Жанар тоолор(вулкан),гейзерлер

Алайчы уулу Саит атындагы инновациялык орто мектеби

Сабактын темасы:Жанар тооло(вулкан),гейзерлер.

Сабактын максаты: Жер кыртышында кээ бир аймактарында жер титиръълърд\н болушу жана алардын келип чыгуу себептери жън\ндъ окуп \йрън\шът.

Сабактын милдеттери:

Негизги компетентт\\л\к:

Предметтик компетентт\\л\к:

Сабактын кърсътк\чтър\:

К\т\л\\ч\ натыйжасы:

Сабактын тиби: Аралаш сабак.

Усулдар : Салттык

Ресурстар: Окуу китеби,с\ръттър,компьютер,интер.доска

Сабактын с\ръттъл\ш\:

Жаёы тема: Жанар тоо, вулкан (латынча vulcanos от, чок, жалын; байыркы римдиктердин мифологиясындагы от кудайы) — терең жаракалар аркылуу жер кыртышынын түпкүрүнөн көтөрүлүп чыккан балкыган ысык магманын кыймыл-аракетинен пайда болгон конус сымал дөбө (к. сүрөт). Магманын курамында өтө жогорку температурадагы газ, суу буусу, ыш, түтүн, күл, талкаланган кесек тектер, эриген абалдагы минерал заттар (лава) көп санда кездешет. Мезгил-мезгили менен жер бетине атылып чыгып турат. Айрымдары тынымсыз аракетте болот. Аракеттеги, өчүп бара жаткан, дымыган, толук өчкөн түрлөргө бөлүнөт. Аракеттеги жанар тоо туруктуу же мезгилдүү болот. Жанар тоонун сырткы түзүлүшү конус сымал болуп, чокусунда чуңкур (чанак, кратер) кездешет. Ал тереңдиктеги магма очогу менен өзөк (жерло) аркылуу байланышатемир жол атылуусу токтогондо өзөгү лава же талкаланган тектердин сыныгы менен бүтөлүп калат.

Жанар тоо борбордук жана жарака түрүндө болот. Борбордук жанар тоо конус түспөлүнө ээ болуп, өзөгү тереңдиктеги магма очогу менен байланышат. Күчтүү атылууларды пайда кылат. Атылуу күркүрөгөн үн менен башталып, жер силкинет. Булактар соолуйт же жаңы булактар келип чыгат. Тоо капталдары терең жарылып, ысык газдар менен суу буулары көтөрүлөт. Чанактан чыккан түтүн бир нече км бийиктикке жетет, жер бетин каптайт. Чагылган чартылдап, күн күркүрөйт. Ысык кара нөшөр жамгыр көнөктөп жаайт. Чанактан лава агып чыгып, үйдөй таштар, жанар тоо бомбалары асманга атылат. Жер бетин каптаган, ысык күл, чаң, кум калыңдыгы бир нече мге жетет. Бардыгын куйкалап таштайт. Кээде ондогон км аралыкка жетип, борпоң катмарга айланат. Күл, чаң, түтүн, ыш аралашкан тумандан күндүн бети көрүнбөй калат. Тоолордон таш кулайт, көчкү жүрөт, өрт чыгат. Акырында кратерден чоктой балкыган ысык масса (лава) жогору көтөрүлүп чыгып, дөбөнүн капталдарынан агат. Эгерде борбордук жанар тоо океан-деңиз түптөрүнөн орун алса, газ менен суу буулары бийик көтөрүлүп, шлак менен пемза, күл суу үстүндө калкыйт. Суунун температурасы көтөрүлөт. Кээде лава көп санда агып чыгып, жаңы аралдарды пайда кылат. Жанар тоодон бөлүнүп чыккан заттар катуу, суюк, газ абалында болот. Катуу заттарга талкаланган тектер, лапилла, жанар тоо бомбалары, кум, шагыл, күл кирет. Кратердин кырбуусунан агып чыккан лава суюк зат болуп эсептелет. Ал эми суу буулары, аммиак, метан, көмүр кычкыл газы, күкүрттүү суутек жана башка газ абалындагы зат болуп эсептелет. Жарака Жанар тоолорунда лава терең жаракалардан чыгып жай агып турат. Күчтүү атылууларды пайда кылбайт. Кээ бир жанар тоо лавасы жок эле күчтүү атылууга дуушар болот. Натыйжада жер астынан күчтүү басым менен көтөрүлүп келе жаткан газдар жолунда кездешкен тектерди талкалайт. Талкаланган кесек бөлүкчөлөр чанакты курчап калат. Ортосунан жайык чуңкур орун алат. Мындай чуңкур маар деп аталат. Маарга суу толуп, чакан көлгө айланат. Эгерде жайык чуңкурдун диаметри ондогон кмге жетсе, аны кальдера дейбиз.

Гейзер - (исландча geysir, geysa төгүп жиберүү) мезгил-мезгили менен ысык суу жана буу атылып туруучу кайнар булак. Негизинен аракеттеги жанартоолуу аймактарда көбүрөөк пайда болот. Ал кесилген кичирээк конус, ар кандай формадагы чуңкур жана жапыз казанбак, чөйчөк сымал келип, алардын түбүндө же боорунда майда түтүкчөлөр, көңдөйчөлөр жана жаракалар болот. Чуңкурга суу толгончо гейзер тынч абалда жатат. Андан кийин тешиктерден ысык суу, буу күч менен атылып чыгат, кысым азайганда суу менен буунун чыгуусу токтоп, кайрадан тынчыйт. Аракет циклинин узактыгы жана айрым стадияларынын туруктуулугуна же өзгөрмөлүүлүгүнө жараша болот. Гейзер үзгүлтүктүү жана үзгүлтүксүз болуп бөлүнөт. Гейзер суусунун атылуусунун узактыгы ондогон минутага, ал эми тынчыган кези бир нече саатка, кээде бир топ күнгө созулат. Гейзердин суусу таза же чала минералдуу, химиялык курамы боюнча хлорид-натрийлүү, хлорид-гидрокарбонат-натрийлүү келет. Курамында кремнезём көп болсо, суу чыгып жаткан жердин айланасында опал сыяктуу тоотек гейзерит пайда болот. Гейзерден атылып чыккан суу 50м, буу 150 мден бийик көтөрүлүп, суунун температурасы 80°-90°ка жетет. Гейзер Россияда (Камчатка), Исландия, АКШ, Жаңы Зеландия, Италия, Япония жана Кытайда бар. Андан чыккан ысык суу менен бууну геотермия электр станциясына пайдаланууга болот, үйлөрдү жана күнөсканаларды жылытууда, энергетикалык курулмаларда колдонулат.

Бышыктоо: Суроолор коюлуп жооп берилет.

Жыйынтыктоо: Окуучулар бааланат.

/йгъ тапшырма: § 17 окуп кел\\ жана 38-с\рътт\ тартуу.