"Зерде" зерттеу жұмысы "Қазақ ертегілерінің тәрбиелік мәні" 2- сынып Нығымет Аяла, Оңдасын санжар. Жетекшісі: Д.Кушукбаева

Ж етісу облысы

Сарқан ауданы

Алмалы ауылы

«Алмалы орта мектебі мектепке дейінгі шағын орталығымен»

коммуналдық мемлекеттік мекемесі

Жоба тақырыбы: «Қазақ ертегілерінің тәрбиелік мәні»

Бағыты: гуманитарлық

Сексиясы: қазақ тілі мен әдебиеті

Жобаның авторлары: Нығымет Аяла, Оңдасын Санжар 2-сынып оқушылары «Алмалы орта мектебі мектепке дейінгі шағын орталығымен» КММ Жетісу облысы Сарқан ауданы Алмалы ауылы

Ғылыми жетекшісі: «Оқыту және дамыту» орталығының директоры, филология ғылымдарының докторы: Дуйсембекова Лязат Сейдимбековна

Жоба жетекшісі: Кушукбаева Динара Жабайхановна бастауыш сынып мұғалімі

Алмалы ауылы 2023 жыл

Ж етісу облысы Сарқан ауданы Алмалы ауылы

«Алмалы орта мектебі мектепке дейінгі шағын орталығымен»

коммуналдық мемлекеттік мекемесі

Жоба тақырыбы: «Қазақ ертегілерінің тәрбиелік мәні» 

Бағыты: гуманитарлық 

Секция: қазақ тілі мен әдебиеті

Жобаның авторлары: Нығымет Аяла, Оңдасын Санжар 2-сынып оқушылары «Алмалы орта мектебі мектепке дейінгі шағын орталығымен» КММ

Жетісу облысы Сарқан ауданы Алмалы ауылы

Ғылыми жетекшісі: «Оқыту және дамыту» орталығының директоры, филология ғылымдарының докторы: Дуйсембекова Лязат Сейдимбековна

Жоба жетекшісі: Кушукбаева Динара Жабайхановна бастауыш сынып мұғалімі

Алмалы ауылы  2023жыл 
 

Жоба тақырыбы:

«Қазақ ертегілерінің тәрбиелік мәні»

Андатпа

Бұл жоба қазақ ауыз әдебиетінің бір саласы – қазақ халық ертегілерінің тәрбиелік мәнін зерттеуге арналған. Ғылым мен техника дамыған заманда адамзат адами қасиеттерден алшақтай бастаған кезде, болашақ ұрпақ тәрбиелеу құралы ретінде атазаманнан жеткен қазақ ертегілерінің көмегіне жүгінуімізге тура келеді.

Екінші тарауда қазақ ертегілерінің балалардың санасына әсер етуін зерттеу экспериментінің нәтижелері берілген.

Жобаның қорытындысында зерттеу тақырыбы бойынша тұжырымдар ұсынылған.

Аннотация

В проектной работе исследуется роль казахских сказок в воспитании детей. Казахские сказки являются одним из главных направлений казахского устного народного творчества. В век развития науки и техники, когда человечество начинает отходить от духовных ценностей как никогда мы обращаемся к народным сказкам.

Во второй главе предлагается итоги исследовательской работы по изучению казахских сказок.

В заключении представлены выводы по теме исследования.

МАЗМҰНЫ

1. Кіріспе................................................................................3-4

2. Негізгі бөлім

2.1 Қазақ халық ертегілері, оның түрлері...........................6-11

2.2 Ертегілердің тәрбиелік мәні...........................................12-13

3. Қорытынды.........................................................................15-16

4. Зерттеу жұмысымыздың жаңашылдығы:

Ертегіні күнделікті қолданудың жаңа түрлері..............16-17

5. Пайдаланылған әдебиет....................................................18

КІРІСПЕ

Жоба жұмысының өзектілігі

Біздің ұсынып отырған ғылыми жобамның тақырыбы «Қазақ ертегілерінің тәрбиелік мәні». Біз бастауыш сынып оқушыларының көбі үлкендерге құрмет көрсетіп, кішілерге қамқор болуды біле бермейміз. Өзара сыйластық, достық, қамқорлық қатынастары төмен болып көрінеді. Бірақ мұғалім олардан өзін-өзі қалай ұстауы керек екені туралы сұрағанда бәрі де дұрыс жауап беретін. Сонда, сұрақтың жауабын біле тұра, тәртіп ережесін дұрыс қолданбаймыз. Тағы бір байқағанымыз, барлық оқушының әдебиеттік оқу сабағында ертегіні оқып талдау кезінде қызығушылығы туады. Сондықтан біз сыныптастарымыздың тәрбиелі, ізетті, ақылды, мейірімді, еңбекқор болуына қазақ халық ертегілерінің көмегі зор деген тұжырымдамаға келдік. Біздің ойымызша адамдардың бойында тек қана жақсы қасиеттер болуы тиіс, ал осы қаситеттерге қазақ халық ертегілерін оқу арқылы қол жеткізуге болады. Сөйтіп біз қазақ ертегілерінің тәрбиелік мәнін зерттемек болдық.

Мақсатымыз: Қазақ ертегілері балалардың тәрбиесіне қалай әсер ететінін байқау.

Міндеттеріміз:

1. Қазақ ертегілерін оқу;

2. Ертегі кейіпкерлерінің тәртіп ережесін ұстанбағандықтан олақ жағдайларға түсу кезеңдерін табу;

3. Ертегі кейіпкерлерін жақсы қарым-қатынасқа, достыққа, еңбекқорлыққа үйрету үшін ертегішілер қандай тәсілдерді қолданғанын білу;

Зерттеу нысаны: Біз қазақ ертегілері негізінде тәжірибелік зерттеу жүргіздік.

Жұмыс барысында қолданылған әдіс-тәсілдеріміз:

1. Бақылау әдісі

2. Тарихи әдіс

3. Салыстыру әдісі.

4. Іздену әдісі.

5. Зерттеу әдісі.

Зерттеу жұмысының практикалық маңызы:

Осы жұмыстың нәтижесінде балабақшаларда, мектептерде, қазақ халық ертегілеріне қызығушылықтары бар сыныптастарымызға, олардың ата-аналарына қолдануға болады.

Зерттеудің жаңашылдығы: 

1. Ертегіні күнделікті қолданудың жаңа түрлері. 

2. Ойынға киетін бас киіміне, футболкаларға қазақ ертегілерінің атын жазып, кейіпкерлердің суретін салса. 

3. Дәптер, күнделік қойын дәптер сыртында насихатталса. 

4. Шеколад қораптары сыртына суреттерін салу. 

5. Қазақ ертегілерінің дәріптеп, насихаттау туралы арнайы заң немесе ереже қабылдау керек. 

6. Қазақ ертегілерінің тереңірек білу үшін, ертегіні оқи отыра жағымды кейіпкерлерден үлгі аламын деген балаларға күнделікті көмекші құрал ретінде қолдануға болады.

Жұмыстың нәтижесі: 

1. Зертеу жаңалығын дәптер, күнделік шығаратын баспаханаларда қолдануға болады. 

1. Қазақ ертегілерінің дәріптеу және насихаттау туралы заң немесе ереже керек деген ұсыныс заңдастырылса, онда бұл мәселе мемлекеттік дәрежеде шешіледі. 

Жұмыстың құрылымы:

Ғылыми жоба кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан тұрады. Пайдаланған әдебиеттер тізімі соңынан берілді.

Жоспар:

1. Ғылыми жұмыстың мақсатын анықтау.

1. Ғылыми жұмыстың жоспарын құру.

1. Интернеттен, кітапханадан алынған әдебиеттермен танысу.

Зерттеу кезінде біз мыналарды түсіндік:

1. Қазақ ертегілеріндегі жағдаяттар арқылы біз яғни, оқырман көп жақсы нәрсеге үйренеміз;

2. Қазақ ертегілерінде ата-ананы тыңдамағандар жазаға ұшырайды, ал төзімділік, сыпайылық, достық, тілалғыштық марапатталған;

3. Ертегі кейіпкері тек сыпайылылық арқылы ғана көмек алған және көптеген кейіпкерлер біраз қиыншылықты жеңу арқылы мұратына жеткен.

4. Ата-аналарға және үлкен адамдарға деген құрмет зор болған;

5. Ертегілердің ең басты тақырыбы еңбек болған, адал еңбектену арқылы кейіпкерлер қиын жағдайлардан шыға білген.

2. Негізгі бөлім

2.1 Қазақ ертегілері, және оның түрлеріне тоқтала кетсек. Алдымен Қазақ ертегілерінің шығу тарихы жайлы айта кетейік.

Ертегі – фольклордың негізгі жанрларының бірі.
Ертегі жанры – халық прозасының дамыған, көркемделген түрі, яғни фольклорлық көркем проза. http://ertegi.kz/

Қ азақ ертегілерінің жиналуы мен жарияланып, зерттелуі 18- ғасырдың 2-жартысында басталды. Ертегілердің көбірек жиналып, жарық көрген тұсы – 19- ғасырдың 2-жартысы. Бұл кезеңде қазақ ертегілерін ғылыми мақсатта жариялаған жинақтар да болды. Әсіресе, В.В. Радлов, И.Н.Березин, Ы.Алтынсарин, Г.Н.Потанин, А.В.Васильев, А.Е.Алекторов, Ә.Диваев жинақтарында ертегілердің көптеген мәтіндері жарық көріп, олар туралы азды-көпті ғылыми пікір айтылды. Аталған жинаушы-жариялаушылардың ғалымдық деңгейі, ғылыми түсінігі әр түрлі болғандықтан ертегі мәтіндері әр түрлі көзқарас тұрғысынан бағаланды. Соған қарамастан біраз ертегі жарық көрді, ғылыми айналымға енді. Соның арқасында қазақ ертегілері Потаниннің, Радловтың, А.Н.Веселовскийлердің кең масштабты ғылыми- зерттеулеріне ілікті. Бұл шақта ертегілерді қазақ оқығандары да, ақындары да жинастырып, «Дала уәлаятының газетінде» жекелеген мәтіндерді жарыққа шығарды. Әсіресе, Мәшhүр Жүсіп Көпейұлы ертегілерді арнайы түрде жариялап отырды. Ш.Ш.Уәлиханов бастаған зерттеу ісін Алтынсарин, А. Құнанбаев, Ә.Бөкейхановтар жалғастырды. Ертегілерді ғылыми әрі ағартушылық мақсатта жинап, жария ету, зерттеу жұмысы 20 - ғасырда кең жолға қойылды.

Біздің зерттеу жұмысымыздың тақырыбы «Қазақ ертегілерінің тәрбиелік мәні» деп аталады. Ертегі- баланың ең жақын досы. Ертегінің мазмұны жә не мәтіні жағынан тартымды, тілі орамды. Біздің ертегілерге деген қызығушылығымыздан оны зерттеу туралы ниет туындады. Ең алдымен «ертегі» сөзінің мағынасын, шығу тарихын білуге асықтық. Ертегісі жоқ ел, жоқ әлемде. Бірақ әр елдің әр халықтың ертегілері сол халықтың сарқылмас рухани қазынасы. Әр ертегі арқылы біз өткен ата-бабаларымыздың ой-қиялдарын, тұрмыс-салтын, тіл байлығын білеміз. Әр ертегі - тұнып тұрған тәрбие құралы. Фольклордың қара сөзбен айтылатын, ерекше мол түрінің бірі — ертегі. Ол халықтың ауызша айтатын көркем әңгімесі. Осы ауызша әңгімелері, ертегілері арқылы еңбекші халық бақыт туралы, еркін өмір, жайлы мекен туралы үміт, армандарын баяндайды. Ертегіде баяндалатын сан алуан қызық уақиғалар шындықтан гөрі, көбіне қиял дүниесі тудырған. Қазақ ертегісіне көңіл бөлген зерттеушілердің саны бірқатар. Әуелі ертегілердің ауызда жүрген барлық мол байлығын жазып алып, жиып, жарыққа шығарудың өзі де ғылым жолындағы үлкен еңбек. Қазақ ертегілері ең алғаш қомақты болып академик В.В. Радлов жинағында басылды. Қазақтың ауыз, жазба әдебиетінің басқа үлгілерімен қатар, Радлов жинағына: "Алтын бел", "Хан Шантай", "Еркем Айдар", "Жақсылық пен жамандық", "Хан қызы", "Түс сатқан тазша", "Молданың үйінде оқыған бала", "Түлкі, қасқыр, жолбарыс", "Ақсақ Темір хан", "Киік" деген ертегі, аңыз әңгімелер кірген. Радлов қазақ ертегілерін естілуінше, тіл, сөз ерекшелігін сақтай, дәл жазып алуға тырысқан. Радловтан бұрын қазақ ертегілерін Шоқан Уәлиханов, профессор Березин, Ильминскийлер де недәуір жинаса да, дәл Радлов сияқты ғылыми жүйеге келтіріп, қазақ тілінде бастырып үлгірмеген. Қазақ ертегілерін ұзақ жылдар бойы жинап, үнемі бастырып отырған адам — профессор Диваев Әубәкір. Әубәкір қазақтың ауыз әдебиет нұсқаларын (соның ішінде ертегілерді) жинауды XIX ғасырдың 90-жылдарынан бастады. Диваев өзінің жинаған ертегілерін көбінесе өз тұсында газет-журналдарға, не жеке кітап етіп бастырып отырған. 
Ертегі ертекшімен ертегі болады. Әрбір жеке ертекші өзінше, өзгеден бөлекше тіл, түсінік, көркемдік өрнек, нақышпен айтады дейді. Бұндағы даусыз бір шындық — ертегінің ішіне анық шебер ертекші өзінен өрнек, өзгешелік қосып отыратыны рас. Ертегіні қызықты етіп жеткізу айтушының шеберлігіне байланысты. Ертегілер мазмұны ерекшеліктеріне қарай бірнеше түрге бөлінеді.

Солардың ішіндегі бастылары:

1. Қиял ғажайып ертегілері.

2. Хайуанаттар жайлы ертегілер.

3. Тұрмыс салт ертегілері.

4. Аңыз ертегілері. 

Ертегілердің маңызы 

Ертегі—ауыз әдебиетінің асыл мұраларының пікірлерін тыңдайтын болсақ, ертегінің бала тәрбиесінде, оның танымдық қасиетінің жан-жақты жетілуіне, сөздік қорын байытып, тілін дамытуда маңызды орын алатынын байқаймыз. Ұлы кемеңгер ақынымыз Абай Құнанбаев бала тәрбиесінде—ауыз әдебиетінің маңызды орын алатынын айтады. “Әне оны берем, міне мұны берем деп бастап балаңды алдағыныңа мәз боласың, сорыңа балаң-алдамшы болса кімнен көресің? “Боқта” – деп біреуді боқтатып “Кәпір қияңқы осыған тимесеңші”—деп оны масаттандырып, “пәленшенің баласы сенің сыртыңнан сатып кетеді”—деп тірі жанға сендірмегі жат мінез қыласың"—деп теріс тәрбие берген ата-аналарды сынға алып, былай дейді: «Мен егер заң қуаты қолымда бар кісі болсам, адам мінезін түзеп болмайды деген кісінің тілін кесер едім, қандай адам баласы болсын, ол кішекене күнінде ауыз әдебиеті мен сусындаса, онда ол адам өз тілін, елін, жерін сүйеді». Кемеңгер ойшылдарымыздың-бірі-Шоқан Уәлиханов өзінің Ұлы жүз қазақтарының ертегілері мен аңыздары”, “Шамандықтың қазақтағы аңыз-әңгіме, ертегілер құрылысы мен мазмұнына, шығу тарихына тоқталып, ғылыми мағлұмат берді. Ол “Халықтың ақыл-ойынан және қалың бұқараның сана сезімі, өмірі мен алға басуы негізінде туған бұл шығармалар ауызша айтылу түрінде бірден-бірге, содан бүкіл халыққа жетті. Онда халықтың мәдени рухы, қөзқарасы, әдеті, мінез-құлқы, тұрмыс тіршілігі суреттелген. Сондықтан да ауыз әдебиеті жырларының тарихи, тәрбиелін жағынан да маңызы зор. Балалар әдебиетінің негізін салушы—Ыбырай Алтынсарин. Ол “Бағып-қағуда үлкен мән бар. Бала тәрбиесі жеміс ағашын өсіруші бағбан еңбегімен пара-пар. Дүниедегі жақсылық атаулы күннің нұрымен, ананың ақ сүтімен бойымызға сіңеді”. Ол өзінің “Қырғыз хрестоматиясы” еңбегіне ертегілер жинағын енгізді.Ұлы жазушымыз М.О. Әуезов ертегі туралы былай деп сыр толғайды: “Табиғатты баурап, танып алғанша адам қиял мен танып, меңгеріп, оған өз ықпалын жүргізуді арман еткен. Ол ертегі, аңыз, әңгіме түрінде туып таралған… Ертегілерде қоғамдық тартыс та, күштілердің көпшілікке көрсеткен қиянаты, зорлық зомбылығы және халықтың арман, әділет туралы ұғым - нанымы түгел жинақталған.“Гректер атақты храмдарын, египеттер пирамидаларын, қытайлар фарфор бұйымдары мен мәрмәрларын, италиядықтар әсем әуенді музыкалық шығармаларын, француздар сурет өнерін үміт етсе, көшпелі қазақ елі аса бай—өлең жыр мұрасын қалдырады”. Қазақ халқы ертеден өз балаларына тәрбиені әңгіме, жыр, өсиет-бата, нақыл-сөз, ертегілер арқылы бере білген. Олар өздерін қоршаған табиғат құбылысын өмірлік тәжірибеден түсініп, жолсыз жерлерде жұлдыздарға, түрлі белгілерге қарап жөн тапқан. Әрбір бала кеш бата әжесінің алдына отырып, ұйып ертегі тыңдаған. Әжелерінің ертегілерін бала жастайынан ести келе бойына жақсы қаситтер сіңіре білген. Олардың жастайынан есту, көру сезімдері шынығып, алыстағыны тез табатын ізшіл әрі мерген болған. Оқу болмаса да жастайынан әжелерінің ертегілерін бойына сіңірген балалардың есте сақтау қабілеттері өте жақсы болған. Сондықтан да олар ұзақ-ұзақ өлең жолдарын, батырлар жырларын, қиссаларды, небір аңыз - әңгімелерді жатқа айтатын болған. Біз жетекшімізбен бірлесіп қазақ халық ертегілерімен танысқаннан кейін, олардың түрлерін, ерекшеліктерін зерттей бастадық. С онымен, қазақ халық ертегілері - ауыз әдебиетінің ертеден келе жатқан көлемді саласының бірі болып табылады. Қазақ халық ертегілері – қазақ халық ауыз әдебиеті ішінде атадан балаға мұра ретінде беріліп, ерте заманнан бастап бүгінгі күнге дейін даму, өсу, толығу үстінде келе жатқан асыл мұра. Қазақ халық ертегілерінің асылдық қасиеті, оның дүниеге келуі сонау ерте заман болса да, бүгінгі біздің дәуірімізде қажеттілігі күшейіп мән - мағынасының артып отырғандығында. Ертегілер халқымыздың тарихын, дүниетанымын, тұрмысы мен салтын, әдет-ғұрпын, нанымы мен сенімін білдіреді. Ертегілер қоғам дамыған сайын адамның да ой-санасын өскен, өмірге деген көзқарасы өзгереді. Қазіргі заманның жетістіктерін көре отырып, ертегі оқиғаларындағы халық арманының іске асқанын байқаймыз. Қиял-ғажайып ертегілердің оқиғасы қиялға, фантазияға құрылады, өмірде болмайтын нәрселер туралы баяндалады. Кейіпкерлері қиялдан туған жалмауыз, жезтырнақ, мыстан кемпір, алып дәу және солармен күрескен батырлар болып келеді. Сонымен қатар адамға көмектесетін қанатты тұлпарлар, құстар да қиялдан туған бейнелер. Қиял-ғажайып ертегілері адамдардың арманы мен қиялын танытады, болашаққа деген сенімін білдіреді. Ертегінің қарапайым кейіпкері арманына жету үшін жолында кездескен барлық кедергілерді ақылмен, айласымен, достарының көмегімен жеңіп отырады. Қиял ғажайып ертегілер: «Ер Төстік», «Керқұла атты Кендебай», «Ыста тас», «Алтын сақа», «Тас болған шаһар». Қиял ғажайып ертегілер қазақ ертегілерінің ішінде ең көнесі болып табылады. Қиял-ғажайып ертегілері көп дәуірді бастан кешіргендіктен, өзгерістерге де көп ұшыраған. Қазақ қиял-ғажайып ертегілерінің кейіпкерлері «ай десе-аузы, күн десе-көзі» бар сұлу, не алтын шашты қыз, солармен қатар айдаһар, жеті басты жылан, алып қара құс, тұлпар ат, басы алтын, арты күміс киік сияқтылар араласып отырады. Бұлардың бір тобы ертегі кейіпкерінің досы болса, бір тобы қас жауы болып әрекет етеді. Бұл кейіпкерлердің арасында кейде дос, кейде қас болып кездесетіндері де бар. Оларға таусоғар, көлжұтар, көреген, желаяқ, саққұлақ, жұмбақ жар, жылан патшасы, басы алтын киәк жатады. Қиял ғажайып ертегілерінде зұлымдықты жеңетін күш-адам. Ол не әлсіз бала жігіт, не кедейдің жалғызы, не адал еңбекпен күнін көрген аңшы мен мерген ер болып келеді. Қиял-ғажайып ертегілеріндегі а дамға дос күштерден адамзаттың арманын тануға болады. Мысалы, «алты айлық жерді алты аттайтын тұлпар», өзі ұшатын кілем, көреген батыр, саққұлақ, желаяқ адам-адамның ұлы армандарын білдіреді. Адам аяғы баспаған жерді көрсем, танысам, табиғат құпиясын ашсам деген арманынан туған дүниелер қиял ертегілерде кеңінен орын алған. Ертегіні қызықты етіп жеткізу айтушының шеберлігіне байланысты.

Халықтың қиял-ғажайып ертегілерінен аңшы мергендер, қайраты мол ер жігіттермен қатар еңбек адамдарының да ерліктері орын алады. Еңбек адамдарының неше түрлі ғажайып жағдайда жасаған ерлік істері, оларға ұшатын кілем, сөйлейтін жануарлар тағы басқа заттар көмектеседі. Тұрмыс-салт ертегілерінің кейіпкері қарапайым адамдар. Адамдардың шыншылдығы, озбырлығы және өмірдегі қиындықтар жайлы баяндалады. Бұл ертегілер өте қысқа, сюжеттері бір бағытта болып келеді. Тұрмыс-салт ертегілерде қойшы малшы, бақташылардың тұрмысы суреттеледі. Бұл ертегілерің өзіне тән ерекшелігі-өмірде болатын жағдайлар мен болмайтын нәрселердің араласып отыруы. Тұрмыс-салт ертегілеріне «Бозынген», «Аю, түлкі және қойшы», «Арыстан мен кісі» сияқты шағын, тәрбиелік мәні зор ертегілер жатады. Жан-жануарлар туралы ертегілері барлығымызға жақсы таныс, олардың кейіпкерлері: қу түлкі, қорқақ қоян, озбыр қасқыр. Бұл топқа «Аю, қасқыр, түлкі, бөдене», «Аю, түлкі және арыстан», «Қоянның зары», «Күшік пен мысық» т.б. ертегілер жатады 
Қазақ ертегілері жас ұрпақты тәрбиелеумен қатар, олардың бойына өз халқының игілігін дарытып, ана тілінде ойлау және мәдениетті сөйлеуіне, сауатты жазу дағдыларына барынша мол әсерін тигізеді. Сонымен қатар, қазақ ертегілерін пайдалану оқушыларды қызықтырады, дұрыс сөйлеуге үйретеді, логикалық ойын жетілдіреді.

2.2 Қазақ ертегілерінің тәрбиелік мәні.

Адамның балалық шағы ертегімен тығыз байланысты. Біз әжемізден ертегі айтып немесе оқып беруін жиі сұраймыз. Сиқыры бар оқиғаларды тыңдауды тағаттана күтеміз. Көңілді де аянышты, қорқынышты да күлкілі олар бізге біраздан таныс. Олармен біздің әлем, жақсылық пен жамандық, әділет туралы алғашқы көзқарастарымызды қалыптастырады. Бір қарағанда жәй кішкентай ғана әңгіме сияқты, ал шын мәнінде осы әңгімелерде халық даналығы, мейірімдік пен зұлымдық туралы түсінік жатыр. Халқымызда қай тақырыпта да табылатын, тілге жеңіл, жүрекке жылы тиерлік ертегілері қаншама?! Ол ертегілер арқылы бала өз халқының тілін, мәдениетін, дәстүрін біледі және ой-өрісі, қиялы дамиды және адамгершілікке тәрбиеленеді. Мысалы: «Жақсымен жолдас болсаң – жетерсің мұратқа, жаманмен жолдас болсаң – қаларсың ұятқа» деген мақалды, «Жаман дос жолдасын жолда қалдырар» деген мақалдарды «Екі дос», «Кедей мен бай» атты ертегі желісінен оқуға болады. «Бай баласы мен жарлы баласы» атты қызықты ертегі арқылы еңбек адамның кез келген қиыншылықты жеңуге үйрететінін және өмірлік тәжірибесі арқылы жеңіске жететінін көреміз және «Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей» деген мақалды дәлелдей түседі. «Мақта қыз бен мысық» ертегісі өте тартымды, қызықты. Бұл ертегіде мақта қыздың досы мысық мақта қыздың тілін алмай қатығын төгеді де, оны қайтарып беру үшін көптеген сынаққа жолығып, көп қиыншылық көріп барып, қатықты төлей алады. Бұл жерде адамды әрбір іс қимылына жауап беруге, үйренуге қателік тәрбиелейді. «Бес ешкі» ертегісі хайуанаттар жайлы ертегіге жатады. Өте қызық, тартымды. Мұнда кедейдің бес ешкісі қарлы боранда далада қалады да, қасқырға жолығады. Сол кезде бәрі бірігіп, береке – бірлік танытып, қасқырдан аман қалады. Бұл ертегі балаларды бір – біріне көмектесуге, береке бірлікке, бауырмалдыққа үйретеді. «Жыл басына таласқан хайуанаттар» ертегісі аңғалдықтың кесірін, шапшандықтың пайдасын айтады. Онда аңқау түйе жыл басынан құр қалады, шапшан тышқан жыл басы атанады. «Шық бермес Шығайбай» ертегісі сараң, қайырымсыз байларды қарапайым кедей Алдардың ақылмен алдап кетуін баяндайды.

Зерттеу бөлімі:

Біздің зерттеу жұмысымыздың тақырыбы: «Қазақ халық ертегілерінің тәрбиелік мәні». Ертегілер бізге сонау ерте заманнан келді. Ертегіге біз сенеміз, ондағы оқиғалар кейде өзімізбен болып жатқандай, қорқынышты жерінде көзімізді жұмамыз. Ең негізгісі – бәрі де жақсы аяқталатынына сенеміз. Қазақ халық ертегілері тұнып тұрған даналық.Қазақ кейіпкерлері батылдық, батырлық, мейірімділік секілді адами қасиеттерімен ғана көрініп қоймайды, сонымен қатар жақсылық зұлымдықтан үстем шығады. Жағымды кейіпкерлер арасында батырлар да, қарапайым адамдар да, және әйелдер бейнесі де бар. Қазақ ертегілерінде құмырсқа еңбекқор, төзімді, ақылды болып көрсетілген. Ол тыным таппай еңбектенеді. Өзі кішкентай-ақ бола тұра алып күштің иесі. «Құмырсқаның қанағаты», «Бөдене мен құмырсқа»

Сауалнама нәтижесі:

Ертегі бізді неге үйретеді? Қазақ ертегілерін оқисыз ба? деген сұраққа жауап беруіміз керек:

Бізге шын мәнін де ертегілер керек пе екенін білу мақсатында сыныптастарымыз және бастауыш сынып арасында сауалнама жүргіздік. Сауалнамаға 2 Б сыныбының 21 оқушысы және 2-4 сыныптар арасында 50 оқушы қатысты. Бұдан компьютерге көшкен заманда балалар кітап оқығанды жақсы көреді екен. Оған тағы бір дәлел – мектеп кітапханасындағы оқырман формулярын сараптау кезінде балаларға арналған қазақ ертегілерін бәрі де оқып шығыпты.

Қорытынды:

«Жақсымен жолдас болсаң-жетерсің мұратқа, жаманмен жолдас болсаң-қаларсың ұятқа», «Жаман дос, жолдасын қалдырар жауға» деген мақалды осы ертегі желісінен оқуға болады. «Зеректік» ертегісіндегі үш жолаушының жол бойында кездескен нәрселерге зер салғандарын баяндайды. Яғни, балаларды қағілездікке, зеректікке тәрбиелейді. Қазіргі кезде теледидардан көптеген шетел мультфильмдері жиі көрсетіледі. Мысалы, Қазақстан телеарнасында сенбі, жексенбі күндері «Дара» ағылшын ертегісі, «Кайлан» қытай ертегісі, «Спорт Кус», «Диего» ағылшын ертегісі , ал сенбі күні «Барби күнделігі» деген шетел мультфильмдері болады. Ал, Еуразия телеарнасында жексенбі күні «Робот» деген шетел мультфильмі болады.Осы шетел мультфильмдерінің орнына қазақ ертегілерінің желісі бойынша мультфильмдер көрсетілсе. Тек қана «Қазақстан» телеарнасында ғана Алдар Көсе ертегісі желісі бойынша мультфильм көрсетіледі. Адамгершілік тәрбиенің нәтижесі адамдық тәрбие болып табылады. Адамгершілік тақырыбы мәңгілік. Ол ешқашан ескірмек емес. Жас ұрпақтың бойына адамгершілікті сіңіру ертегі арқылы беріледі .Ұрпақ тәрбиесі-келешек қоғам тәрбиесі. Ендеше, ақпараттық технологилар дамыған кезеңдегі балалардың ой-қиялдарын өз ертегілері арқылы жеткізу мүмкіндігі бар. Руханилық - жеке тұлғаның негізгі сапалық көрсеткіші. Қазақ халқының салт-санасы мен ата-бабасынан келе жатқан дәстүрін өз бойындағы ерекше

қасиеттерін талантымен, дарындылығымен, өзгелерден ерекше табиғи қабілеті арқылы биіктерден көрсеткен. Қасиетті ертегілер арқылы тәрбие берген, салт-дәстүрін сол қалпында сақтап қалған. Сонымен қатар еліміз егемендік алғалы мемлекеттік тілде сөйлеуіне, бұл қасиетті ертегілердің халық ауыз әдебиетінде ең маңызды орын алатыны сөзсіз екенін салыстырып көрсету.

Халқымызда «Ізденген жетер мұратқа» деген сөз бар. Яғни, әр нәрсені білуге талпынып, білімнің тереңіне бойлау-дамуды кемелдікке жеткізеді, рухани байытады. Дүние жүзі балалары «Ол кім?», «Бұл не?», «Неліктен?», «Қайда?», «Қашан?» деген сұрақтарға жауап іздеп, бір тыным таппайды. Олардың осылайша ізденімпаздық танытуы табиғи заңдылық. Ертегіні тыңдай отыра біз кейіпкерлермен бірге қуанамыз, ренжиміз. Кейде болып жатқан оқиғаларда өзіміз де жүрген секілдіміз, жақсылық пен зұлымдықты, батылдық пен қорқақтықты ажыратамыз. Қазақ халық ертегілері – тәрбиенің айнымас көмекші құралы, олар бізге түсінікті тілде өмір туралы, қиын жағдайлардан шығу жолдарын көрсетеді. Ертегілерді оқи отыра, біз өзіміздің ішкі әлемімізді дамытып, шығармашылыққа машықтанамыз. Ертегілер өмір бойғы тәртібімізді, қарым-қатынасымызды қалыптастырады, шыдамдыққа, қайсарлыққа, болашаққа міндеттер қойып, соған жетуге үйретеді. Ертегі ойлау қабілетін, қиялдауға да көп септігін тигізеді.

Зерттеу жұмысымыздың жаңашылдығы:

Ертегіні күнделікті қолданудың жаңа түрлері. 

• Қазақ ертегілерінің аудиодискілері балаларға қолжетімді бағада сатылымға шығарылса. 

• Балалардың күнделікті киетін бас киімге, мектеп формасына қазақ ертегілерінің атын жазып, кейіпкерлердің суретін салса. 

• Дәптер, күнделік, сыртында насихатталса. 

Қазақ ертегілерінің тереңірек білу үшін, ертегіні оқи отыра жағымды кейіпкерлерден үлгі аламын деген балаларға күнделікті көмекші құрал ретінде қолдануға болады.

Пайдаланған әдебиеттеріміз:

1. «Ертегілер әлемінде » Э. Едилова 2019ж

2. Балалар әлемі журналының ресми сайты

https://balalaralemi.kz/catalog/view/1

3. «Ол кім? Бұл не?» балалар энциклопедиясы.

4. Қалиев С. «Халық ертегілері» // Тәрбие

5. Дастан Қастай -12.03.2017ж

https://martebe.kz/halykh-ertegilerinin-tarbielik-mani/

6. «Ертегілер еліне саяхат» (ертегілер жинағы)