Зашита Атмосферы

“ Havo bo‘shlig‘ining ifloslanishi ham respublikada ekologik xavfsizlikka solinayotgan taxdiddir”.

muhtaram birinchi prezidentimiz И.А. Каримов

Kirish..

Asosiy qisim

I.BOB. Atmosfera havosining ifloslanishiga sabab bo`luvchi omillar Issiqxona effekti, smog, kislotali yomg`irlar va ozon tuynigi haqida ma`lumot .

1.1. Atmosfera havosining ifloslanishiga sabab bo`luvchi omillar

1.2.Issiqxona effekti, smog, kislotali yomg`irlar va ozon tuynigi haqida ma`lumot

II .BOB Ozon qatlami shikastlanishining bioxilma-xillikga ta`siri O`zbekistonda atmosfera havosi ifloslanishining oldini olish chora tadbirlari Barqaror taraqiyot ta’limni ta’lim tizimida tadbiqini kuchaytirish.

2.1. Ozon qatlami shikastlanishining bioxilma-xillikga ta`siri va uning ijtimoiy iqtisodiy oqibatlari

2.2.O`zbekistonda atmosfera havosi ifloslanishining oldini olish chora tadbirlari

2.3 Barqaror taraqiyot ta’limni ta’lim tizimida tadbiqini kuchaytirish.

Xulosa

Foydalanilgan dabiyotlar

Ilovalar

• Bitiruv ishining dolzarbligi
• O’tgan asrimiz o’rtalariga kelib tabiat va jamiyat o’rtasidagi munosabatlar keskinlashib ketdi. Buning asosiy sabablari insoniyatning tabiiy resurslardan foydalanishda tabiat qonunlarini yaxshi o’zlashtirmasligi va ulardan ko’r-ko’rona foydalanishdir.
• Hozirgi kunda butun yer shariga tarqalayotgan juda ko’p ekologik muammolar global xususiyatga ega bo’lib bormoqda. Global muammolardan biri bu Atmosfera havosining ifloslanishi va uni muhofaza qilish dir .

“ issiqxona” effekti, “azon tuynugi”, ozon qatlamaning emirilishi, kislotali yomg’ir va bir qator atmosfera havosi bilan bo’g’liq ekologik muammolarni o’rganishdan iborat.

Iqtisodiy va ijtimoiy mommolarni va tabbiy ofatlarning oshishiga qurg`oqchilik,jazirama issiq kunlar,suv toshqinlari, haroratning keskin ko`tarilishi yoki sovishi,sellar, kuchli shamollar .

Bitiruv ishning maqsadi

• Atmosfera havosining ifloslanishi va uni muhofaza qilish mavzusini hozirgi sharoitdagi holati hamda kelajakdagi istiqbolli imkoniyatlarini va kulamini o’rganishdan iborat .
• Atmosfera havosining ifloslanishi va uni muhofaza qilish , inson haytidagi ahamiyati va tasniflanishi bilan tanishish ;
• Atmosfera havosining ifloslanishi oldini olish va uni muhofaza qilish hozirgi va kelgusi avlodlar manfatlarini ko’zlagan holda saqlab qolish bo’yicha dunyo va mamlakatimiz miqiyosida amalga oshirilayotgan chora-tadbirlarni o’rganish .

Bitiruv ishi maqsadidan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilab olindi.

Iqlimning o’zgarishi

“ Issiqxona” effekti

CO 2 gazi quyosh nurlarini o`tkazadi va issiqlikni o`zida saqlab qoladi. Bu xuddi issiqxona oynasiga o`xshaydi. Bu modda atmosferada o`rmonlarni kesish va yondirish, sanoat chiqindilari, avtomabillar tutunlaridan hosil bo`ladi.

Ma`lumotlarga ko`ra, 1988-yil eng issiq yil bo`ldi, 2020-yilda o`rtacha harorat 2.5 o bo`ladi. Iqlim isishi muzliklarning erishiga olib keladi va suv toshqinlariga sabab bo`ladi.

OZON QATLAMINING YEMIRILISHI

Ozon Ye rdagi tirik organizmlar, shu jumladan inson hayoti uchun o’ta xatarli bo’lgan kosmik ultrabinafsha nurlanishlarini qaytaruvchi o’ziga xos qalqondir. Bundan tashqari ozon yer sirtiga yaqin atmosfera qatlaml a rida ham kam miqdorda mavjud bo’lib, u asosan chaqmoq chaqnashi va yerdagi elektr qurilmalarining ishlashi natijasida paydo bo’ladi.

Cho’llanish

ATMOSFERA HAVOSINING IFLOSlANISHI VA UNI MUHOFAZA QILISH

• REJA :

1. Atmosfera havosining umumiy tarkibi .

2. Atmosfera havosini ifloslantiruvchi manbalar .

3. Havoning ifloslanishi natijasida vujutga keladigan salbiy holatlar va ularning oqibatlari .

4. Atmosfera havosini muhofaza qilish .

• Tayanch iboralar : atmosfera, troposfera, stratosfera, termosfera,
• ekzosfera, ozon qatlami, dunyo issiqxonasi, kislotali yom g’ irlar .

• Ма nba: Atmosferada sodir bo’ladigan fizik, kimyoviy va biologik o’zgarishlar tirik organizmlarga o’z ta'sirini ko’rsatadi. So’nggi yillarda inson ta'sirining kuchayishi natijasida gazlar muvozanatining o’zgarishi kuzatilmoqda. Atmosferadagi gazlar doimiy miqdorining o’zgarishi sayyoramiz uchun salbiy oqibatlarga olib kelishi aniqlangan.
• 1. Er yuzasida atmosfera q atlamilari qanday vazifani bajarishini haqida tusunchalar.
• 2. Atmosfera xavosini tashlil etuvchi q atlamlarning t o’ g ’ ri ketma-ketligini va gazlar tarkibi tug’risida tushuncha ?

Gazlar

Miqdori (%)

Azot (N 2 )

78,08

Kislorod (O 2 )

20,95

Argon (Ar)

Karbonat angidrid (CO 2 )

0,93

Neon (Ne)

0,03

0,0018

Geliy (Ge)

0,0005

Kripton (Kr)

0,0001

Vodorod (H 2 )

Ksenon (X)

0,00005

0,000009

Atmosfera havosini ifloslantiruvchi manbalar haqida bilganingizni yozib klasterni to’ldiring

Kosmik changlar

:

Tog’ jinslari emirilishi

Vulqon otilishi

Sanoat korxonalari

Shamol va bo’ronlar

Energetika

Tabiiy ifloslanish

Atmosfera havosi ifloslanishi

Vilqon aerozollari

Transport

Sun’iy iflosnanish

Maishiy chiqindilar

Zilzila oqibatlari

Suv toshqinlari

Radiaktif ifloslanish

Qishloq xo’jalik faoliyati

Kimyo sanoati

Demokrafik ifloslanis

• Manba : XX asr 80-yillarning boshida Antarktida ustida ozon umumiy miqdorining keskin kamayishi kuzatilgan edi. 1984-1985 yillarda bu «ozon teshik» o‘lchami bir necha million kvadrat kilometrga etdi. Huddi shunga o‘xshash teshik Arktika tepasida ham paydo bo‘ldi. 90-yillarning o‘rtasidan boshlab SHarqiy va G‘arbiy Sibir (Rossiya), Qozog‘iston, Markaziy Osiyo ustidagi «ozon teshik»ni kengayishi kuzatilmoqda. Ozon miqdorining kamayishi stratosferaning azot oksidlari va freonlar bilan ifloslanishi bilan bog‘liq deb hisoblanadi. 7,2 mlrd. tonnani, yillik ko‘payishi esa 3 mlrd. tonnani tashkil etadi.

Atmosferadagi ozonning umumiy massasi tahminan 3,2 * 10 9 t ni tashkil qiladi.

1. Erda tiriklikni ta ’ minlab turuvchi Ozon molekulalarining tabiatda qanchalik muhimligi h a q ida tushuncha .

1. Ozon tarkibini va vazifasi nimadan iborat ?

2. Ozon qatlamining emirilish sabablari ?

Ozon- atrof muhit va tirik mavjudotlarga xavfli ta’sir etuvchi quyoshning ul’trabinafsha nurlarini yutish xususiyatiga ega kislorodning uch atomli molekulasidir.

Uch atomli kislorodning birikuvidan tashkil topgan ozon molekulasi (O 3 ) 1785 yili gollandiyalik fizik Van-Marum tomonidan.

Ozonni emiruvchi moddalar (OEM)- bu ozon qatlamini emirishga olib keluvchi, atmosferada ozon molekulalari bilan reaksiyaga kirisha oladigan, asosini xlorli, ftorli va bromli uglevodorodlarni tashkil etuvchi kimyoviy birikmalar hisoblanib asosan sprey ishlab chiqarishda, sovitish va havo almashtirish sohalarida qo’llaniladi.

Ozon qatlamini himoya qilish to’g’risida Vena konvensiyasi 1985 yil 25 martda qabul qilingan bo’lib, hozirgi kunda konvensiyaga dunyoning 197 davlati radifikasiya qilgan. O’zbekiston Vena konvensiyasiga 1993 yil may oyida qo’shilgan .

Kislatali yomgirlar

“ Kislotali yomg`ir” tushunchasi 130 yil avval iste'molga kiritilgan edi. Ingliz kimyogari Robert Anges Smit sanoat shahri hisoblangan Manchesterda va uning atrofida “uch hil havo” borligini aniqladi, hususan:

uzoqdagi dalalardagi ammoniy karbonatli (N Н 4 ) 2 CO 3 havo;

shahar atrofida ammoniy sulfatli (N Н 4 ) 2 SO 4 havo;

shaharning o`zida sulfat kislotali H2S04 yoki ammoniy bisulfatli N Н 4HS04 havo.

Robert Smit 1872 yilda “havo va yomg`ir” kitobida “kislotali yomg`ir” haqida yozdi va unda bir qator hodisalarni (ko`mirni yoqish, organik materiallarning chirishi, shamollar yo`nalishi, dengizga yaqinlik, joydagi yog`inlar miqdorini) ko`rib chiqdi.

1950 yillardan so`ng atmosferaga ajratmalar miqdori keskin ortdi va 1960 yillarga kelib Е vropa va Shimoliy Amerikaning bir qator mamlakatlari uchun katta muammo bo`lib qoldi.

Biroq oltingugurt dioksid ajratmalarining 50% i inson ho`jalik faoliyati natijasidir.

Bugungi kunda oltingugurtning atmosferaga umumiy antropogen ajratmalari yiliga 75-100 million tonnani tashkil qiladi. Bu miqdor tabiiy jarayonlar na­tijasida daryolar, botqoqlar va vulqonlardan gazsimon birikmalar sifatida chiqadigan oltingugurt miqdoriga tengdir.

Sanoat markazlaridan uzoqda yomg`ir va qorning kislotaliligiga uglerod dioksidining asosiy (80%) hissasi katta, sulfat va nitrat kislotaga atigi 10% dan to`gri keladi, sanoat mintaqalari ustida esa boshqachadir. Bu yerda kislotalilikning 60% ini sulfat kislota, 30% ini nitrat kislota, 5% ini hlorid kislota, faqatgina 2% ni uglerod dioksid, qolgan 3%ni boshqa qo`shimchalar beradi.

SMOG (zaharli tutun aralash tuman)

Fotokimyoviy smogning asosiy markazi sanoati rivojlangan, aholisi juda zich yashaydigan, transport vositalari juda ko‘p va serqatnov shaharlar bo‘lib qolmoqda.

Moskva, Kiev, Sankt-Peterburg, Е revan, Toshkent va boshqa bir qator shaxarlar havosidagi is gazi ruhsat etilgan me'yordan 3-10 barobar yuqori ekanligi qayd etilgan.

Achinarli tomoni shundaki, sanoat va transport vositalaridan atmosfera havosiga qo`shilayotgan turli hil gazlar xavo tarkibidagi suv bug`lari bilan kimyoviy (kataliz), fotokimyoviy (yorug`lik ta'si­rida) reaksiyaga kirishib kislotalar hosil qiladi.

• Bir joyda harakatsiz muallaq holatda turib qolgan zararli moddalar to‘plamiga SMOG deyiladi. SMOG hosil bo‘lish manbalari - kimyoviy vositalar ishlab chiqaruvchi zavodlar, barcha turdagi transport vositalari, azot, sulfat kislota ishlab chiqaruvchi korxonalar zaharli, moddalar ajratib chiqadigan ochiq tipdagi karerlar va hokazolardir
• Ayni sohalarda atmosferaga qo‘shilgan zaharli moddalar shamol esmagan paytlarda relefi chuqur inshootlarda baland binolar, shaharlar atmosfera havosida REM dan bir necha yuz barobar ko‘payib ketishi oqibatida ayni hududdagi tirik organizmlarning ommaviy zaharlanishiga sabab bo‘ladi
• SMOG oqibatida ko‘plab odamlarning ommaviy zaharlanishiga 1948 yili Donora ( AQSH ) da 5 kun davom etib , olti yarim ming kishi zaharlangan bo‘lsa , 1952 yili 5-9 dekabrlarda Londan shahri havosida sulfat angidrid , azot oksidlari , aldegidlar , xlorli uglevodorodlarning havoda ko‘payib ketishi sababli 5 kundan keyin 4000 kishi halok bo‘lgan . 1956 yili shahar havosida 96 soat davom etgan smogdan 1000 kishi halok bo‘lgan .

O`zbekistonda atmosfera xavosi ifloslanishining oldini olish tadbirlari.

:

Korxonalarda tozalash qurilmalari o’rnatiladi, zararli korxonalar shahar chekkasiga chiqariladi, ayniqsa chiqindisiz texnologiyaga o’tish, shuningdek transport harakatini tartibga solish metro, elektr transportini rivojlantirish, yoqilg’i sifatini yaxshilash, ekologik toza transport vositalarini yaratish havoning ifloslanishini kamaytirishda muhim ahamiyatga ega, shu bilan bir qatorda sanoat korxonalari, shahar, dam olish zonalari atroflarini ko’kalamzorlashtirib atmosfera havosidagi muvozanatga erishish mumkin.

• Keyingi yillarda atmosfera havosining tozaligi ustidan nazoratning kuchaytirilishi, havo tozalagich moslamalardan ko`plab foydalanilishi, mutahassislar ekologik ongining va mas'uliyatining oshishi, “Ekosan” halqaro ekologik va salomatlik jamgarmasining faol sa'y-harakati natijasida O`zbekiston Respublikasida bir qancha ijobiy siljishlar ro`y bermoqda ushbu masalaga birnchi prezdentemiz
• I. Karimovning “O`zbekiston XX1 asr bo`sag`asida: havfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” (T.: O`zbekiston, 1997) nomli kitobida katta e'tibor berilgan. Unda uqtirilishicha, havo bo`shligining ifloslanishi ham respublikada ekologik havfsizlikka solinayotgan tahdiddir.

XULOSA VA TAKLIFLAR

Hulosa o'rnida shuni aytish kerakki 19 asrdayoq karbonat angidritning quyoshni yerdan qaytgan nurlarini atmosfera havosida ushlab qolinishi va yer sirtiri isib borayotgani soha mutaqasislariga malum bulgan.

Birlashgan millatlar tashkilotining malumotiga ko'ra eng issiq yil 1998 yil bo'lib ushbu yilda ro'y bergan tabiy ofatlar 80-yillar davomida ro'y bergan tabiy ofatlardan ko'ra ko'proq talofat keltirgan.

25

Buni asosiy sababi yadro sinovlari jarayonida ajralgan radiaktiv elementlar ozon qatlamini seraklashuviga sabab bo`ldi. Buning oqibatida bioxilma-xillik shuningdek insonlar aziyat chekmoqdalar.

3.O'rta osiyo va osiyo osmonida 80-90 yillarga ozon tuynigi paydo bo'ldi. Buning sababi Qozogiston hududida joylashgan Sobik ittifoq bugungi kunga Rossiyani kasmadiromi hisoblangan Boyqo'ngirdan uchgan raketalar ajralgan radiaktiv elementlar ushbu hududda ozon qatlamini teshilishi oqibatida O'rta osiyo va Qozogiston hududida yashovchi aholi orasida turli hil teri kasalliklarini ko'payib borayotgani buni aniq isbotidir.

TAKLIFLAR

1.Ozon qatlamini sofligini taminlash uchun sayyoramizdagi barcha davlatlar sanoat ishlab chiqarishini chiqitsiz tehnalogiyaga o'tkazishlari shart va zarur.

• eski avtomobillar parkini, ayniqsa, avtobuslar va yuk mashinalarni yangilashni .
• tezlatish;avtotransportda ishlatilgan gazlar neytralizatorlarini joriy qilish;
• foydalanilayotgan yoqilgi tuzilishini optimallashtirish, birinchi navbatda, dizel va gaz yoqilg`isiga o`tish;

- zarur me'yoriy hujjatlarni yaratish;

- zararli gazlarni nazorat qilish hizmatini mustahkamlash;

- yo`llarni yahshilash va yo`l harakatini boshqarishni takomillashtir

Adabiyotlar:

1. Karimov I.A.O`zbekiston 21-asr bo`sag`asida; havsizlikka tahdid. Barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari.-T.;O`zbekiston,1997

• Abdullaev O.Tolimatov Z. O`zbekiston ekologiyasi; bugun va ertaga.-T.;Fan,1992.

3. Azizov A. A.va boshqalar .Ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish va barqaror rivojlanish. -T.2001.

4. Alibekov L.A, Yunusov S.A. Fan- tehnika taraqqiyoti, tabiat va inson. T .;O`zbekiston,1984.

5. Atmosfera havosini muhofaza qilish to`g`risida. O`zbekiston Respublikasi Qonuni. O`zbekiston Respublikasi Oliy majlisining ahborotnomasi.-T.,1997№ 2

6. Baratov P.O`zbekiston tabiiy geografiyasi.T.:O`kituvchi, 1996.

7. Barqaror insoniyat taraqqiyoti inson huquqlari integratsiyasi.-BMT,Nyu-York,2000.

8. Bioxilma-xillikni saqlash milliy strategiyasi va harakat rejasi.T.,1998.

9. BMT taraqqiyot dasturi,Oksford universiteti. 2000.

10. BMT malumotlari. T. 1985-1989 yillar.

11. Bo`rieva M. Oilada neja farzand bo’lgani maqul. - T.: Adolat,1995.

12. Demograficheskiy ejegodnik Uzbekistana. -T.,2004/

13. Konstantinov F.V. Chelovek i priroda v epohu nauchno-tehnicheskoy revolyusi. - M.:Priroda,1996.

14. Ming yillik samitning ko’p tomonlama shartnomalar doirasidagi dasturi. - BMT,1998.

15. Tabiatni muhofaza qilish to`g`risidagi O`zbekiston Respublikasining Qonuni .- T.

• 16. G`ulomov L. Inson va tabiat .- T.:O`qituvchi, 1990.
•   17. Zokirov X.X.,Qo`ldosheva Sh.A. Tabiatni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish fanining hozirgi zamon muammolari: o`quv uslubiy qo`llanma.- Qarshi: Nasaf,2010.
• 1 8 . Qayumov A.A., Rahmonov R.N., Egamberdieva L.Sh., Hamroqulov J.H. Tabiatdan foydalanish va uni muhofaza qilish. – T.: “Iqtisodiyot”, 2014
• 1 9 . Bazilevich N.I., Pankova, E.I., 1970. Classification of the steppe by the mineralization of ground water. Kolos, Moscow, 196 p. (in Russian).
• 20. Bowles, J.E. 1979. Physical and geotechnical properties of soils. Maxwell Scientific International, Elmsford, 448 p.
• 21. World Bank (Ed.) 2010, Uzbekistan - Climate Change and Agriculture - Country Note. Washington.
• 22. Flanneri K. The cultural evolution of civilization.–New – Iork. 1972. 400p
• Internet saytlari
• 1. WWW.Google.ru
• 2.WWW.Ziyonet.uz
• 3. www. pedagog.uz
• 4. www.econews.uz –O’zbekiston ekologik-axborot portali
• 5 . www.edu.uz

E’TIBORINGIZ

UCHUN RAHMAT!