Жасуша құрылысы мен қызметі тақырыбын қорытындылау

Тақырыбы:

Жасуша құрылысы мен қызметі тақырыбын қорытындылау

Сабақтың барысы:

• Ұйымдастыру кезеңі
• Көкпар (сұрақ-жауап)
• Портрет сыры
• Кесте толтыру (мембранасыз және мембраналы органоидтар)
• Тірек-сызба сызу (жасуша ядросының құрамы мен құрылысы және хлоропластың құрамы және құрылысы)
• Суретпен жұмыс (хлоропласт, митохондрия, рибосома, центриольдер, ядро, лизосома, гольджи жиынтығы, вакуоль)
• Топтастыру (эукариоттар, прокариоттар)
• Сызықтық диктант
• Биологиялық диктант
• Жұмбақ сөз
• Қорытындылау.

Жасушаны зерттейтін ғылым. Цитология –грекше: цитос-жасуша, логос- ғылым.

Тұқым қуалаушылық

пен өзгергіштік

заңдылықтарын жасуша

деңгейінде зерттеуге

мүмкіндік береді.

Цитогенетика

Салалары

Цитоэкология

Клеткадағы нуклейн

қышылын зерттейді.

1870 ж Мишер лейкоцит

ядросынан нуклейн

қышқылын тапты

Цитология

Қоршаған ортаның бұзылуына

байланысты жасуша

құрылымының өзгеруін соның

салдарынанаурудың алдын алу

шаралары қарастырылады .

Молекулалық

Биологияның

бір саласы

Цитохимия

Жасушаның ашылу тарихы

1665 ж Р.Гук микроскоппен

жасушаның майда ұяшықтан

тұратынын көрді.

Жасуша терминін қолданды

1609 ж Г.Галелей

микроскопты құрастырды

А.Левенгук қан құрамындағы

эритроциттің бір жасушалы

екенін анықтады.

1839 ж Я.Пуркине

жасуша ішіндегі

сұйықтық протоплазманы

тапты.

1831 ж Р.Броун

өсімдік жасушасын ашты

Жасуша теориясының қалыптасуы

Ботаник М.Шлейден зоолог Т.Шванн өсімдік пен жануар жасушасын салыстырып,олардың ұқсастықтарын тапты.

1858 ж Р. Вирхов “әрбір жасуша өзіндей жасушаның бөлінуі арқылы пайда болады” деген қорытындыға

келді.

Нәтижесінде жасуша

теориясының

негізін қалады.

Жасуша теориясының қағидалары:

• 1.Жасуша –барлық тірі ағзалардың ең кіші өлшем бірлігі .
• 2.Әр түрлі ағзалардың жасушалары құрылысы ,құрылымы, химиялық құрамы зат алмасуы негізгі тіршілік әрекеті жөнінен ұқсас.
• 3.Ағзалардың жасуша құрылыстарының ұқсас болуы -өсімдік пен жануарлардың шығу тегінің бар екенін дәлелі болып табылады.
• 4.Жасушалар бөліну арқылы көбейеді.
• 5. Жасушаның негізгі құрылымдық бөлігіне цитоплазма және жасуша мембранасы жатады.
• 6. Көп жасушалы ағзалардың жасушаларының ең негізгі бөлігі –ядро,тұқым қуалау аппараты сақталып келесіұрпақтарға беріліп отырады.

2.Көкпар (сұрақ - жауап)

1-топ

1. Жасушаны зерттейтін ғылым ?

2. Жасуша …. арқылы көбейеді?

3. Жасушаның сыртқы қабығы қалай аталады?

4. Цитоплазманың түп негізі ?

5. Эндоплазмалық торды ашқан ғалым ?

6. Ішкі тор тәрізді аппарат?

7. Фагоцитозға қабілетті лейкоцит жасушаларында көп мөлшерде кездесетін органоид?

8. Энергия көзі АТФ молекуласын синтездейтін органоид?

9. Тек өсімдік жасушасында болатын негізгі органоид?

10. Жасушаның митоздық және мейоздық бөлінуі кезінде үлкен белсенділік көрсететін органоид?

Жауаптары

1-топ

1.Жасушаны зерттейтінғылым (цитология)

2.Жасуша …. арқылы көбейеді?(ядро)

3.Жасушаға ірірек келген су тамшыларыныңөтуі.(пиноцитоз)

4.Цитоплазманың түп негізі (гиалоплазма)

5.Эндоплазмалық торды ашқан ғалым (К.Портер)

6.Ішкі тор тәрізді аппарат (гольджи аппараты)

7.Фагоцитозға қабілетті лейкоцит жасушаларында көп мөлшерде кездесетін органоид (лизосома)

8.Энергия көзі АТФ молекуласын синтездейтін органоид (митохондрия)

9.Тек өсімдік жасушасында болатын негізгі органоид (пластидтер)

10.Жасушаның митоздық және мейоздық бөлінуі кезінде үлкен белсенділік көрсететін органоид (жасуша орталығы)

2.Көкпар (сұрақ - жауап)

2-топ

• 1.Ұлпаларды зерттейтін ғылым?
• 2.Тұқым қуалайтын белгілері мен қасиеттерін ДНҚ түрінде сақтайтын ядроның негізгі бөлігі?
• 3.Қандай органоидте нәруыз синтезі жүреді?
• 4.Өсімдіктер мен жануарлар жасушасының цитоплазмасындағы сұйықтыққа толы қуыс?
• 5.Рибосомалар мен рРНҚ қайда синтезделеді?
• 6.Центромера хромосоманың ұшында орналасса, онда типті не деп атайды?
• 7. Хромосомадағы құрылыс қызметін атқаратын нәруыз?
• 8.Эндогенді және экзогенді макро молекулаларды ыдыратады?
• 9.АТФ молекуласын синтездейтін органоид?
• 10.Цитоплазманың түп негізі ?

Жауаптары

2-топ

• 1.Ұлпаларды зерттейтін ғылым (гистология)
• 2.Тұқым қуалайтын белгілері мен қасиеттерін ДНҚ түрінде сақтайтын ядроның негізгі бөлігі (хромосома)
• 3.Қандай органоидте нәруыз синтезі жүреді (рибосома)
• 4.Өсімдіктер мен жануарлар жасушасының цитоплазмасындағы сұйықтыққа толы қуыс (вакуоль)
• 5.Рибосомалар мен рРНҚқайда синтезделеді(ядрошық)
• 6.Центромера хромосоманың ұшында орналасса,онда типті не деп атайды?(телоцентрлі)
• 7. Хромосомадағы құрылыс қызметін атқаратын нәруыз(Гистон)
• 8.Эндогенді және экзогенді макромолекулаларды ыдыратады (лизосома)
• 9.АТФ молекуласын синтездейтін органоид (митохондрия)
• 10.Цитоплазманың түпнегізі (гиалоплазма)

3.Портрет сыры ...

Антони ван Левенгук (1632-1723) Нидерландтьщ табиғат зерттеушісі

Илья Ильич Мечников (1845-1916)

Сергей Николаевич Виноградский (1856-1953)

Луи Пастер (1822-1895)

4 . Кесте толтыру

Р/с

органоидтар

1

Эндоплазмалық тор

құрылысы

2

қызметі

Мембрана қабығы

3

ядро

4

митохондрия

Р/с

органоидтар

1

құрылысы

2

пластидтер

қызметі

3

Қабықша саңылауы

4

вакуоль

цитоплазма

5. Суретпен жұмыс

Жасуша органоидтары

Лизосомалар

Эндоплазмалық тор

• Бұлар кішірек көпіршіктер;
• Құрамында ферменттер болады;
• Өзінің жеке қабықшасы болады.

• Тор түзетін түтіктерден тұрады;
• Өз қабықшасы болады.

Қызметі:

Қызметі:

• Органикалық заттар түзу (нәруыздар, майлар және көмірсулар)
• Жасушадағы заттарды тасымалдайды.

• Органикалық заттарды ыдырату (нәруыздар, майлар, көмірсулар).

Цитоплазма

Рибосомалар

Ядрошық

Ядро

Гольджи аппараты

Жасуша мембранасы

• Хромосомалар болады;
• Қабықпен қапталған.

• Жасушаны толтырып тұратын тұтқыр сұйықтық;
• Көрші жасушалар бір бірімен цитоплазма арқылы байланысқан.

• Жасуша қабырғасының астында болады.

• Ядролық заттардың ядрода жинақталуы

• Дөңгелек пішінді және көлемі кішкентай;
• Цитоплазмада немесе эндоплазмалық торда еркін орналасқан.

• Түтікшелер мен көпіршіктерден тұрады;
• Өз өабықшасымен қапталған.

Қызметі:

Қызметі:

Қызметі:

Қызметі:

Күрделі органикалық заттарды түзу;

Қызметі:

• Жасуша құрамын шектеп, бір пішінге келтіріп тұрады;
• Жасушаны қорғайды;
• Сыртқы ортамен зат алмасуды реттейді.

• Нәруыз түзу (синтез)

• Лизосома түзу.

• Жасушаның тіршілік әрекетіне қажетті заттарды жинақтау;
• Қоректік заттарды қорға жинау.

• Ұрпақтан ұрпаққа тұқымқуалаушылық ақпаратты сақтау және беруге қатысады;
• Жасушадағы үрдістерді реттейді.

Қызметі

Рибосома түзу

Жасуша орталығы

• Цилиндр пішінді екі бөліктен тұрады
• Қызметі:

Жасушаның бөлінуіне қатысу

Митохондрия

• Сопақша пішінді;
• Екі қабатты қабықпен қапталған;
• Ішкі қабық қатпар түзеді.

Қызметі:

• Энергия түзу және жинақтау (жасушаның энергия көзі)

Жасушаның әр бөлігін бассаңыз, сол туралы мағлұмат аласыз.

Жануар жасушасы

1

2

3

4

5

6

7

Өсімдік жасушасы

1

2

3

4

5

Жануар жасушасы

1.Сыртқы қабықша

2.Цитоплазма

3.Ядро

4.вакуоль

5.Митохондриялар

6.Ядрошық

7.Цитоплазмадағы нәруыз, көмірсу, май тәрізді заттар

Өсімдік жасушасы

1.Цитоплазма

2.Вакуоль

3.Ядро

4.Пластидтер

5.Қабықша

Жасушаның химиялық құрамы

Ағзалық заттар

Бейағзалық заттар

Жасушаның химиялық құрамы

Бей ағзалық заттар ағзалық заттар

макроэлементтер нәруыздер

микроэлементтер көмірсулар

су липидтер

минералды тұздар нуклейн қышқылдары

6.Топтастыру

1.Ядросы бар 8.Цианбактериялар

2.Ядросы жоқ 9. Хромосома

3.Өсімдіктер

4.Жануарлар

5.Бытыранықтар 10.гликоген

6.Көк-жасыл балдырлар 11.пластид

7.Басқа органоидтары бар 12.Нағыз вакуоль

Эукариоттар

Прокариоттар

6.Топтастыру

1.Ядросы бар 8.Цианбактериялар

2.Ядросы жоқ 9. Хромосома

3.Өсімдіктер

4.Жануарлар

5.Бытыранықтар 10.гликоген

6.Көк-жасыл балдырлар 11.пластид

7.Басқа органоидтары бар 12.Нағыз вакуоль

Эукариоттар

1.Ядросы бар

Прокариоттар

2. Ядросы жоқ

5.Бытыранықтар

6.Көк-жасыл балдырлар

8.Цианбактериялар

3.Өсімдіктер

4.Жануарлар

7.Басқа органоидтары бар

9. Хромосома

10.гликоген

11.Пластид

12.Нағыз вакуоль

Тірі ағзалар жасушалары жетілуіне байланысты

Прокариоттар

ядросыз жасушалар

Эукариоттар

ядролы жасушалар

Жасушаны зерттеу әдісі. Бұл мироскоп құралы болып табылады.

7.Сызықтық диктант

«^»-дұрыс, «-»-қате

1 топ

• Жасуша - барлық тірі организмдердің ең кіші өлшем бірлігі.
• Жасушалар бөліну арқылы көбейеді.
• Эукариоттар мен прокариоттар құрылысы мен қызметі жағынан ұқсас.
• Адамда 46 хромосома бар.
• Пластидтер барлық организмдердің жасушаларында кездеседі.
• Грекше «карион» жасуша деген мағынаны білдіреді.

2 топ

• Прокариотты организмдердің фототрофты тобы (цианобактериялар) көк-жасылбалдырлар деп аталады.
• Қабықшаның өте жұқарған жерін саңылау деп атайды.
• Вакуольдер тек өсімдік жасушасында кездеседі.
• Хромопластарда әртүрлі-сары, қызыл, қоңыр, т.б. түсті пигменттер болады.

7.Сызықтық диктант

«^»-дұрыс, «-»-қате

1 топ

• Жасуша - барлық тірі организмдердің ең кіші өлшем бірлігі. +
• Жасушалар бөліну арқылы көбейеді.+
• Эукариоттар мен прокариоттар құрылысы мен қызметі жағынан ұқсас.-
• Адамда 46 хромосома бар.+
• Пластидтер барлық организмдердің жасушаларында кездеседі.-
• Грекше «карион» жасуша деген мағынаны білдіреді.+

2 топ

• Прокариотты организмдердің фототрофты тобы (цианобактериялар) көк-жасылбалдырлар деп аталады.+
• Қабықшаның өте жұқарған жерін саңылау деп атайды.+
• Вакуольдер тек өсімдік жасушасында кездеседі.-
• Хромопластарда әртүрлі-сары, қызыл, қоңыр, т.б. түсті пигменттер болады.+

8.Биологиялық диктант

Мына сөйлемді толтырыңдар.

1 топ

• Ядроның негізгі сұйықтығы…………………………деп аталады.
• .......................... тек өсімдік жасушасында кездеседі.
• ................. тұқымқуалау…………………….жазылған.
• Липидтердің ішінде табиғатта көп таралғаны .....
• Хромопластарда әртүрлі - сары, қызыл, қоңыр, т.б. түсті ..................болады.

2 топ

• Жасуша терминің ……….жылы………….………….енгізді.
• Жасуша ………………..бөлінуі арқылы көбейеді.
• Пластидтерге ………………………………………………….жатады.
• Жасуша дегеніміз ...................................................................................
• Жасуша теориясының негізін қалаған ғалымдар ...................................

Бос ұ яшы қ тарды, алфавитті

( 42 ә ріпті )

пайдалану ар қ ылы

терминологиялы қ сөзбен толтыры ң ыз.

1- топ 2- топ

1- нұсқа 2- нұсқа

х

а

м

о

с

о

о

р

м

е

г

н

қ

д

н

ы

қ

а

у

з

и

т

о

ц

п

л

а

з

м

а

о

д

р

я

я

и

ц

т

у

м

а

т

и

р

н

д

о

х

о

и

м

я

т

о

з

м

и

к

р

н

и

а

б

к

я

р

е

т

у

с

а

а

ж

ш

Бекіту сұрақтары

1. Тірі ағзаның ең кіші бөлігін ата?

2. Жасушаның құрылысы қандай?

3. Саңылау дегеніміз не?

4. Пластидтердің түрлері?

5. Жасушаның көбеюіне қатысатын мүше?

6. Жасуша бөліктерін не қорғайды?

Үйге тапсырма: Жасуша құрылымдары: плазмалық мембрана, цитоплазма, ЭПТ, Гольджи жиынтығы, лизосомалар (мазмұндау).

Сабақтан

қалмай,

сапалы да,

саналы

білім ал.