Ýapraklaryň dem alşy

Ýapraklaryň dem alşy

Öý işini soramak

• Ösümlik ýagtylykda howadan iýmitlenende haýsy gazy bölüp çykarýar?
• Krahmal ýapragyň haýsy öýjüklerinde we nähili maddalardan emele gelýär?
• Tozganyň suwdan kömürturşy gazyny sorup alşyny nähili bilmeli?
• Ýaprakda emele gelen organiki maddalar nämä sarp edilýär we ösümligiň haýsy synalarynda ätiýaçlyk iýmit bolup toplanýar?

Geçilen temany jemlemek

?

Ýapraklaryň dem alşy

Ýapraklaryň dem alşy

• Ýaşyl ösümlikler edil beýleki janly bedenler ýaly dem alýarlar. Ýöne haýwanlardan tapawutlylykda, bularda gaz çalşygyny geçirýän (mysal üçin, haýwanlaryň öýkeni ýaly) ýörite synalary ýokdur. Bu ösümlikleriň bedeniniň ýazgynlygy we agyzjyklary arkaly atmosfera bilen baglanyşyl saklaýan köp mukdardaky öýjügaralarynyň bardygy bilen düşündirilýär.

Agyzjyk (ustisa) we ony gurşap alýan gabyjygyň öýjükleri

Açyp-ýapyjy öýjükler

agyzjyk (ustisa)

Epidermis

hloroplast

Öýjük ara

Agyzjykdan howa ýapragyň içki öýjüklerine düşýär, gaz çalyşygy amala aşýar we suw bugarýar

• Ösümlik ýapragy we beýleki ähli synalary bilen dem alýar.
• Gögerýän köküň dem alşyny ozal siz bilen öwrenipdik.
• Ýapraklar hem dem alanda, edil kökleriň dem alşy ýaly, kislorody kabul edip, kömürturşy gazyny daşyna çykarýar.
• Ösümlikler howadan diňe gündizine iýmitlenýän bolsa, demi hemme wagt, ýagny gijesme-de, gündizine-de alýarlar.

• Ýapragyň dem alşyny aşakdaky tejribeler arkaly subut etmek bolýar. Düýbüne suw guýlan iki sany çüýşe gaby alalyň. Olaryň biriniň içine ösümligiň täze kesilip alnan ýaprakly şahajygyny ýerleşdireliň. Beýlekisiniň içini boş goýalyň. Gaplaryň agzyny gapak bilen pugta ýapalyň. Olaryň ikisini hem garaňky ýerde goýalyň.
• Bimäçe sagat geçenden soň, gaplardaky howanyň üýtgeýändigini ýa-da üýtgemeýändigini barlap göreliň. Ösümliksiz goýlan gabyň içine ujy ýanyp duran otluçöp elteliň. Şonda otluçöp ýanmagyny dowam etdirer.
• Soňra ýanyp duran otluçöpi ösümlik goýlan gabyň içine salalyň. Şonda onuň derrew sönendigini göreris. Ösümlik dem alanda gapdaky howanyň düzümindäki kislorodyň harç edilip azalandygy, kömürturşy gazynyň bolsa köpelendigi, şonuň netijesinde gapda otluçöpüň öçendigi şu tejribeden aýdyň görünýär .

• Indi ýaprakda dem alşyň nähili bolup geçýändigi bilen tanşalyň.
• Özünde dürli gazlary saklaýan howa ýapragyň köpsanly agyzjyklary (ustisalary ) arkaly ýapragyň öýjügaralaryna geçýär.
• Şol gazlaryň arasynda kömürturşy gazy bilen kislorod hem bar.
• Edil ösümligiň beýleki synalarynda bolşy ýaly, ýaprakda hem howa öýjügaralary tarapyndan emele gelen howa boşluklary arkaly hereket edýär. Kömürturşy gazy howada az mukdarda (0,003%) saklanýar. Kislorodyň mukdary bolsa (tutuş gazlaryň göwrüminiň bäşden bir bölegini, ýagny 21%-ini tutýar ) has köpdür.
• Öýjükde kislorod bolanda şekeriň dargamagy başlanýar.
• Siz fotosintez geçende şekeriň emele gelmegi üçin Gün energiýasynyň zerudygyny bilýärsiňiž.

• Fotosintez netijesinde Gün energiýasy bütinleý ýok bolup gitmeýär-de, ol emele gelen organiki maddada saklanyp galýar.
• Ýöne Günüň energiýasy bir görnüşden başga bir görnüşe geçýär. Organiki madda darganda dem alyş netijesinde energiýa boşaýar. Şol energiýa az-azdan boşaýar we öýjükde bolup geçýän beýleki ýaşaýyş badysalaryna barç edilýär. Eger-de şol energiýa bolmadyk bolsa, ýaşaýyş bem bolmazdy. Diýmek, dem alyş janly bedenleriň ýaşamagy üçin zerur bolan badysa eken.

• Ösümlikleriň ýapragynyň agyzjyklary arkaly öýjügaralara geçýän kislorod öýjüge düşýär. Öýjük fotosintez netijesinde bölünip çykýan erkin kisloroddan bem peýdalanýar.
• Şeýle-de bolsa fotosinteziň geçmegi üçin amatly şert dörände, ösümligiň dem alanda harç edýän kislorodyna garanyňda bölüp çykarýan kislorodynyň mukdary bas köpdür. Çünki ýapragyň agyzjyklarynyň ýarçyklary arkaly öýjügaralaryndan yzygiderli köp mukdarda kislorod bölünip çykyp durýar.
• Şu ýerde ýaşyl ösümlikler nirede köp bolsa, şol ýerde bem kislorodyň bol boljagy düşnüklidir. Howanyň kisloroda baýlaşmagy örän möbümdir. Çünki kislorod diňe bir ösümlikleriň özi üçin däl, äbli janly bedenleriň ( adam , haýwan we beýlekiler) ýaşaýşy üçin zerurdyr.

• Ösümlikleriň ýapraklary gündizine iýmitlenýärem, demem alýar. Emma gündizine fotosintez badysasy dem alşa garanyňda birnäçe esse güýçli geçýär. Şoňa görä-de ýapraklaryň dem alşyny ýagtylykda kesgit- läp bolmaýar. Ýapraklaryň dem alşy baradaky tejribäni gijesine ýa-da garaňky ýerde geçirmek bolar. Ýaşyl ösümliklerde fotosintez badysasy geçende organiki maddalaryň mukdary artýar. Dem alanda bolsa ter- sine, organiki maddalar dargap, olaryň mukdary azalýar.
• Şeýlelikde, dem alyş we fotosintez iki sany bir-birine garşylykly hadysa bolup, ösümlikleriň toplaýan organiki maddalarynyň agramy olaryň gatnaşygyna baglydyr

Geçilen temany berkitmek

• Ösümligiň dem alşy nähili geçýär?

• Ösümlikleriň dem alyş synasy barmy?

• Dem alanda nähili gaz çalyşygy amala aşýar?

• Ösümlik näwagt dem alýar?

?

Öý işini tabşyrmak

• &42 Sahypa: 119-121
• Sahypa 122 daky ýumuşlary ýerine ýetirmeli