Yassi va sferik ko'zgular mavzusida dars ishlanma

Mavzu: YASSI VA SFERIK KO'ZGULAR.

Маshg`ulot bosqichlari.

Otilgan mavzuni takrorlash:

Quyidagi savollar beriladi:

I-guruhga

1.Yorug'likning qanday manbalarini bilasiz?

2. Nima uchun havo bulut bo'lganda buyumlarning soyasi hosil bo'lmaydi?

II-guruhga

1. Agar devorga biror buyumning soyasi tushirilsa, bu soyaning o'lchami nimaga bog'liq bo'ladi?

2.Sovuq holda nur chiqaradigan manbalar bormi?

III-guruhga

1.Yorug'lik ta'sirida ishlaydigan уana qanday qurilmalarni bilasiz?

1. Yorug'likning to'g'ri chiziq bo'ylab tarqalishini yana qanday hodisalar tasdiqlaydi?

Fizik diktant

Yer va Oy harakati davrida Oy va Quyosh oralig'iga Yer tushib qolsa, ……… ro'y beradi. Yorug'lik tezligini birinchi bor 1676-yilda daniyalik astronom ……..o'lchashga muvaffaq bo'ldi. Yorug'lik havodan suvga tushganda uning bir qismi qaytadi, bir qismi ………. o'tadi.

(Javoblar : Oy tutilishi, Olaf Ryome, suv ichiga)

Yangi mavzu bayoni:

Aqliy hujum:

Ko'zguga qaramagan odam bo'lmasa kerak. Unga qarab nimani ko'ramiz? Ko'zguda biz o'z aksimizni va atrofimizdagi buyumlarni ko'ramiz. Ko'zgudagi tasvir o'lchamlari buyumlar o'lchami bilan bir xil bo'ladi. Ko'zguga yaqinlashsak, tasvir ham yaqinlashadi, uzoqlashsak tasvir ham uzoqlashadi. Demak, tasvir ko'zguning yuzida emas, balki ichkarisida hosil bo'ladi. Buning sababi nimada?

O’quvchilarning fikrlari tinglanib yangi mavzu elon qilinadi va tushuntiriladi:

Bir tomoni kumush bilan qoplangan shisha plastinaga ko'zgu deyiladi. Narsa, buyumlardan qaytgan yorug'lik ko'zguga tushadi va uning kumushlangan qatlamidan qaytadi. Yorug'likning qaytish qonunidan foydalanib, yassi ko'zguda tasvir hosil qilishni ko'raylik (101-rasm). Tasvir hosil qilish uchun buyumdan ikkita nurni ko'zguga yo'naltiriladi. Bu nurlar ko'zgu yuzasidan qaytish qonuniga rioya qilib qaytadi. Qaytgan nurlarni teskari tomonga davom ettirilsa, buyum tasviri ko'zgu orqasida hosil bo'ladi. Agar tasvirdan ko'zgugacha va ko'zgudan buyumgacha bo'lgan masofalar o'lchansa, ular teng bo'lib chiqadi.

Ko'zgudagi aksimizga qarab, unga o'ng qo'limizni uzatsak, aksimiz chap qo'lini uzatadi. Demak, yassi ko'zguda chap tomon bilan o'ng tomonning o'rni almashinib ko'rinadi. Ko'zgudagi buyum o'zidan nur chiqarmaydi. Shu sababli tasvirni mavhum tasvir deyiladi.

Shunday qilib, buyumning yassi ko'zgudagi tasviri mavhum, to'g'ri, o'lchamlari buyum o'lchamlariga teng, buyum ko'zgudan qancha masofada bo'lsa, ko'zgu orqasida shunday masofada va chap tomoni o'ng tomoni bilan almashinib ko'rinadi.

Sferik ko'zgular*. Shaming bir bo'lagi ko'rinishida bo'lgan ko'zgular sferik ko'zgular deyiladi. Ular ikki turda bo'ladi: botiq va qavariq. Botiq ko'zguda nur sferaning ichki qismidan, qavariq ko'zguda sferaning tashqi qismidan qaytadi.

Qavariq ko'zguga tushgan Quyosh nurlari undan sochiladi (102-6 rasm).

Sochilgan nurlarni fikran davom ettirilsa, F nuqtada kesishadi. Unga mavhum fokus deyiladi. OD - ko'zguning egrilik radiusi, OF ko'zguning fokus masofasi deyiladi.

OF=OD/2

Agar yorug'lik manbayini botiq ko'zguning fokusiga qo'yilsa, undan chiqqan nurlar ko'zgudan qaytib, bosh optik o'qqa parallel holda qaytadi. Ko'zgularda tasvir yasash uchun buyumdan chiqqan ikkita nurdan foydalanish kifoya. 103-rasmda botiq ko'zguda yonib turgan shamning tasvirini yasash keltirilgan.

103-rasmda buyum ko'zgudan 2F masofadan nariga qo'yilgan. Undan 1 nurni bosh optik o'qqa parallel, 2 nurni bosh fokus F ga yo'naltiramiz. Bu nurlar ko'zgudan qaytib, o'zaro uchrashgan joyida shamning tasviri hosil bo'ladi. Tasvir to'nkarilgan, kichiklashgan va haqiqiy bo'ladi. Agar buyum ko'zgudan 2F va F oralig'idagi masofaga qo'yilsa (104-rasm), tasvir bu safar ham 1 va 2 nur yordamida yasaladi. Tasvir to'nkarilgan, kattalashgan va haqiqiy bo'ladi. Agar buyum 2F masofaga qo'yilsa, buyum va tasvir ustma-ust tushadi.

105-rasmda qavariq ko'zguda tasvir hosil qilish ko'rsatilgan. Unda tasvir to'g'ri, kichiklashgan va mavhum bo'ladi.

Hisoblashlar shuni ko'rsatadiki, qavariq va botiq ko'zgularda buyumdan ko'zgu markazigacha bo'lgan masofa d, tasvirdan ko'zgu o'rtasigacha bo'lgan masofa f (103-rasm) va fokus masofasi F orasida quyidagicha bog'liqlik bor:

Botiq ko'zgularda d va F hamma vaqt musbat qiymatga ega. f ning qiymati haqiqiy tasvir uchun musbat, mavhum tasvir uchun manfiy bo'ladi.

Sferik ko'zgular kundalik turmushda va texnikada keng qo'llaniladi. Qavariq ko'zgular avtomobillarda orqa tomonni kuzatish uchun o'rnatiladi. Chunki unda yassi ko'zguga nisbatan kattaroq joyni ko'rish mumkin. Botiq ko'zgular nurni to'plash xususiyatiga ega bo'lganligidan projektorlarda, avtomobil va qo'l chiroqlarida qo'llaniladi.

Yangi mavzuni mustahkamlash:

Quyidagi masala yechib ko’rsatiladi:

Odam ko'zguga lm/s tezlik bilan yaqinlashmoqda. Uning tasviri ko'zguga qanday tezlik bilan yaqinlashadi?

Mustaqil ish (amaliy topshiriq)

I-guruhga

Tajribada sferik ko'zgularning fokusi qanday topiladi?

II-guruhga

Sferik sirt markazi va ko'zgu fokusi ustma-ust tushadimi?

III-guruhga

Botiq ko'zguda kattalashgan tasvirni olish uchun buyumni qayerga qo'yish kerak?

Uyga vazifa: Mavzuni o’qish, quyida berilgan masalalarni yechib kelish:

1.Buyum botiq ko'zgudan 2F masofada joylashgan hoi uchun tasvir yasang.

2. Buyum botiq ko'zgudan 250 sm masofada turibdi. Ko'zguning fokus masofasi
245 sm. Ko'zgudan tasvirgacha bo'lgan masofani toping.

3. Yassi ko'zguga nur α burchak ostida tushmoqda. Agar ko'zguni α
burchakka bursak, qaytgan nur qanday burchakka buriladi?