanadi, qidiriladi va uzatiladi. Bulardan tashqari, adabiyotlarni jo‘natish va qabul qilishga mo‘ljallangan texnik qurilmalar ham texnik ta’minot tarkibiga kiradi. Tashkiliy ta’minot — AK ning tashkiliy tuzilishi va lavozimlar uchun yo‘riqnomalar majmuini o‘z ichiga olgan va kutubxonani bir maromda ishlashi uchun lozim bo‘lgan farmoyish va boshqa rasmiy hujjatlardir.

Kutubxona tashkiliy tuzilmasi undagi turli bo‘limlarning faoliyatini (bir-biri bilan aloqasini) tartibga soladi. Bu esa AK tashkiliy masalalarni samarali hal qilishda muhim rol o‘ynaydi. Kutubxonada avtomatlashtirish vositalari paydo bo‘lishi bilan u yerda yangi (avtomatlashtirish, elektron kataloglashtirish, kompyuterlashtirilgan zallarda kitobxonlarga xizmat ko‘rsatish va h.k.) bo‘limlar tashkil etiladi. Demak, kutubxona tashkiliy tarkibi o‘zgaradi. Kutubxona eng zamonaviy texnika vositalariga ega bo‘lishi, ammo mehnat to‘g‘ri tashkil etilmasa, bu texnika vositalarining asosiy funksiyalari bajarilmasligi mumkin. Bunday holda texnika vositalarining unumdorligi kutilganidan past bo‘ladi.

Kadrlar ta’minoti — AK faoliyatini yurituvchi xodimlar majmui, kadrlar malakasini turli ta’minot ko‘rinishlari (texnikaviy, axborot va dasturiy ta’minotlar)ga mos ravishda saqlab turishga mo‘ljallangan tadbirlar. Kadrlar ta’minoti yana kutubxonachilar tayyorlash va ularning malakasini oshirish, AK dan foydalanishning zamonaviy usullarini o‘qitishni ham o‘z ichiga oladi. Kadrlar ta’minoti tashkiliy ta’minotning muhim qismidir. Kutubxonalarni avtomatlashtirish kutubxonachilar xizmat vazifalari yo‘riqnomalariga jiddiy tuzatishlar kiritish va kadrlar malakasini yangi texnologiyalar asosida oshirishni talab qiladi. Kadrlar ta’minoti o‘z xodimlaridan AK talablari va ehtiyojlari asosida ta’lim olishni taqozo qiladi.

Uslubiy va huquqiy ta’minot — AK faoliyati uchun zarur uslubiy ko‘rsatmalar, huquqiy va me’yoriy hujjatlar majmuidir. AK ning bu ta’minoti faoliyatini huquqiy jihatdan belgilab beradi. Uslubiy va huquqiy ta’minot kutubxonalar va unga yaqin sohalar (axborot texnologiyalari, Internet, elektron resurslar, axborotga ega bo‘lish huquqi va boshqalar)ni rivojlantirishga mo‘ljallangan hukumat qarorlarini o‘z ichiga oladi. Bu qonunlar jumlasiga: «Kutubxonalar to‘g‘risida»gi yoki «Kutubxonachilik ishi to‘g‘risida»gi qonun, «Majburiy nusxa to‘g‘risida»gi qonun, «Elektron kutubxonalarni rivojlantirish dasturi», «Ma’lumotlar bazasi va dasturlar bo‘yicha mualliflik huquqi himoyasi to‘g‘risida»gi qonun va boshqalar kiradi. Dasturiy ta’minot — kutubxona jarayonlarini avtomatlashtirishga mo‘ljallangan dasturiy vositalar majmui. Bunga AK tizimini tashkil qiluvchi dasturlar kiradi, ya’ni axborot qidiruv tizimi, shtrix kodlash tizimi. Iqtisodiy ta’minot — AKni moliyalashtiruvchi vositalar majmui. Bunga davlat tashkilotlaridan olinadigan mablag‘lar, davlat dasturlaridan ajratiladigan mablag‘lar va boshqalar kiradi. Iqtisodiy ta’minotga xalqaro va mahalliy fondlarning grantlarini ham qo‘shish mumkin.

III. TEXNOLOGIK QISM

Avtomatlashtirilgan kutubxona (AK)- bu shunday kutubxonaki, uning funksiyasi, ayniqsa, kutubxona axborot xizmati asosan avtomatlashtirish (kompyuterlar, serverlar, tashkiliy-texnika vositalari, dasturiy komplekslar) va telekommunikatsiya vositalari yordamida amalga oshiriladi. Zamonaviy AK yaratish murakkab va serxarajat tadbirdir. U yuqori malakali kasb egalari: dastur tuzuvchilar, tizimchi texniklarni jalb qilishni, kutubxonachilarni qayta tayyorlashni taqozo etadi. Kutubxonalarni avtomatlashtirishning ixcham tarixi, avtomatlashtirilgan kutubxona tarkibi va uni tashkil etuvchi omillari, zamonaviy xalqaro formatlar, loyihalar tuzish uchun ishlab chiqilgan yo‘l-yo‘riqlar muhim ahamiyat kashf etadi.

Avtomatlashtirilgan kutubxonada foydalaniladigan texnik va dasturiy vositalar (kompyuterlar tiplari va modellari, kutubxona axborot tizimlari) ARMning tarkibiy qismidir. ARM uchun hisoblash texnikasi, dasturiy va axborot ta’minotini tanlashdek murakkab masalalar mavjuddir. Kutubxona formatlari, maxsus dasturlar va texnika vositalariga bag‘ishlangan maxsus adabiyotlar keng ko‘lamda chop etilgan.

Kutubxonalarni avtomatlashtirish holati. Avtomatlashtirilgan kutubxona (AK) tizimlarining rivoji axborot texnologiyalarining umumiy rivojini o‘zida to‘liq aks ettiradi. Kompyuter bajaradigan ishi va tarkibiga ko‘ra odatdagi kutubxonaga juda o‘xshab ketadi. Kompyuter texnologiyasida ishlatiladigan ba’zi bir atamalar, masalan: «boshlang‘ich modullar kutubxonasi», «katalog», «yuklanadigan modullar kutubxonasi» kabilar shular jumlasidandir. Shaxsiy kompyuter orqali iste’molchiga xizmat ko‘rsatish jarayoni ham kitobxonlarga kutubxonada ko‘rsatilayotgan xizmatga o‘xshab ketadi. Katalogdan ma’lumotlar qidirish, ma’lumotlarni saqlash jarayoni, kataloglashtirish parametrlarini tasniflash va boshqalar bir-biriga o‘xshash. Bularning hammasi kutubxona jarayonlarini avtomatlashtirish mumkinligini ko‘rsatadi. Ya’ni kutubxonadagi asosiy jarayonlar: ma’lumotlarni yig‘ish, saqlash, ishlov berish, qidirish va uzatishni to‘liq avtomatlashtirish mumkin.

Kutubxonalarni avtomatlashtirish usullari joriy qilinmasdan avval ular faqat o‘zlarining kitobxonlariga xizmat qilganlar. Aniq bir kutubxonaga a’zo bo‘lgan kitobxon faqat shu kutubxona axborot resursidan foydalana olgan, mazkur kutubxonada bo‘lmagan axborot resursidan faqat «kutubxonalararo abonement» orqali foydalanish mumkin bo‘lgan. Ammo har qanday nashrni ham «kutubxonalararo abonement» orqali jo‘natish oson ish emas. Nashrni bunday jo‘natish vaqt va mablag‘ talab qiladi. Kitobxonlarga xizmat ko‘rsatishda yana bir cheklash bor edi: kutubxonalar kitobxonlarga nashrlarni faqat odatdagi holatda (masalan: kitob shaklida) berishlari mumkin edi. Kutubxonalarda kompyuterlardan va Internetdan foydalanish yangi imkoniyatlarni yaratadi. Bu esa o‘z navbatida turli fizik tashuvchilardan (magnitli tasmalar, disklar, SD-ROMlar va boshqalardan) foydalangan holda elektron hujjatlarning keng tarqalishiga olib keldi. Bunda masofadan turib axborot olish va axborot uzatishning roli beqiyosdir.

Kitobxonlarga xizmat ko‘rsatishning zamonaviy shakllarini o‘zlashtira borgan kutubxonalar o‘z kuchlarini elektron hujjatlar va Internet resurslaridan foydalanishga yo‘naltirdilar. Bunday maqsadga erishish uchun bir qator huquqiy va texnologik masalalarni yechish va kutubxona ishi konsepsiyasini qayta ko‘rib chiqish zarur edi. Elektron kutubxona yaratuvchilarga shu narsa aniq bo‘lib qoldiki, maqsadga erishish uchun manfaatdor tomonlar kuchlarini birlashtirish zarur ekan. Natijada elektron kutubxonalar yaratish ishiga dastlab alohida tashkilotlar kirishgan bo‘lsa, so‘ngra bu ish milliy va xalqaro darajadagi ishga aylandi.

Kutubxonalarni avtomatlashtirishga dastlab XX asrning 60-yillari o‘rtalaridan kirishildi. Kompyuterlarni kutubxonalar ishiga tatbiq qilish bibliografik ma’lumotlar bazasi va kutubxona kataloglarini yaratishdan boshlandi. Bu ishlar maxsus EHM lar asosida bajarildi. Mashina o‘qiy oladigan (MARC) kataloglarni va yagona kataloglar tarmog‘ini yaratish bo‘yicha dastlabki natijalar olindi. O‘tgan asr 70-yillari kompyuterlarni aloqa kanallari orqali yagona tarmoqqa bog‘lash imkoni yaratildi. Bu esa o‘z navbatida, bir kompyuterdagi bibliografik ma’lumotlar bazasidan ikkinchi kompyuter orqali foydalanishga sharoit tug‘dirdi.

1980 yillarda shaxsiy kompyuterlarning paydo bo‘lishi bilan kutubxona tizimlarini yaratish va ularni keng tatbiq qilish real bo‘lib qoldi. 1967 yilda AQSh dagi Ogayo shtati kollejlari va universitetlari rahbarlarining tashabbusi bilan Ogayo kollejlari kutubxona markazi- Ohio College Library Center (OCLC) tashkil qilindi. Bundan maqsad -akademik universitetlarning kompyuter tizimlarini rivojlantirib, bibliografik resurslarni o‘zaro almashtirishga imkon yaratish edi. OCLC ning birinchi idorasi Ogayo Davlat universitetining Bosh kutubxonasida, birinchi kompyuterlashtirilgan zal esa mazkur universitet tadqiqotlar markazida tashkil qilindi. OSLC va uning boshqa universitetlar bilan hamkorligi tezda rivojlandi. 1981 yilda korporatsiyaning rasmiy nomi OCLC — to‘g‘ri murojaat qiluvchi kutubxona markazi (Online Computer Library Center Inc) deb o‘zgartirildi.

Жиҳозлаш қисми (тармоқ технологияси бўйича);

O’qituvchi va o’quvchilar soniga mos 8 ta stol, 16 ta stul
12 dona kompyuter.

3 .Doska – 1ta

4. Kodoskop va ekrani- 1ta

5.Videoproektor-1ta

6. DVD – 1ta

7. Fan bo’yicha yaratilgan o’quv-metodik materiallar

8. Uslubiy ko’rsatmalar -15 nusxada

9. Ko’rgazmali qurollar (plakat, albom, katolog va b.)

10. Texnologik jixozlar- stendlar, electron darliklar, kompyuter, slaydlar, multimedia ishlanmalari

11. Printer- 1ta

12. Skaner- 1ta

13. Modem

14. Konsntrator va kommutator

15. Инфрокизил ва лазерли кабул килувчи ва узатувчилар

16. Микротулкинли кабул килувчи ва узатувчилар

V Iqtisodiy qism

Texnik xizmat sarf xarajatlarini hisoblash

Masalan, kinoproyektor 50 soat ishlagandan so’ng uning barcha qismlari ko’zdan kechirilib, zarur bo’lsa ba’zi bir detallari almashtiriladi.

Shaxsiykompyuterlarishonchlivabeto’xtovishlashiuchunularningbuzulishioldiniolishkerak.. Kompyuter
qurilmalari nosozliklar tufayli ishlamay qolishi mumkin.Shuning uchun kompyuterni juda extiyot qilish lozim.Shaxsiy kompyuterlar dasturiy jixatdan buzulsa uni maxsus litsenziyalangan sistemali disklar yordamida qayta to`g`irlash mumkin. Bu esa o`z navbatida kerakli malumotlarning yo`qolishiga va ko`p miqdordagi sarf harajatlarni keltirib chiqarishi mumkin. Shuning uchun kerakli malumotlarni disklarga olib qo`yish tavsiya etiladi.Kompyuterning fizik resurslarining ko’p jixatdan buzilish katta-katta xarajatlarni keltirib chiqarishi mumkin.

Kompyuterlarni tartibsiz foydalanish natijasida ko`pgina nosozliklarni keltirib chiqarish mumkin.Kompyuterlarning elektr tarmog`idan taminlanishi maxsus tizimni ko`zda tutishi kerak. Bu qutilmagan tasodiflar birinchi navbatda elektr ta`minotini parametrlarining standartdan turlicha chetga og`ishidir. Kutilmagan o`zgarish tufayli kompyuterga turli nosozliklar ba`zi hollarda ona plata, mikroprotsessor, tezkor xotira va elektr toki bilan taminlash bloki ishdan chiqish holatlari yuzaga kelishi mumkin. Bu qurulmalar kompyuterning asosiy qismi bo`lib, ular juda qimmat turadi. Bu esa o`z navbatida katta-katta sarf xarajatlarni keltirib chiqarishi mumkin. Masalan ona platalarnig video xotirasi kuyadigan bo’lsa albatta uni almashtirish lozim bu esa sizga qirq AQSH dollariga tushadi. Elektr toki o’chishi oqibatida ham mikroprotsessorlar buzilishi mumkin. Hozirgi paytda mikroprotsessorlar ham qimmat qurilma hisoblanib oltmish ming so’mga yetib boradi.

Insonning ish faoliyatida har kuni, har soatda qo’llaniladigan amaliy dasturlar paketlari har doim disklarda yoki ma’lumotni saqlovchi qurilmalarda saqlanishi darkor. Chunki ba’zi hollarda kompyuter nosozliklari bartaraf qilinishi natijasida ADPlarni yo’qotib qo’yishingiz mumkin.Uni qayta o’rnatish agar ADP saqlangan disk o’zingizda mavjud bo’lsa osongina xech qanday sarf-harajatsiz hal bo’ladi, aks holda esa mutaxassislarga murojaat qilinib, bu katta sarf-harajatlarga sabab bo’lishi mumkin.

Kompyuterda bo’ladigan nosozliklarni oldini olish maqsadida Sandra va Everest test dasturlarini yo’zib qo’yish hamda kompyuterni, uning qismlarini, undagi dasturlarni testdan o’tqazib turish, nosozliklar chiqib qolsa o’z vaqtida oldini olish kerak. Shundagina siz o’zingizni texnik sarf-harajatlaringizni anchagina tejab qolishingiz mumkin.

Kompyuterlar, ularni ishlab chiqaruvchilar hozirgi vaqtda juda ko’payib ketgan bo’lsada ularning narxi dunyo bozorida ham bizning mamlakatimizda ham xech tushmayapti.Chunki kundan-kunga unga bo’lgan talab ham optib bormoqda. Shu sababli kompyuter sotib olish, uni almashtirish, ta’mirlash yoki modernizatsiya

qilish juda ko’p sarf-harajatlarni talab qiladi.

Agar siz kompyuterni, uning qurilmalarini, chop qilish qurilmasini tanlashda, unga qog’ozni olishda xato qilmasangiz o’z sarf xarajatingizni ancha tejagan bo’lasiz. Chunki quyida keltirilgan jadvaldan hozirda kompyuter qurilmalarining taxminiy narxlarini bilib olasiz, undan siz o’zingizga kerakli hulosa chiqarib olasiz deb o’ylaymiz.

Bu jadvalda kompyuter buzilib qolsa, uni tuzatish, kerakli dasturlarni o’rnatish, kerakli qurilmalarni kompyuterga ulash va ishga tushirish kabi ishlar uchun ketadigan sarf-harajatlar keltirilmagan. Shuni aytib qo’yish joizki agar kompyuteringiz yoki uning biror qurilmasi,xattoki uning operatsion tizimi ishdan chiqsa uni almashtirish va o’rnatish kerak bo’lib qolsa bu hizmat turlari jauda katta sarf harajatga olib keladi.

Shuning uchun biz yuqorida aytib o’tga maslahatlarimizga rioya qilishingiz, unga vaqti-vaqti bilan qarab, profilaktika ishlarini o’tkazib tursangiz kompyuteringizni , uning qurilmalarini tez buzilashi, ishdan chiqishi oldini olgan bo’lasiz va bu bilan o’z sarf harajatlaringizni ancha iqtisodiy jihatdan tejagan bo’lasiz.

Har qanday mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy yuksalishi, xususan, fan, ta’lim va madaniyat rivoji uchun asosiy shartlardan biri turli sohalarga oid zarur axborotlarni tezkorlik bilan olish imkoniyatiga bog‘liqdir. Bu maqsadga erishishda kutubxonalar faoliyatini yangi axborot texnologiyalari bilan qurollantirish katta ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, kutubxona faoliyatining asosiy jarayonlari: axborotlarni yig‘ish, ishlov berish, saqlash, qidirish va iste’molchiga yetkazib berishga zamonaviy telekommunikatsiya kanallari vositasida elektron texnologiyalarni qo‘llash samarali natijalar beradi.

XX asr oxirlaridan yuz bera boshlagan «axborot inqilobi» kutubxonalar faoliyatiga ham sezilarli ta’sir ko‘rsatmoqda. Bu ta’sir natijasida kutubxonalar borgan sari ko‘proq zamonaviy axborot texnologiyalari bilan ta’minlanib, axborot resurslari markazlariga aylanib bormoqda. Kutubxonalarda xizmat ko‘rsatish turlari ham keskin kengaydi: Internet tarmog‘idan foydalanish, axborot-tahliliy materiallarni jamlab berish, kutubxona kataloglarining elektron ko‘rinishi va to‘liq matnli ma’lumotlar bazalarini kitobxonlarga taqdim etish shular jumlasidandir.

Kerakli axborotni olish uchun yangi axborot texnologiyalaridan foydalanilganda manbalarni qidirib topish imkoniyati yuz martalab oshadi. Telekommunikatsiya vositalarini qo‘llash esa axborot manbaining qanday masofada turganidan qat’iy nazar unga tezkorlik bilan ega bo‘lish imkoniyatini yaratadi. Bu yerda gap kutubxonalarda avtomatlashtirish va tashkiliy-texnika vositalarini qo‘llash orqali ularni axborot resurslari markazlariga aylantirish haqida bormoqda. Bunday yangi turdagi kutubxonalar «elektron kutubxona», «virtual kutubxona» singari nomlar bilan atalmoqda.

VI.Меҳнат муҳофазаси

ММҚ фани 4 қисмдан иборат:

1. Меҳнатни муҳофаза қилишнинг умумий масалалари – меҳнатни муҳфаза қилиш қонунлари асослари, хавфсиз ва соғлом иш шароитларини ташкил қилиш ва меҳнат шароитларини таҳлил қилиш;

2. Саноат санитарияси ва ишлаб чиқариш гигиенаси;

3. Хафсизлик техникасининг умуминженерлик масалалари;

4. Саноатда ёнғинга қарши кураш чора-тадбирлари.

211-модда. Меҳнатни муҳофаза қилиш талаблари
Барча корхоналарда хавфсизлик ва гигиена талабларига жавоб берадиган меҳнат шароитлари яратилган бўлиши керак. Бундай шароитларни яратиб бериш иш берувчининг мажбуриятига киради.
212-модда. Ходимнинг меҳнатни муҳофаза қилиш нормалари, қоида ва йўриқномаларига риоя этиш мажбурияти.
Ходим меҳнатни муҳофаза қилиш нормаларига, қоида ва йўриқномаларига, шунингдек маъмуриятнинг ишни бехатар олиб бориш ҳақидаги фармойишларига риоя қилиши зарур.
213-модда. Ходимнинг меҳнатни муҳофаза қилиш ҳақида маълумот олиш ҳуқуқи.
Иш берувчи меҳнат шартномасини тузишда ва бошқа ишга ўтказишда ходимни меҳнат шароитлари тўғрисида, шу жумладан касб касалликлари ва бошқа касалликларга чалиниш эҳтимоли, шу билан боғлиқ ҳолда унга бериладиган имтиёз ва компенсациялар, шунингдек шахсий ҳимоя воситалари ҳақида хабардор қилиши керак.
214-модда. Тиббий кўрик.
Иш берувчи меҳнат шартномаси тузиш чоғида дастлабки тарзда ва кейинчалик (иш давомида) вақти-вақти билан ўн саккиз ёшга тўлмаганлар, олтмиш ёшга тўлган эркаклар, эллик беш ёшга тўлган аёллар, ногиронлар, меҳнат шароити ноқулай ишларда, тунги ишларда, шунингдек транспорт ҳаракати билан боғлиқ ишларда банд бўлганлар, озиқ-овқат саноатида, савдо ва бевосита аҳолига хизмат кўрсатиш билан боғлиқ бўлган бошқа тармоқлардаги ишларда банд бўлганлар тиббий кўрикдан ўтказишни ташкил қилиши шарт:

215-модда. Меҳнатни муҳофаза қилиш бўйича йўл-йўриқлар бериш ва ўқитиш
Ходимларга техника хавфсизлиги, ишлаб чиқариш санитарияси, ёнғин чиқишдан сақланиш ва меҳнатни муҳофаза қилишнинг бошқа қоидалари ҳақида йўл-йўриқлар бериш ҳамда ходимларнинг меҳнатни муҳофаза қилишнинг ҳамма талабларига риоя этишларини доимий равишда текшириб бориш вазифаси иш берувчи зиммасига юклатилади.
216-модда. Меҳнатни муҳофаза қилиш тадбирларига ажратиладиган маблағлар
Меҳнатни муҳофаза қилиш тадбирларини ўтказиш учун белгиланган тартибда маблағлар ва зарур материаллар ажратилади. Меҳнат жамоалари, уларнинг вакиллик органлари меҳнатни муҳофаза қилишга мўлжалланган маблағлардан фойдаланилишини текшириб борадилар.
217-модда. Ходимларни сут, даволаш-профилактика озиқ-овқати, газли шўр сув, шахсий ҳимоя ва гигиена воситалари билан таъминлаш
Меҳнат шароити ноқулай ишларда банд бўлган ходимлар белгиланган нормалар бўйича:
сут (шунга тенг бошқа озиқ-овқат маҳсулотлари), даволаш-профилактика озиқ-овқати, газли шўр сув (иссиқ цехларда ишловчилар учун), махсус кийим-бош, махсус пойабзал, бошқа шахсий ҳимоя ва гигиена воситалари билан бепул таъминланадилар.

Ёнгин хавфсизлиги

Қуйидаги қоидалар ўқувчилар, ўқитувчилар, гуруҳ раҳбарлари, техник ходимлар, муассасага ташриф буюрганлар ва хонадаги шахслар учун белгиланган.
1. Хонада чекиш, гугурт ёқиш, ёнилғи моддаларини киритиш мумкин эмас.
2. Хонага пиротехник воситалар (петардалар, ракеталар, бенгал оловлари), алангаланувчи суюқликлар, шамлар, портловчи воситалар, электр иситгич асбобларини ўзи билан олиб келиш ман этилади.
3. Электр лампаларини қоғоз, пластик, мато ва бошқа ёнилғи материаллар билан ўраб фойдаланиш, кириш эшикларини турли предметлар билан тўсиб қўйиш, машғулотлар даврида эшикни қулфлаш мумкин эмас.
220 Вольт кучланишда ишловчи электр аппаратларидан фойдаланиш тавсия этилмайди.
. Қатъиян ман этилади:
-битта электр розеткасидан бир қанча электр асбобларини ишлатиш;
-электр асбобларни ёқилган ҳолатда қаровсиз қолдириш;
-бузилган, носоз электр асбобларидан фойдаланиш;
-электр сими носоз асбоблардан фойдаланиш;
-электр симларини, электр ўчиргичларни турли предметларни улаш, туташтириш мақсадида фойдаланиш;
-ёритиш лампаларини тармоқда кучланиш бор вақтида ечиб олиш.
5. Ёнғин ҳавфсизлиги бўйича қуйидагиларни билиш шарт:
-электр токи урган ёки ёнғин содир бўлган ҳолатларда электр токини ўчириш учун хоналарнинг электр щити жойлашган жойини ҳамда электр тармоғини тизимдан узиш тартибини билиш;
-таьлим муассасида ёнғин содир бўлган ҳолдаги хабар қилиш сигналини беришни билиш;
-электр симларини носоз ҳолатини хона раҳбари ёки ўқитувчига хабар бериш.
-ёнғин содир бўлганда сигнализацияни ёқиш ва эвакуация

VII. Xulosa.

Bu maqolamiz ta’lim va fan sohasida tobora ahamiyati ortib borayotgan, jahon bilim omborining asosiga aylanayotgan elektron kutubxonalarga dahldor. Elektron kutubxona — internetning ajoyib imkoniyatlaridan biridir.Aytish joizki, elektron kutubxona so‘zi bilan Virtual kutubxona, e-kutubxona, e-library, digital library kabi tushunchalarning ma’nosi bir xil.

Virtual kutubxonaning o‘zi nima? Kutubxona deganda, odatda, ko‘plab kitoblar terib quyilgan, uzun kitob javonlari joylashgan zallarni ko‘z oldimizga keltiramiz. Elektron kutubxona resurslari esa kompyuter xotirasiga joylangan bo‘ladi. Bu kutubxona ma’lumotlari elektron ko‘rinishda bo‘lib, kompyuterda raqamli formatda, maxsus kompyuterlar — Serverlarda joylashadi. Elektron kutubxonadan foydalanish uchun kompyuter, modem va internet tarmog‘i bo‘lishi yetarli. Biz esa shu kutubxona joylashgan internet manzilini bilsak kifoya. Elektron kutubxonada mas’ul mutaxassislar ma’lumotlarni muntazam ravishda kompyuterga kiritadi va yig‘adi.

VIII.Фойдаланилган адабиётлар

A.I. Tixonov. «Publikatsiya dannix v Internet» Uchеbnoе posobiе. Moskva Izdatеlstvo «Мир» 2000
JavaScript ni urganish buyicha elеktron qo’llanmalar.
Xaitov F.N., Yusupov R.M., Botirov D.B., Sattarov A.R, Shukurov E.X. Davlat portallari. Metodik qo`llanma. Juzzax, 2005 y.
e-Government Applications, by Nag Yeon Lee and Kwangsok Oh, printed in Scand-Media Corp., Ltd., Republic of Korea, in 2011, pages - 109.
United Nations E-Government Survey 2014. E-Government for the Future We Want, Printed at the United Nations, New York, 2014, pages - 284

. Intеrnеt wеb-saytlari:

http://vlibrary.freenet.uz saxifasida tanishishingiz mumkin.
Kongress virtual kutubxonasi. http://Icweb.lok.gov –
WWW Virtual kutubxonasi. http://www.vlib.org - WWWVirtual kutubxonasi turli-tuman ma'lumotlarni o`z ichiga oladi
Gpo Access. http://gpo.gov - US Goverment Printing Office markazi millionlab ma'lumotlarni o`zida mujassamlagan. Unda siz AQSHdagi turli tuman hujjatlar, kitoblar, yangiliklar bilan tanishishingiz mumkin.
http://bensguide.gpo.gov. Marketing va reklama bo`limi kutubxona kataloglarini ishlab chiqadi va ularni dunyo bo`ylab tarqatadi.
Virginia Commonwealth University. http://vcu.library.edu
Vashington Universiteti Virtual Kutubxonasi. www.library.wustl.edu
Rossiya Milliy Elektron kutubxonasi. http://www.nnc.ru