Жерде - сууда жашоочулар классы (АМФИБИЯЛАР)

Жерде – сууда жашоочулар классы

(АМФИБИЯЛАР)

Сабактын максаты

• Жерде - сууда жашоочулар классына жалпы мүнɵздɵмɵ жана бакалардын сырткы, ички түзүлүшү,кɵбɵйүшү боюнча маалыматтарга ээ болушат
• Жерде - сууда жашоочулар алгачкы кургактыкка чыккан жандыктар болгондуктан дене түзүлүшүндɵгү ɵзгɵчɵлүктɵрдү айырмалап, талдашат.
• Кыргызстандагы жерде - сууда жашоочулардын кɵп түрдүүлүгү, келип чыгышы, жаратылыштагы маанисин ɵздɵштүрɵт

Жалпы мүнɵздɵмɵ

Жерде – сууда жашоочулар биринчи жолу кургактыкка чыккан жаныбарлар. Кургактыкка чыгып жашаса да, к ө б ө й үү с ү , ө рч ү ш ү сууда ж ү р ө т..Личинкалары сууда, саздак жерлерде ө рч ү йт. Азыркы кезде жер ж ү з ү нд ө 2000ге жакын т ү рл ө р ү белгил үү . Жерде – сууда жашоочулар классына кир үү ч ү л ө р 3 т ү рк ү мг ө б ө л ү н ө т.

• куйруктуулар
• куйруксуздар
• бутсуздар

Жалпы мүнɵздɵмɵ

Жерде – сууда жашоочулар биринчи жолу кургактыкка чыккан жаныбарлар. Кургактыкка чыгып жашаса да, к ө б ө й үү с ү , ө рч ү ш ү сууда ж ү р ө т..Личинкалары сууда, саздак жерлерде ө рч ү йт. Азыркы кезде жер ж ү з ү нд ө 2000ге жакын т ү рл ө р ү белгил үү . Жерде – сууда жашоочулар классына кир үү ч ү л ө р 3 т ү рк ү мг ө б ө л ү н ө т.:

• куйруктуулар
• куйруксуздар
• бутсуздар

Омруткалуулардын терилери организмди тышкы чөйрөдөгү механикалык жана башка таасирлерден коргоп турат. Алар ошону менен бирге, газ алмашуу жана керексиз заттарды бөлүп чыгаруу кызматын аткарат. Тери эки катмардан – сырткысы- эпидермистен жана ичкиси – дермадан (кориум, ку –тис, накта тери). Эпидермис эктодермадан, ал эми, кориум мезодермадан пайда болот. Тери туундуларына: чач, тырмак,туяк, мүйүз, кабырчык ж.б кирет.

Булчуңдар  -соматикалык (скелеттик) жана висцералдык (жаак аппаратынын булчуңу, ж.б. ички органдарынын жана ичегинин) болуп экиге бөлүнөт. Скелеттик булчуңдар сегменттелген, албетте төмөнкү омурткалуу жаныбарларга караганда азыраак. Висцералдык булчуңдар сегментацияга ээ эмес.

Баш мээ -алдынкы , аралык, ортоңку жана арткы (жүлүн томукча) болуп бөлүнөт. Аралык мээнин алдында каракуш мээ жайгашкан. Баш мээ - үч биринчилик мээ көбүкчөсүнүн нерв түтүгүнүн алдынкы бөлүгүнөн өрчүгөн. Кийинчирээк, мээ бөлүмдөргө бөлүнүп, эки жарым шарлар пайда болгон.

Нерв системасы . Нерв система келип чыгышы боюнча эктодермалдык. Түйүлдүктүн көкүрөк жагындагы көңдөй түтүкчөдөн түзүлгөн. Борбордук нерв системасы баш мээден жана жүлүндөн пайда болгон. Четки нерв системасы арка жактагы баш мээден, жүлүн нервдеринин жана нерв түйүндөрүнүн байланыштарынан пайда болгон. Четки нерв системасы кызматы боюнча соматикалык жана вегетативдик болуп экиге бөлүнөт. Соматикалык нерв системасы скелет булчуңдарынын ишин жөнгө салат, ал эми вегетативдик – ички органдарды жөнгөсалып турат.

Жерде - сууда жашоочулар жаныбарлар менен азыктанат.Баканын ооз кɵңдɵйүндɵ тили, шилекей бездери жайгашкан. Тили былжырлуу, жабышкак зат бɵлүп чыгарат.Бака тилин сыртка чыгарып, азыгын кармап оозуна алып кирет. Оозундагы азыгы кызыл ɵңгɵчкɵ ɵтүп, андан карынга барат.Карында азыгы эрип, ичке ичегиге келет. Ичке ичегинин башталышына уйку, боор бездеринин түтүктɵрү ачылат, тамак эритүүгɵ катышат. Сиңбей калган азыктын калдыктары жоон ичегинин кеңейген жери – клоакасы аркылуу сыртка чыгарылат. Куйруктуулардын жаактарында майда тиштери болот, тамакты тиштеп кармаганга жардам берет.

Дем алуу сиситемасы баклоордон (балыктар, амфибиялардын личинкасы) же өпкөдөн (жер бетиндеги омурткалуулар) пайда болгон. Ал эми көбүнчөсүндө, кошумча дем алуу органы болуп тери кызмат кылат. Бакалоор аппараты кулкун менен биригип, ал бакалоор желбирекчелери жайгашкан бакалоор жылчыкчалардан пайда болгон.

Кан айлануулары жабык. Жүрөктөрү – эки, үч же төрт камерадан турат. Кан дүлөйчөлөргө келип, андан карынчаларга келип түшүп турат. Бир кан айлануу (балыктарда жана жерде- сууда жашоочулардын личинкаларында) же эки кан айлануу (башка класстын жаныбарларында). Балыктардын, амфибиялардын личинкаларында жүрөгү эки камералуу, чоң амфибиялардыкы жана рептиялардыкы –үч камералуу. Бирок, рептилиялардын карынчаларынын ортосунда толук эмес бөлүк пайда боло баштаган. Ал эми канаттууларда жана сут эмүүчүлөрдө төрт камералуу жүрөк. Кан тамырлар артерия, вена жана каппилярлардан турат.

Өпкө эмбрионалдык өрчүү мезгилинде ичегиден жана энтодермадан келип чыгат. Сезүү органдары жакшы өрчүгөн. Биринчилик сууда жашагандарда каптал сызыктары бар, алар суунун басымы, багытын жана суунун агымынын ылдамдыгын кабыл алат.

Жыт сезүү органдары жыт сезүү капсулалардан түзүлгөн. Бакалоору менен дем алгандарда алар сокур сыяктуу, ал эми кургактагыларда көңдөйчө менен аяктайт.

Көрүү органдары негизинен аралык мээнин каптал бетинен пайда болот. Алардан көздүн кареги пайда болот. Алар баш сөөгүнүн орбитасынан пайда болот. Кайсы бир омуртакалууларда, жуп көздөрүнөн башка, жупсуз көздөрү да өрчүгөн.

Угуу органдары эктодермадан келип чыккан. Бардык омурткалуулардын ички кулагы бар. Амфибияларда, рептилияларда, канаттууларда жана сүт эмүүчүлөрдө ортонку кулактары бар. Сүт эмүүчүлөрдө сырткы кулагы (көпчүлүгүндө) жана кулак раковинасы да пайда болгон.

Көбөйүү.

Омурткалуулар айрым жыныстуулар. Жыныс бездери жуптуу жана алар мезодермадан өрчүйт.Жыныс жолдору бөлүп чыгаруу органдары менен байланышкан. Жогорку хордалуулардын типчелеринде анамниялар жана амниоттор деген эки тобу бар. Анамниялар сууда тиричилик кылышат жана көбөйүшөт, алардын түйүлдүк учурундагы өрчүүсүндө жумуртка кабы жок –амниондо, ал эми дем алуу органы өмүр бою болот (балык) же личинка стадия мезгилинде (амфибиялар) бакалоор болуп саналат.

Амниоттор кургактыкта эненин организминдеги жумурткадан өрчүйт. Эмбриондун айланасында түйүлдүк кабыгы өрчүйт. Жумуртка түйүлдүктү кургап калуудан сактайт, ошондуктан, икралардан айырмаланып, жумурткаларды кугактыкта туушат. Жаныбарларда дем алуу органын өпкө кызмат кылат. Амниотторго сойлоп жүрүүчүлөр, канаттуулар, сүт эмүүчүлөр кирет .

Курбакалар жана бакалар Жерди таштап кетип жатышат.

Омурткалуу жаныбарлардын бир классы- планетанын тургундары - сойлоп жүрүүчүлөр жана жерде-сууда жашоочулар жакынкы арада жок болуп кетүү коркунучу астында турушат. Аларга өлүм коркунучу болуп: климаттын өзгөрүшү, айлана-чөйрөнүн булганышы жана коркунучтуу тери оорусу.Франкфурта, Мадрида жана Йелялык эл аралык француз окумуштуулар тобу, Рабеканын жетекчилигинде дүйнө жүзүндөгү жерде - сууда жашоочулардын 5527 түрүн карап чыгышкан. Натыйжада, Африка, Америка, Азия жана Europe өтө кооптуу аймактар деген жыйынтыкка келген. Бул аймактарда алгачкы омурткалуулар климаттын өзгөрүшү, табигый жоготуу менен жугуштуу тери жарасы хитридиомицета тарабынан коркунуч бар. Бул кычыткы (козу карын), африкалык бакалар арасында таралган, себеби, европа лабораторияларда алардын көп сандарын изилдөө үчүн импорттошот. Кызыл китепке кырген жерде- сууда жашоочулардын 6285 түрүнүн 1895 өлүм коркунучунда турат. Алардын арасынан 39 түрү табигый жаратылыштан таза жок болуп кетишсе, 484 түрү жок болуу коркунучунда, ал эми 754 түрү жоголуп кетүү коркунучунда жана 657 түрү алсыз болуп турушат. Гемоцианин – гемоглобинден айырмаланып, эритроцитте камтылган. Гемоцианин канда эркин сүзүп жүрөт. Анда темридин ордуна жез камтылган. Бул типтеги деоксигенндик кан өңсүз- түссүз. Ал эми оксигенндик – көгүлтүр көрүнөт.Биологиялык көп түрдүүлүгү менен өзгөчөлөнгөн аймактарда амфибиялардын популяциясы айырыкча жабыркалаган. Бул кылымда улам үч терс таасирлердин айкалышканынан, планетанын тең салмактуулугунда негизги ролду ойногон жерде-сууда жашоочулардын кырылышы, учурда илимпоздордун ою боюнча улам тездейт.

Υйгө тапшырма:

Жерде – сууда жашоочулар классын окуп келүү. Кызыл боор баканын дарылык касиетин изилдɵө