?аза?ты? д?ст?рлі ?й к?сіпшілігі мен ?ол?нері

Cаба?ты? та?ырыбы: ?аза?ты? д?ст?рлі ?й к?сіпшілігі мен ?ол?нері Саба?ты? ма?саты: Білімділік: о?ушылар?а ?аза?ты? д?ст?рлі ?й к?сіпшілігімен ?ол?нері туралы толы? ма?л?мат беру Дамытушылы?: теориялы? білімдерін сараманды? ж?мыста пайдалана білу, о?ушыларды ?з бетінше ізденуге да?дыландыру, оларды? ой-?рісін, ?иялын к?ркемдік тал?амын  дамыту; Т?рбиелік: о?ушыларды осы ?нер т?рімен ?ызы?тыру, ??ыптылы??а, е?бекс?йгіштікке, с?лулы?ты ?абылдау сезімін ояту, жина?ылы??а, икемділікке, эстетикалы? тал?амдылы??а т?рбиелеу. Саба?ты? т?рі: аралас Саба?ты? ?дісі: т?сіндіру, с?ра?-жауап, ?з бетінше сараманды? ж?мыс. Саба?ты? к?рнекілігі: Дайын сурет т?рлері. П?наралы? байланыс: сызу, бейнелеу ?нері, тарих. I. ?йымдастыру кезе?і: • О?ушылармен с?лемдесемін; • О?ушыларды т?гендеймін; • О?ушыларды? ??рал – жабды?тарын т?гендеу; • О?ушыларды? зейіндерін саба??а аударту. II. ?й тапсырмасын тексеру.         ?ткен та?ырыпты ?айталай отырып, о?ушылар?а та?ырып бойынша с?ра?тар ?ою. III. Жа?а саба?.         ?аза? ?о?амында?ы ?ндірісті? та?ы бір т?рі — ?й к?сіпшілігі. ?й к?сіпшілігіні? негізгі ?ызметі шаруашылы?ты ?ажетті ??рал-жабды?тармен, т?рмыс?а ?ажетті заттармен ?амтамасыз ету. ?аза? ?о?амыны? шаруашылы?ы мен к?сіпшілігі, негізінен, таби?и болды. Я?ни, шаруашылы?тан алынатын ?нім де, к?сіпшілік ар?ылы ?ндірілетін ??рал-сайман, т?рмыс жабды?ы, ?ол?нер туындылары да, негізінен, ?ауымны? ?з ?ажеті ?шін шы?арылды. Сонды?тан да ?аза?стан Ресей ??рамында капиталистік ?арым-?атынас?а, тауарлы ?ндіріс ж?йесіне кіргенге дейін ?аза? ?ауымыны? шаруашылы?ы таби?и болды, ал к?сіпшілігі ?лкен ?ндірістік, тауарлы? ма?сат?а ??рылмай, негізінен, ауыл-?й, ?ауымдастар с?ранысын ?теуге ба?ытталды. К?сіпшілікті? б?л де?гейдегі т?рі ?й к?сіпшілігі деп аталды. ?аза? ?сталарыны?, зергерлеріні? ?олынан шы??ан заттар ешбір елді? ?ндірістік де?гейде ?йымдастырыл?ан ?ол?нер заттарынан кем болма?ан. К?шпелі т?рмыс?а ы??айланып жасал?ан т?ркі-мон?ол халы?тарыны?, ?аза?ты? киіз ?йі ?зіні? с?улеттік, ??рылымды?, ішкі-сырт?ы жабды?тары жа?ынан адамзат баласы а?ыл-ойыны?, ?неріні? е? бір шыр?ау шегі болып табылады.

Ж?ннен жасалатын б?йымдар          Малды? ж?ні ?аза? т?рмысында ке?інен ?олданылды. Оны? ішінде ?ой ж?не т?йе ж?ндері ерекше орын алды. Киіз басу           Киіз басу?а ?ойды? к?зде ?ыр?ып алын?ан к?зем ж?нін пайдалан?ан. Алдымен, киізге арнал?ан ж?нді тазалайды. Ол ?шін ж?нді тула??а салып, сабау а?ашпен тула?ты? жан-жа?ынан отырып алып саба?ан. Сонда ж?н ша?-тоза?нан, ш?п-шаламнан арылады ж?не ?йысы жазылады. Тула? дегеніміз — сиырды? иленбеген, керіп кептірген ?атты терісі. Ал сабауды б?та?сыз т?зу талдан, жы??ылдан, тобыл?ыдан жаса?ан. Ж?н сабау, ?детте, ойын-сауы?пен ?теді. Ж?н сабалып бол?ан со? «тула? шашу» деген ырым жасалады.

?аза?та оюлы киізді текемет, сырма? деп екіге б?леді. Текеметті? жай киізден айырмашылы?ы бір т?сті (а? немесе ?ара) ж?нді шиге т?сеген со? бетіне боя?ан ж?ннен ою салады. ?аза? киізді ?йді? жабулары ?шін, жерге салу ?шін, т?с?а ілуі ?шін жаса?ан. Т?с?а ілінетін ?рнектеліп ж??алау ?ылып жасал?ан киізді т?скиіз деп ата?ан. Киізден б?дан бас?а да т?рмысты? заттар киіз кебенек, киіз ?алпа?, байпа?, кесе?ап, ш?йнек?ап, кір?ап, санды??ап, жер жасты?, асмалды? (т?йені? жабуы), то?ым, жабу, т.б. істеген. Кілем то?у           ?аза? ?йелдеріні? ?ол?неріні? бір т?рі — кілем то?у. Кілемні? екі т?рі — т?кті кілем ж?не та?ыр кілем болады. Т?кті кілем к?бінесе о?т?стік айма?тарда таралса, солт?стік ??ір, негізінен, та?ыр кілем то?ы?ан. Ши, ?рмек то?у           ?аза?та ерте заманнан-а? ши то?у ?нері ?алыптас?ан. Шиді кереге сыртына т?ту ?шін, ?йді? ая?-таба?, саба т?ратын б?лігін ?оршап ?ою ?шін, киіз ?йді? есігіне ?стау ?шін ж?не т?сеніш ретінде киізді? астына да т?сеген, киіз басу ?шін де, ??рт жаю ?шін де пайдалан?ан. Т?тылатын шиге боял?ан ж?н орап, ?рнектеп безендірген. М?ны «шым ши» деп ата?ан. ?аза?ты? ?й к?сіпшілігінде ?рмек то?у ке? тарал?ан. ?рмек ар?ылы бау-бас??рлар, алаша то?ылады.            Ар?ан, жіп, баулар, негізінен, т?тіп, ш?йкелеп, есіп, б?рау ар?ылы, кейде жіптен ?ру, то?у т?сілдерімен жасалады. Б?л заттар?а к?біне шет-п?шпа? ?лі ж?ндер, жаба?ы ж?н, жыл?ы ?ылы, т?йе ж?ні пайдаланылады. Ар?ан, жіп есілу т?сіліне ?арай екі т?рге б?лінеді. Есіп жасалатын жіптер — ар?ан, желі, но?та, ??ры?бау, б?йда, шылбыр, тізгін, т.б. То?ып ж?не ?ріп жасалатын жіптер — бас??р, та??ыш, туырлы? бау, жел бау, те? та??ыш, ??р жіп, ??лын но?та, нар но?та, т.б.         Ар?анны? т?рлері - ар?ан, ?оса? ар?ан, с?йретпе ар?ан, жел ар?ан, тарту ар?ан, матау ар?ан, aт ар?ан, белдеу ар?ан, шом ар?ан, ?ом ар?ан, те? ар?ан, желі ар?ан. Тері ??деу             Мал терісі ?аза? т?рмысында ?те ке? ?олданыл?ан шикізат. ?рбір іске ?р т?рлі терілер пайдаланыл?ан. Шеберлер оны? ?р?айсысына ?зінше атау берген. Мысалы, ?ара мал терілерін сиыр терісі, ?гіз терісі, тайынша терісі, б?зау терісі деп т?ртке б?лген. ?р теріні? ?н бойында?ы жекелеген б?ліктеріні? де атауы бол?ан — жонды?, ?абыр?алы?, ?йек бас тері, п?шпа?, мойын терілері. Жыл?ы терісін — бие терісі, жаба?ы ж?не ??лын терісі деп ?шке б?лген. Т?йе терісін атан терісі, бота терісі деп екіге б?лген. Атан терісі, ?гіз терісі ж?не оларды? жонды?тары ?аза? ?ол?нерінде ?те ке? ?олданыл?ан. Тері илеу            ?аза? теріні к?біне илеп пайдалан?ан. Иленбеген ірі ?ара малды? терісін шыл?и тері, шыл?и ?айыс деп ата?ан. Иленбеген ж?нді терілерден тула?, тайтері, б?стек, т?лып, ?ау?а, мес, дорба, шар?ай, т.б. заттар жаса?ан. Мал терісін малма ?дісімен илеген. Малма дегеніміз — ?лкен ыдыс?а ашыт?ы ашытып, теріні со?ан салып илеу. Боял?ан терілерден ?сем киім, т?рмыста т?тынатын ?демі заттар жасалады. Темір ?сталы?ы             ?аза? ?сталары темірді, ?алайыны, ?ор?асынды, алтынды, к?місті бал?ытуды білді, ?алайы мен жезден, алтын мен к?містен ?оспа жасай алды. Металл ?асиеттерін жа?сы білген ?аза? ?сталары олардан ??ю, со?у, таптау, ?а?тау жолымен, басып ?рнек т?сіру, зер салу, ?аралау, безендіру (гравировка) ар?ылы т?рлі ?ару-жара?, ??рал-сайман, ?шекей заттар жасады. Зергерлік б?йым             Білезік, сыр?а, са?ина, шолпы, т.б. ?шекей заттарды жасаушы, алтын, к?міс, мысты жаратушы темір ?сталарын зергер деп ата?ан.

Шолпы              ?аза? темір ?сталарыны? шеберханасы д?кен деп аталды. ?сталы?, зергерлік ?нерді? негізгі ??ралдары —к?рік, т?с, ?лкен, кіші бал?алар, ?ыш?аш, тістеуік (кемпірауыз), кескіш, тескіш, т.б.              К?мейдегі отты ?оздырып, оны? температурасын к?теру ?шін о?ан астынан жел ?рлеуге к?рік пайдаланылады.К?рік бет а?аш, орта а?аш, орта??ы а?аштан т?рады. Беттескен к?рік а?аштарын т?тіктен бас?а жерінен жел шы?пайтындай етіп терімен ?аптайды. К?рікке т?йені? мойын терісін, серке, ?ой терісін илеп пайдаланады. Беткі а?аш?а орнатыл?ан тая?шамен к?рікті бас?анда жан?ан шо??а ауа ?рленеді. Т?с — ?ыздырыл?ан темірді ?стіне ?ойып со?у?а арнал?ан т?ртб?рышты шомбал темір. Оны? бір жа? басы с?йір болады. Т?с д??бек а?аш?а орнатылады. ?ыш?аш — ?ыз?ан темірді от?а тосып, оттан алып, содан со? т?ске ?стау?а арнал?ан ?зын сапты имек басты (??с т?мсы?) ?ыс?ыш ??рал. Б?л негізгі ??ралдармен ?оса зергерлер сым тарт?ыш, іскенже, жыланк?з, жор?а біз, т.б. пайдалан?ан.              ?аза? темір ?сталарыны? шеберханасы д?кен деп аталды. ?сталы?, зергерлік ?нерді? негізгі ??ралдары —к?рік, т?с, ?лкен, кіші бал?алар, ?ыш?аш, тістеуік (кемпірауыз), кескіш, тескіш, т.б.

             К?мейдегі отты ?оздырып, оны? температурасын к?теру ?шін о?ан астынан жел ?рлеуге к?рік пайдаланылады.К?рік бет а?аш, орта а?аш, орта??ы а?аштан т?рады. Беттескен к?рік а?аштарын т?тіктен бас?а жерінен жел шы?пайтындай етіп терімен ?аптайды. К?рікке т?йені? мойын терісін, серке, ?ой терісін илеп пайдаланады. Беткі а?аш?а орнатыл?ан тая?шамен к?рікті бас?анда жан?ан шо??а ауа ?рленеді. Т?с — ?ыздырыл?ан темірді ?стіне ?ойып со?у?а арнал?ан т?ртб?рышты шомбал темір. Оны? бір жа? басы с?йір болады. Т?с д??бек а?аш?а орнатылады. ?ыш?аш — ?ыз?ан темірді от?а тосып, оттан алып, содан со? т?ске ?стау?а арнал?ан ?зын сапты имек басты (??с т?мсы?) ?ыс?ыш ??рал. Б?л негізгі ??ралдармен ?оса зергерлер сым тарт?ыш, іскенже, жыланк?з, жор?а біз, т.б. пайдалан?ан.               ?аза? темір ?стасыны? ?аза? ?сталары д?кенін, к?рігін ?астерлеп, д?кен жын-шайтан жоламайтын ?асиетті орын деп ?ара?ан. ?ылыш, ?анжар, найза ?шы, айбалта сия?ты ?ару-жара?, к?рек, кетпен, шал?ы, ора?, со?аны? тісін, ауызды?, ?зе?гі, шідер, та?а, пыша?, б?кі сия?ты ??рал-саймандар, ал зергерлер білезік, сыр?а, са?ина, шолпы, ер-т?рман ?шекейлерін, т.б. жаса?ан. А?аш ?сталы?ы Санды?              ?аза? т?рмысында ертеден-а? а?аш ?сталы?ы жа?сы дамы?ан. А?аш ?сталары киіз ?йді? с?йегін, арба, ?ай?ыбас т?сек, кебеже, ж?кая?, санды?, ?стел жаса?ан. Ер ?осатын ершілер де а?аш ?стасы болып саналады. Сонымен ?атар а?аш шеберлері т?рмыс?а ?ажетті астау, а?аш таба?, тегене, ожау, а?аш шелек, к?нек, піспек, к?бі, саптыая?, т.б. заттар жаса?ан. А?аш ?сталы?ына пайдаланылатын негізгі ??ралдар: балта, шот, бал?а, ?ашау, ?скі, б?р?ы. ?аза? а?аш ?неріні? е? бір ке? тара?ан т?рі — ершілік ?нері. Ерге ?айы?, ?йе?кі, ?ара мойыл сия?ты мы?ты а?аштарды та?да?ан. Б?л а?аштарды? т?бірі (томары) ?атты болады. Ерге арналып ?иыл?ан а?аш м??ият кептіріледі. ?аза? ері, ?детте, бес б?ліктен т?рады алды??ы ?асы, арт?ы ?асы, екі ?аптал а?аштары ж?не белдік а?ашы (бел а?аш)

Саба?ты ?орытындылау           О?ушылар б?гін біз ?аза?ты? д?ст?рлі ?й к?сіпшілігі мен ?ол?нері туралы толы? ма?л?мат алды?. Сонымен • Санды? дегеніміз не? • Шолпы неше т?рге б?лінеді? • Зергерлік б?йымдарды ата?дар? • Кілемде ?андай суреттер басым? • Кілемні? неше т?рі бар? VI. О?ушы білімін ба?алау. VII. ?й тапсырмасы. О?ып келу.