10 synp dunya taryh (6yash) I

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini soramak:

a)Geçilenler boýunça sorag-jogap alyşmak. 9-njy synpda geçilenleri gaýtalamak.

3.Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. XX asyr Älem giňişligini özleşdirmegiň ýokary derejä ýeten döwridir.

2. 20–30-njy ýyllarda dünýä ýurtlarynyň ösüşiniň esasy ugurlary

3. XX asyrda dünýäniň syýasy kartasy, döwlet gurluşynyň görnüşleri

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– XX asyryň başynda halkara gatnaşyklarynyň ýitileşmeginiň sebäpleri hakynda

- Birinji jahan urşundan soň dünýäniň syýasy kartasynyň üýtgemegi barada

- 20–30-njy ýyllarda dünýä ýurtlarynyň ösüşiniň esasy ugurlary hakynda

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Aziýa we Ýewropa ýurtlarynda bolup geçen rewolýusiýalar hakynda gürrüň bermegi

– Dünýä ýurtlarynyň taryhy barada aýtmagy

– Habar beriş serişdeleri has kämilleşmegi barada aýtmagy

Dünýäniň ençeme ýurtlarynda XX–XXI asyrlaryň taryhy aýratyn ders hökmünde öwrenilýär. Çünki XX asyra gadam basmagy bilen adamzadyň taryhynda hil taýdan täze döwür başlandy. Eýsem, XX asyr adamzat taryhynda nämeler bilen yz goýdy?!

Bu asyr ylmyň, tehnikanyň, medeniýetiň, dünýä ykdysadyýetiniň öňki asyrlar bilen deňeşdirilende has çalt ösen döwri boldy. Ylmy-tehniki açyşlaryň adamlaryň durmuşyna örän çalt ornaşmagy, olaryň dünýägaraýşynyň ösmegine täsir etdi. Asyryň başynda oýlap tapylan uçar asyryň ahyrlarynda kosmosa çenli tonnalap ýük götermäge ukyply boldy. XX asyr Älem giňişligini özleşdirmegiň ýokary derejä ýeten döwri boldy. Ykdysady ilerlemeler dünýäniň biri-birinden üzňe halklaryny, sebitlerini, yklymlaryny ýakynlaşdyrdy. Halklaryň biri-birinden habarlylygy artdy. Habar beriş serişdeleri has kämilleşdi. Dürli sebitde bolup geçen ol ýa-da beýleki wakanyň ýaňy şol pursadyň özünde dünýäniň çar künjüne baryp ýetýär. Halkara Internet ulgamy, sanly telewideniýe döredi. Eger-de, geçen asyry 20–30-njy ýyllarda «fizika», ortalarynda «atom», 60-njy ýyllarda «kosmos asyry» diýip atlandyrmak pikiri öňe sürlen bolsa, ýüzýyllygyň ahyrlarynda ol «kompýuter, Internet asyry» diýlip atlandyrylyp başlandy. XX asyr «kosmos, maglumatlar, kompýuter asyry» boldy.

XX asyr diňe bir ösüşleriňasyry bolman, ol Adam kowumynyň başyna birnäçe hupbatlary getiren gapma-garşylyklaryň has ýitileşen asyrydyr. XX asyr adamzadyň taryhynda awuly, uly ýitgili, köp pidaly, gan döküşikli asyr boldy. Iki gezek jahan uruşlary, onlarça sebitara, döwletara agyr uruşlar boldy. Ykbalyň emri bilen, türkmen halky hem şol iki aýylganç jahan uruşlarynyň pida-laryny öz gerdeninde çekmeli boldy.

Halkara gatnaşyklarynda güýç ulanmak syýasatynyň netije bermeýändigini XX asyryň taryhy tejribesi görkezdi. Dünýä syýasatçylary döwletleriň, halklaryň arasyndaky sazlaşykly, oňşukly, hoşniýetli, ynsanperwer gatnaşyklaryň geljegiň iň amatly ýörelgesidigine göz ýetirdiler.

Garaşsyzlyk ýyllarynda Watanymyz dünýä bileleşigi üçin açyk ýurda öwrüldi. Geçirilen özgertmeler, «Hoşniýetli goňşuçylyk» we «Açyk gapylar» syýasatlary netijesinde goňşy we dünýä ýurtlary bilen hoşniýetli gatnaşyklar has-da berkeýär. Türkmenistanda durmuşyň ähli ugurlary bilen birlikde ylym-bilim ulgamy hem dünýä ülňülerine laýyk getirilýär. Hormatly Prezidentimiziň işjeň daşary syýasaty türkmen taryhçylarynyň dünýä taryhyny hem obýektiw öwrenmegi üçin giň mümkinçilikleri döredýär. Şu kitap ýazylanda XX dünýä taryhyny öwrenmekde Türkmenistanyň hemişelik Bitaraplyk ýörelgesinden ugur alyndy.

Biz 10-njy synpda XX–XXI asyrlaryň dünýä taryhynyň I bölegini – 1900–1945-nji ýyllardaky wakalary öwreneris. Kitabyň I böleginde XX asyrda dünýäniň syýasy kartasy, döwlet gurluşynyň görnüşleri, syýasy partiýalar we akymlar dogrusynda gürrüň edilýär. Aziýa we Ýewropa ýurtlarynda bolup geçen rewolýusiýalar, olaryň netijeleri hakda durlup geçilýär. Soňra XX asyryň başynda halkara gatnaşyklarynyň ýitileşmeginiň sebäpleri, onuň Birinji jahan urşuna getirişi, urşuň sebäpleri, gidişi we netijeleri öwre-nilýär. Birinji jahan urşundan soň dünýäniň syýasy kartasynyň üýtgemegi, Russiýadaky we Ýewropadaky rewolýusiýalaryň netijeleri seljerilýär. Kitabyň esasy bölegini 20–30-njy ýyllarda dünýä ýurtlarynyň ösüşiniň esasy ugurlary hakdaky temalar düzýär. Iki jahan urşunyň aralygynda dünýä ykdysadyýeti ilki durnuk-ly ösüşi, soňra uly ykdysady çökgünligi başdan geçirdi. 1929– 1933-nji ýyllaryň dünýä ykdysady çökgünliginden çykmagyň ýol-larynyň gözlegindäki çaprazlyk ýene-de halkara gatnaşyklaryny ýitileşdirdi. 1939-njy ýylda Ikinji jahan urşy tutaşdy.

Kitapda dünýäniň esasy ösüş merkezleriniň – Aziýanyň, Ýewropanyň we Amerikanyň XX asyryň birinji ýarymyndaky taryhy özara baglanyşyklylykda, bitewülikde, wakalaryň yzygiderliliginde beýan edilýär.

5. Täze temany berkitmek:

Sorag-jogap alyşmak:

1. XX asyr adamzat taryhynda nämeler bilen yz goýdy ?

2. XX dünýä taryhyny öwrenmekde nämeden ugur alyndy ?

3. Aziýa we Ýewropa ýurtlarynda bolup geçen rewolýusiýalar we olaryň netijeleri.

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. Sah.: 7-8.

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak.

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: _________________________________

Bellik:________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a)Giriş. Dünýäniň geosyýasy ýagdaýy we dünýä kartasyndaky üýtgeşmeleriň umumy häsiýetnamasy hakynda gürrüň bermek.

b)Sorag-jogap alyşmak:

1. XX asyr adamzat taryhynda nämeler bilen yz goýdy ?

2. XX dünýä taryhyny öwrenmekde nämeden ugur alyndy ?

3. Aziýa we Ýewropa ýurtlarynda bolup geçen rewolýusiýalar we olaryň netijeleri.

3.Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. XX asyryň başynda Ýewropanyň syýasy kartasy

2. Kolonial ýurtlaryň dolandyrylyşy

3. Syýasy partiýalar

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Respublika gurluşly döwletleriň monarhiýa gurluşly döwletlerden nähili tapawutlarynyň bardygyny

- Esasy kolonizator döwletleri we olaryň koloniýalaryny kartadan görkezip

- Kärdeşler arkalaşyklary ilki dünýäniň haýsy ýurdunda, nähili at bilen dörändigini

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– XX asyryň başlaryndaky monarhiýa düzgünli döwletleri kartadan görkezmegi

– Syýasy akymlaryň atlaryny aýdyp bermegi

– Kolonial ýurtlaryň dolandyrylyşy barada gürrüň bermegi

XX asyryň başynda Ýewropanyň syýasy kartasy. XX asyryň başynda Ýewropa dünýä döwletleriniň ösüşine täsirini ýetirýän sebitdi. Beýik Britaniýa, Germaniýa, Fransiýa, Bel-giýa, Şwesiýa, Italiýa ýaly ýurtlar Ýewropanyň ösen döwlet-leridi. Ýewropanyň Günbatary bu sebitiň Gündogary bilen deňeşdirilende syýasy we ykdysady taýdan öňe saýlanýardy. Olaryň koloniýalary köpdi. Ýewropada ilatyň ýaşaýyş derejesi Afrikanyň we Ýewraziýanyň beýleki sebitlerinden ýokarydy.

Ýewropada köpmilletli döwletler bardy. Beýle döwletler ba-rada aýdylanda, ilkinji nobatda, Awstro-Wengriýa imperiýasyny mysal almak mümkin. Ýadyňyzda bolsa, XIX asyrda Awstriýa we Wengriýa birleşip, birnäçe milletleri öz düzüminde saklaýan uly imperiýany döredipdiler. Onuň düzümine Awstriýa, Wengriýa, Çehiýa, Slowakiýa, Sloweniýa, Horwatiýa ýaly häzirki döwürde özbaşdak bolan döwletler we häzirki Rumyniýanyň, Polşanyň, Italiýanyň we Ukrainanyň käbir bölegi girýärdi.

Iri kolonial döwletler. XX asyryň başynda Beýik Brita-niýa, galyberse-de, Fransiýa dünýäde iň uly kolonial döwletler-di. Kolonial syýasata has ir başlan Ispaniýa we Portugaliýa bolsa olar bilen bäsleşmekden ejizläpdiler.

Russiýa, Awstro-Wengriýa ýaly döwletler öz goňşularynyň hasabyna kolonial eýeçiliklerini giňelden bolsa, beýleki koloniza-torlar ummanyň aňyrsyndaky ýerlerden eýeçilikleri edinipdiler.

Döwlet gurluşynyň görnüşleri. Döwlet gurluşy boýunça dünýä döwletleri respublika we monarhiýa dolandyryşly döwlet-lere bölünýär. XX asyryň başynda dünýäniň döwlet gurluşynda monarhiýa (patyşalyk) döwlet gurluşly ýurtlar köpdi. Monarhiýa gurluşly döwletleriň başynda hökümdar (monarh) durýardy. Mo-narhiýa gurluşynyň hem iki görnüşi bardy: çäklendirilen we çäk-lendirilmedik monarhiýa.

Monarhlar – patyşalar dürli ýurtlarda dürlüçe atlan-dyrylýardy. Olar Osman imperiýasynda – soltan, Germaniýada, Russiýada, Ýaponiýada, Awstro-Wengriýada – imperator, Eýran-da – şa, Owganystanda, Buharada – emir, Hywada – han, Hytaý-da – bogdyhan diýlip atlandyrylýardy.

Ýaponiýada, Norwegiýada, Şwesiýada, Belgiýada, Niderlan-diýada parlament monarhiýasy (çäklendirilen monarhiýa) düzgü-ni dowam edýärdi. Parlament monarhiýasynyň nusgawy ýurdy Beýik Britaniýady. Bu ýerde hökümdaryň häkimiýeti Konstitu-siýa tarapyndan çäklendirilipdi.

Syýasy partiýalar. XX asyrda jemgyýetiň syýasy durmu-şynda dürli partiýalar uly rol oýnadylar. Partiýa – bu döwlet başyna gelmegi maksat edinýän syýasy pikirdeş adamlaryň maksatnamaly we düzgünnamaly guramaçylykly toplumydyr. Eger-de partiýa häkimiýete geçse, oňa dolandyryjy partiýa diýil-ýär. Döwlet dolandyryşyndan çetde bolup, häkimiýet ugrunda göreşýän partiýalara oppozisiýadaky partiýalar diýilýär.

XX asyryň başynda dünýäde esasy syýasy güýçler bolan li-berallar (aramçyllar) konserwatorlar köneçiller, respublikaçylar, demokratlar, sosialistler, monarhiýaçylar, kommunistler ýaly syýasy akymlar öz partiýalaryny döretdiler.

Syýasy akymlar. XX asyryň başynda partiýalaryň arasyn-daky göreş aç-açan häsiýete geçdi. Bu göreşde esasy orunlary kon-serwatorlar, liberallar, sosialistler we kommunistler eýeleýärdi.

Konserwatorlar öňden gelýän jemgyýetçilik gatnaşyklaryny üýtgetmän saklamagyň tarapdarydy. Konserwatorlar Fransiýada we Russiýada monarhiýaçylar ady bilen tanalypdyr.

Liberallar özgertmeleriň üsti bilen jemgyýeti kämil-leşdirmegiň tarapdarlarydy.

Kärdeşler arkalaşyklary. Işçileriň öz hünärine görä bileleşikleri – kärdeşler arkalaşyklary ilkinji gezek Beýik Brita-niýada döräpdi. Olar tred-ýunionlar diýlip atlandyrylýardy.

Fransiýanyň umumymilli kärdeşler arkalaşygy Zähmetiň Ählumumy Konfederasiýasy diýlip atlandyrylýardy. Olar ählu-mumy iş taşlaýşy göreşiň esasy görnüşi hasaplaýardylar.

ABŞ-da Zähmetiň Amerika federasiýasy atly kärdeşler arkalaşygy döredildi. Ol syýasata goşulmazlygy ündeýärdi.

5. Täze temany berkitmek:

Sorag-jogap alyşmak:

1. XX asyryň başlaryndaky monarhiýa düzgünli döwletleri kartadan görkeziň.

2. Respublika gurluşly döwletleriň monarhiýa gurluşly döwletlerden nähili tapawutlary bar?

3. Syýasy akymlaryň atlaryny aýdyp beriň.

4. Kolonial ýurtlaryň dolandyrylyşy barada gürrüň beriň.

5. Esasy kolonizator döwletleri we olaryň koloniýalaryny kartadan görkeziň.

6. Konserwatorlaryň we liberallaryň arasyndaky tapawudy düşündiriň.

7. Kärdeşler arkalaşyklary ilki dünýäniň haýsy ýurdunda, nähili at bilen döräpdir?

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 1. Sah.: 9-14.

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak.

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: _________________________________

Bellik:________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öýe berlen ýazuw işleriň ýerine ýetirilişini barlamak:

Geçilen temany okap gelmek. § 1. Sah.: 9-14.

3.Okuwçylaryň bilimini dilden soramak arkaly barlamak.

Sorag-jogap alyşmak:

1. XX asyryň başlaryndaky monarhiýa düzgünli döwletleri kartadan görkeziň.

2. Respublika gurluşly döwletleriň monarhiýa gurluşly döwletlerden nähili tapawutlary bar?

3. Syýasy akymlaryň atlaryny aýdyp beriň.

4. Kolonial ýurtlaryň dolandyrylyşy barada gürrüň beriň.

5. Esasy kolonizator döwletleri we olaryň koloniýalaryny kartadan görkeziň.

6. Konserwatorlaryň we liberallaryň arasyndaky tapawudy düşündiriň.

7. Kärdeşler arkalaşyklary ilki dünýäniň haýsy ýurdunda, nähili at bilen döräpdir?

4.Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

5. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Günbatar döwletleri XX asyryň başynda

2. Beýik Britaniýa

3. Fransiýada Üçünji Respublika

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– XX asyryň başynda Germaniýanyň harby kuwwatynyň artdyrylmagy barada aýdyp

- Awstro-Wengriýa imperiýasy barada aýdyp

- Temanyň esasy mazmunyny gürrüň berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Ispaniýa barada aýtmagy

– Italiýa barada aýdyp bermegi

– Russiýa barada gürrüň bermegi

Günbatar döwletleri XX asyryň başlarynda

XX asyryň başynda Beýik Britaniýa, Fransiýa, Germaniýa, ABŞ, Ispaniýa, Italiýa, Russiýa dünýäde iri döwletler hasaplanýardy.

XIX asyr Beýik Britaniýa üçin ösüşli, kuwwatly döwür bo-lupdy. XX asyryň başynda hem Beýik Britaniýa dünýäniň iň baý ýurdudy. Asyryň başynda ykdysady ösüşiň bady boýunça has çalt ösýän ýurtlardan yza galyp başlapdy, onuň bilen basdaş ýurtlar köpelipdi.

Beýik Britaniýa dünýädäki iň uly imperiýady. Onuň meý-dany kolonial ýerleri hem goşanymyzda 31,9 mln inedördül ki-lometre barabardy. Ýurt konstitusion monarhiýa gurluşlydy. Li-beral we konserwator partiýalar häkimiýet ugrunda dalaş edýän esasy syýasy güýçlerdi. 1906–1911-nji ýyllarda liberal partiýanyň lideri Dewid Lloýd Jorj ýurdy dolandyrypdy.

Kolonial syýasat Beýik Britaniýanyň syýasy durmuşynda möhüm orny tutýardy. XIX asyryň ahyrynda Müsür we Sudan britan agalygynyň täsirine düşüpdi. Iňlisler Günorta Afrikany öz täsirine geçiripdirler. Bu ýerde altynyň hem-de almazyň baý kän-leri bardy. Bu ýerlere golland gelip çykyşly akýagyz ilat – burlar hojaýynçylyk edýärdi. Olar iňlisleriň bu baýlyklaryň hojaýyny bolmagyna ylalaşmandyrlar. Emma 1899–1902-nji ýyllarda do-wam eden iňlis-bur urşunda burlar ýeňlipdirler.

Beýik Britaniýa öz koloniýalarynyň içinde akýagyz ilatyň agdyklyk edýän ýerlerine öz-özüni dolandyrmak (dominion) hu-kugyny beripdir. Şeýle hukugy Kanada (1867 ý.), Awstraliýa (1900 ý.), Täze Zelandiýa (1907 ý.), Günorta Afrika bileleşigini döreden öňki Bur respublikalary (1910 ý.) aldylar.

1908-nji ýylda Irlandiýada «Şin feýn» (irlandça – «Biziň özü-miz!») atly bölünijilik partiýasy esaslandyryldy. Onuň maksady Britan korollygyndan bölünip aýrylmakdy.

Fransiýada Üçünji Respublika. Fransiýa dünýäniň beýik döwletleriniň biridi. Bu ýurduň ykdysady mümkinçilikleri ýo-karydy. Kuwwatly goşuny, iňlislerden soň ikinji ýerde durýan deňiz floty bardy. Emma XX asyryň başlaryndan Fransiýanyň Germaniýadan, ABŞ-dan we beýleki has çalt ösýän ýurtlardan senagatyň ösüşi boýunça barha yza galýandygy äşgär duýlup başlady. Beýik Britaniýadan we Germaniýadan tapawutlylykda, Fransiýada entek oba hojalyk önümçiligi kesgitleýji orny eýe-leýärdi. Ilatynyň 43%-i oba hojalygynda zähmet çekýärdi.

1902-nji ýylyň parlament saýlawlarynda çepçiler we sosia-listlerden ybarat çepçi bileleşik ýeňiş gazanypdy. Olar döwletiň dünýewi häsiýetini artdyrmaga ünsi güýçlendiripdiler. Buthana döwletden aýryldy. Döwlet mekdeplerinde diniň okadylmagy gadagan edildi.

Fransiýa kolonizator ýurtdy. Onuň koloniýalarynyň aglabasy Afrikadady. Diňe Afrikadaky kolonial mülkleriniň möçberi onuň hususy meýdanyndan 17 esse uludy.

XX asyryň başynda Germaniýanyň harby kuwwatynyň artdyrylmagy. Germaniýada konstitusiýa görä, imperator döw-letiň baştutany hasaplanýardy. Hökümete kansler baştutanlyk edýärdi. Ýurt birleşdirilenden soňra çalt depginler bilen ösüp, ol diňe Ýewropada däl, dünýäde täsirli döwlete öwrülip barýardy. XX asyryň başynda Germaniýa ykdysady ösüşiniň depgini boýun-ça Ýewropada birinji orna geçdi. Ýurduň harby kuwwaty barha artýardy. 1913-nji ýylda Germaniýanyň harby çykdajylary XX asyryň başy bilen deňeşdirende 5 esse artypdy. Ol döwletiň tutuş çykdajylarynyň deň ýarysydy.

Awstro-Wengriýa imperiýasy. Awstro-Wengriýa impe-riýasy iri döwletleriň biridi. Ol ozal hem üç asyrlap Awstriýanyň golastynda bolan Wengriýanyň 1867-nji ýylyň 8-nji iýunynda «ikibir monarhiýa» birikdirilmegi netijesinde döräpdi. 1867–1916-njy ýyllarda Frans Iosif I imperator boldy. Onuň düzümine aws-triýalylardan, wengerlerden başga-da, çehler, polýaklar, serbler, horwatlar, slowenler, rumynlar, italýanlar, ukrainler girýärdi. Döwlet baştutany imperatordy. Ýurt ykdysady babatda yzaga-lakdy. Diňe Awstriýa we Çehiýa sebitleri senagat taýdan ösüpdi. Awstro-Wengriýa Balkanlarda öz täsirini artdyrmak isleýärdi. Ol öň Osman imperiýasyna garaşly bolan Bosniýany we Gersogowi-nany 1908-nji ýylda özüne birikdiripdi...

6. Täze temany berkitmek:

Sorag-jogap alyşmak:

1. Beýik Britaniýada haýsy syýasy partiýalar häkimiýet ugrunda göreşýärdi?

2. Fransiýada üçünji Respublika haýsy ýyllarda ýaşady?

3. Fransiýada birinji we ikinji Respublikalaryň haýsy ýyllarda ýaşandygyny aýdyp beriň.

4. 1-nji we 2-nji tablisalardaky maglumatlary ulanyp, iki asyryň sepgi-dinde Günbatar ýurtlarynyň dünýäniň senagat önümçiligindäki paýy we ilatynyň sany barada gürrüň beriň.

7. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 2. Sah.: 14-18.

8. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak.

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: G.Jumamuradowa

Bellik:________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary: M.Sadullaýew

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a) Günbatar döwletleri barada gürrüň bermek.

b)Sorag-jogap alyşmak:

1. Beýik Britaniýada haýsy syýasy partiýalar häkimiýet ugrunda göreşýärdi?

2. Fransiýada üçünji Respublika haýsy ýyllarda ýaşady?

3. Fransiýada birinji we ikinji Respublikalaryň haýsy ýyllarda ýaşandygyny aýdyp beriň.

3.Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. ABŞ XX asyryň başynda

2. XX asyryň başlarynda ABŞ-nyň ykdysadyýetiniň ösmegi

3. T. Ruzweltiň ykdysady özgerdişleri

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– T. Ruzweltiň barada aýdyp

- Iki asyryň sepgidinde ABŞ-nyň çalt ösmeginiň sebäplerini aýdyp

- Temanyň esasy mazmunyny gürrüň berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– T. Ruzweltiň içeri we daşary syýasatynyň esasy ugurlaryny gürrüň bermegi

– Panama kanalynyň gurulmagy barada aýdyp bermegi

- W.Wilsonyň ABŞ-ny dolandyran döwri barada gürrüň bermegi

XX asyryň başlarynda ABŞ-nyň ykdysadyýetiniň ösmegi. XX asyryň başy ABŞ-nyň ykdysadyýetiniň pajarlap ösen döwri bolupdy. Demir, daşkömür, nebit, mis ýaly tebigy baýly-klara baý bolmagy ABŞ-nyň ykdysadyýetiniň ilerlemegine has-da ýardam edýärdi. ABŞ-nyň iki asyryň sepgidindäki ösüşi haýran galdyryjydyr. Aýratyn-da, XX asyryň birinji onýyllygynda ykdy-sady ösüş ýokary bolupdyr. Gereginden artyk önüm öndürilmegi bilen bagly dörän 1903–1904-nji we 1907–1908-nji ýyllaryň ykdy-sady çökgünlikleri hem ABŞ-nyň senagat önümçilgiň badyny saklap bilmändir. Eger 1870-nji ýylda ABŞ-da poladyň öndürilişi Angliýa bilen deňeşdirende 7 esse az bolan bolsa, 1910-njy ýylda amerikalylar ony iňlislerden 4,5 esse köp öndüripdirler. Senagat önümçiliginiň beýleki pudaklarynda hem şeýle böküşler bolup geçipdir. Ykdysadyýetde iri birleşmeleriň – korporasiýalaryň, konsernleriň, trestleriň, sindikatlaryň, kartelleriň täsiri güýçle-nipdir. Ýurduň iri birleşmeleri dünýäniň täsir zolaklaryna paýlaşylmagyna gatnaşyp başlapdyrlar.

T. Ruzweltiň ykdysady özgerdişleri. 1901-nji ýylyň sentýabrynda ýurduň öňki prezidenti Mak-Kinli pajygaly ýagdaýda ýogalýar. Prezident wezipesine wise-prezident wezipelerinde işlän 43 ýaşly Teodor Ruzwelt (1858–1919 ýý.) geçipdi. Ol prezi-dent saýlawlarynda hem ýeňip, 1901–1009-njy ýyllarda respublikaçy partiýanyň görnükli prezidentleriniň biri bolupdy. Ol dogabitdi gaýratly, işeňňir we özüne ynamly ýolbaşçy bolupdyr.

XX asyryň birinji onýyllygynda ABŞ daşary syýasatda hem üstünlikler gazanypdyr. Latyn Amerikasy ýurtlaryna maýa goýmagyň hasabyna ABŞ olary öz täsirinde saklapdyr. Bu ýurtlar babatda ýurduň daşary syýasatynda «Amerika amerikanlar üçin» şygary ýöredilipdir.ABŞ Kubadan, Puerto-Rikodan we Guam adasyndan Ispa-niýany çykarypdyr. Kubany resmi garaşsyz döwlete bolsa tizlikde ony özüniň ýarym koloniýasyna öwrüpdir. Kuba özbaşdak daşary syýasat ýöredip bilmändir. Ýurtda ABŞ-nyň harby bazasy döredilipdir.

ABŞ Ispaniýadan 20 million dollara Filippinleri satyn alypdyr. Emma Flippinlerde gozgalaň bolup, özbaşdaklyk ugrunda hereketler başlanypdyr. 1899–1902-nji ýyllarda ABŞ Flippinleri boýun egdirmek üçin uruş alyp barypdyr. Uruşda ýeňip, olary tabyn edipdir. ABŞ Flippinleri özbaşdak ýaşamaga taýýarlamaga başladyr. Emma, bu iş 1946-njy ýylda Flippinler-özbaşdaklygyny gazanýança dowam edipdir.

ABŞ 1899–1900-njy ýyllarda Hytaýda «açyk gapylar» syýa-satyny ýöretmegi öňe sürýär. Ol boýunça ähli ýurtlar üçin Hytaýyň bazarlary açyk bolmaly we ähli ýurtlaryň söwdagärleri deň hukukly bolmalydy. ABŞ «açyk gapylar» syýasatynyň» neti-jesinde arzan işji güýjüniň we täze tehnologiýalaryň ulanylmagy esasynda öndürilen ýokary hilli amerikan harytlarynyň Hytaý bazarlaryndan beýleki ýurtlaryň harytlaryny gysyp çykarmagyny gazanmak isläpdir.

T. Ruzwelt 1904–1905-nji ýyllardaky rus-ýapon urşunda araçy bolmagy başarypdyr. Onuň teklibi boýunça Russiýanyň we Ýaponiýanyň arasynda ABŞ-nyň Portsmut şäherinde gepleşikler geçirilipdir. ABŞ-nyň prezidenti T. Ruzwelt rus diplomatlaryny özleri üçin amatly bolmadyk şertler bilen ylalaşmaga razy etmegi başarypdyr. 1905-nji ýylda ABŞ-nyň basyşy netijesinde Russiýa eglişikler edipdir we Ýaponiýa bilen rus-ýapon urşunyň jemlerini jemläýän Portsmut ýaraşyk şertnamasyny baglaşmaga mejbur bolupdyr. Rus-ýapon urşunyň bes edilmegindäki tagallalary üçin Teodor Ruzwelt ABŞ-da ilkinji bolup parahatçylyk boýunça Nobel baýragynyň eýesi bolupdyr.

Panama kanalynyň gurulmagy. T. Ruzwelt afrikalylaryň «ýuwaş gürle, ýöne berk serdessäň (dubinka) taýýar bolsun» nakylyny köp ulanar eken. Bu ýerde goşunyň mydama taýýar durmalydygy göz öňünde tutulypdyr. Şol nakyldan T. Ruzweltiň döwründäki ABŞ-nyň daşary syýasaty «Berk serdesseli syýasat»

adyny alýar. Bu syýasatyň miweleriniň biri Panama kanalynyň gurulmagy boldy. Bu kanalyň zerurlygyny ilki söwdagärler öňe sürüpdi. Aýlanman kanaldan geçilse, daşalýan harytlaryň gym-maty has arzan düşjekdei. Galyberse-de, kanalyň gurulmagynyň harby ähmiýeti uly boljakdy. ABŞ kanal arkaly goşunyny dünýäniň dürli ýerlerine suw üsti bilen gysga wagtda eltip biljekdi.

ABŞ W.Wilsonyň dolandyran döwründe. 1913–1920-nji ýyl-larda ABŞ-ny demokratik partiýa dolandyrýar. 1912-nji ýylyň prezident saýlawlarynda ýeňip, ýurdy şu partiýadan bolan Wudro Wilson dolandyryp başlaýar. Ol syýasaty öwreniş ugrundan gör-nükli alym bolupdyr. Uniwersitetiň rektory, Nýu-Jersiniň guber-natory ýaly wezipelerde işläpdir. Ol T. Ruzweltiň syýasatyny seresaplylyk bilen dowam etdiripdir. Ol tä Birinji jahan urşuna çenli ýurduň maliýe ulgamyny düzgünleşdirmäge synanyşypdyr. Umumymilli bank ulgamyny döredipdir...

5. Täze temany berkitmek:

Sorag-jogap alyşmak:

1. Iki asyryň sepgidinde ABŞ-nyň çalt ösmeginiň sebäplerini düşündiriň.

2. T. Ruzweltiň içeri we daşary syýasatynyň esasy ugurlaryny gürrüň beriň.

3. Panama kanalyny kartadan görkeziň we onuň haçan, haýsy ýurt tarapyndan gurlandygyny, ähmiýetini gürrüň beriň.

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 3. Sah.: 19-23.

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak.

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: G.Jumamuradowa

Bellik:________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary: M.Sadullaýew

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a) ABŞ XX asyryň başynda barada gürrüň bermek.

b)Sorag-jogap alyşmak:

1. Iki asyryň sepgidinde ABŞ-nyň çalt ösmeginiň sebäplerini düşündiriň.

2. T. Ruzweltiň içeri we daşary syýasatynyň esasy ugurlaryny gürrüň beriň.

3. Panama kanalyny kartadan görkeziň we onuň haçan, haýsy ýurt tarapyndan gurlandygyny, ähmiýetini gürrüň beriň.

3.Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Ýaponiýa XX asyryň başynda

2. Musuhito

3. «Ýapon ruhy, ýewropa bilimi»

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Ýaponiýanyň daşary syýasaty barada aýdyp

- Koreýanyň Ýaponiýanyň koloniýasyna öwrülmegi barada aýdyp

- Temanyň esasy mazmunyny gürrüň berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– XX asyryň başynda ýapon ykdysadyýetiniň güýçli depginler bilen ösmeginiň sebäplerini aýtmagy

–Ýaponiýanyň daşary syýasaty haýsy ugra gönükdirilendigini aýdyp bermegi

– 1904–1905-nji ýyllardaky rus-ýapon urşy barada gürrüň bermegi

Ýaponiýa XX asyryň başynda

1900–1914-nji ýyllarda ýapon ykdysadyýetiniň güýçli depginde ösmeginiň sebäpleri. Ýaponiýany imperator dolan-dyrýardy. Imperator – ýaponlar üçin milli galkynyşyň simwoly. 1867–1912-nji ýyllarda ýurduň imperatory Musuhitody.

X X asyryň başynda Ýaponiýa ösen senagat pudakly, çalt ösýän döwletleriň hataryna goşuldy. Senagat çalt depgin bilen ösýärdi. Önümçilik ýöriteleşip, ýerli iri hususyýetçiler döräp ugrapdy. Ýa-poniýa daşary ýurtlara maýa goýum goýmaga başlady.

Musuhito (1852–1912). Ýaponiýanyň 122-nji imperatory. Generallisimus harby çinine eýe. Ýaş şazada doglan wagty Satinomiýa («şazada Sati», baş-gaça «bagtly şazada» ady dakylýar. 1860-njy ýylda tagt mirasdary diýlip yglan edilýär. Onuň dolandyran döwri «Meýdzi», ýagny «magaryflaşan hökümdarlyk» adyny alypdyr. Musuhitonyň Ýaponiýany milli däp-leri saklap galdyrmak bilen Günbatar nusgasynda döwrebaplaşdyrmak boýunça geçiren özgertmeleri «Meýdziniň rewolýusiýasy» ady bilen taryha girdi.

Ýurduň dolandyryjylary ykdysady ösüşiň 10 ýyllyk maksat-namasyny kabul etdiler (1896–1905). Oňa laýyklykda agyr sena-gaty we ýaraglanyşygy ösdürmek baş maksat bolup durýardy. Döwlet karz bermek arkaly senagat kärhanalaryny goldaýardy. Döwlet hemaýaty, ozaly bilen, goşunyň we flotuň ýaraglandyryl-magyny goldaýan kärhanalara berilýärdi.

Ýaponiýanyň daşary syýasaty. Koreýanyň Ýaponiýanyň koloniýasyna öwrülmegi. 1911-nji ýylda eýýäm Ýaponiýa ösen döwletleriň arasynda özüni deň derejeli bäsdeş hasaplaýardy.

Senagat taýdan ösen we goşunyny güýçlendiren Ýapo-niýa goňşylarynyň käbir ýerlerini eýelemek syýasatyny ýöredip başlaýar. Bu syýasatyň ilkinji pidasy Koreýa bolupdy. Koreýa öň Hytaýa garaşlydy. Koreýa ýarym adasyndaky gapma-garşylyklar 1894–1895-nji ýyllardaky ýapon-hytaý urşuna getiripdi. Uruşda Hytaý ýeňildi. Ýaraşyk şertnamasyna laýyklykda, Hytaý Ko-reýadan el çekipdi. Koreýa Ýaponiýanyň täsirine düşüpdi. Soňrak (1910-njy ýylda) Ýaponiýa Koreýany doly öz koloniýasyna öwürýär. Hytaý Taýwany Ýaponiýa bermäge mejbur bolupdy. Ýa-poniýa üçin özüniň söwda portlaryny açmaga, oňa kontribusiýa tölemäge borçlanypdy.

Ýaponiýanyň Hytaýa garşy urşy Koreýa ýarym adasynda we Günorta Mançžuriýada rus-ýapon gapma-garşylyklaryny ýitileşdirdi. Russiýa Koreýany öz täsirinde saklamaga synandy. Dawalar rus-ýapon urşuna getirdi.

1904–1905-nji ýyllardaky rus-ýapon urşy. Ýaponiýa 1904-nji ýylyň 8-nji fewralynda Port-Arturda we Çemulpoda (Koreýa) rus flotunyň üstüne çozdy. 1904–1905-nji ýyllaryň rus-ýapon urşy başlandy. Uruş turuwbaşdan Ýaponiýa üçin üstünlikli boldy.

Ýaponiýa Russiýanyň urşa taýýar däldiginden peýdalanyp, dessine aýgytly hüjüme geçipdir. Russiýa bolsa öz wagtynda Uzak Gündogara goşunyny jemläp ýetişmändir. Lýaoýanyň (1904 ý. awgusty) we Mukdeniň (1905 ý. marty) eteginde bolan esasy söweşlerde Russiýa ýeňlipdir. Russiýa ýaraşyk şertnamasyny baglaşmagyň ýoluny agtarypdyr. 1905-nji ýylyň 28-nji maýynda Susima bogazynda rus flotunyň derbi-dagyn edilmegi bilen harby hereketler tamamlanypdyr. ABŞ-nyň Prezidenti T. Ruzwelt ýaraşyk baglaşmakda uruş-ýanlaryň arasynda araçy bolupdyr. 1905-nji ýylyň 5-nji sentýabrynda Portsmutda (ABŞ) ýaraşyk şertnamasyna gol çekilip, oňa laýyklykda Ýaponiýa Koreýanyň üstünden öz agalygyny ýola goýýar. Russiýa degişli bolan Port-Artur, Günorta Mançžuriýadaky demir ýol şahasy, Sahaliniň günortasy Ýaponiýa berlipdir.

«Ýapon ruhy, ýewropa bilimi». Daşarky täsirlere sabyr-lylygy hem-de olary milli ruha kybapdaş ýagdaýda kabul etmäge ukyplylygy ýapon siwilizasiýasynyň häsiýetli aýratynlygydyr. Şonuň üçin hem Günbataryň medeni we tehniki tejribesiniň kabul edilmegi ýapon durmuşynyň düzgünlerine zyýanly täsirini ýetir-medi. Ýapon jemgyýetinde täzeleniş ruhy döredi. Ýewropa bilim ulgamy, kalendary ornaşdyryldy. Eýýäm XX asyryň başynda Ýa-poniýada ýewropa geýimleri jemgyýetiň öňdebaryjy gatlagynyň durmuşyna ornap ugrady. Ýewropa däpleri ýapon düzgün-ny-zamlylygy, borç we jogapkärçilik, ululary sylamak duýgulary bi-len utgaşdy. Ýewropa bilimleri bilen «ýaraglanan» Ýaponiýa XX asyra öz halkynyň asyrlarboýy dowam edip gelýän milli ruhuny saklap galmak bilen ätledi. Bu asyrda «ýapon ruhy we ýewropa bilimi» oňa ajaýyp üstünlikleri getirdi...

5. Täze temany berkitmek:

Sorag-jogap alyşmak:

1. XX asyryň başynda ýapon ykdysadyýetiniň güýçli depginler bilen ösmeginiň sebäplerini düşündiriň.

2. Ýaponiýanyň daşary syýasaty haýsy ugra gönükdirilipdir?

3. Rus-ýapon urşy we onuň netijeleri barada gürrüň beriň.

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 4. Sah.: 23-26.

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak.

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: _________________________________

Bellik:________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a) Ýaponiýa barada gürrüň bermek.

b)Sorag-jogap alyşmak:

1. XX asyryň başynda ýapon ykdysadyýetiniň güýçli depginler bilen ösmeginiň sebäplerini düşündiriň.

2. Ýaponiýanyň daşary syýasaty haýsy ugra gönükdirilipdir?

3. Rus-ýapon urşy we onuň netijeleri barada gürrüň beriň.

3.Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Russiýada 1905–1907-nji ýyllaryň rewolýusiýasy

2. Rewolýusiýanyň sebäpleri we başlanmagy

3. Moskwadaky gozgalaň

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– 1905-nji ýylyň manifesti barada aýdyp

- P. A. Stolypiniň agrar özgertmesi we onuň netijesi barada aýdyp

- Temanyň esasy mazmunyny gürrüň berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Döwlet Dumasy barada aýtmagy

– P. A. Stolypiniň agrar özgertmesi we onuň netijesi barada aýdyp bermegi

– Rewolýusiýanyň netijeleri barada gürrüň bermegi

Russiýada 1905–1907-nji ýyllaryň rewolýusiýasy

Rewolýusiýanyň sebäpleri we başlanmagy. Rus-ýapon urşunyň başlanmagy Russiýadaky syýasy ýagdaýy ýitileşdiripdi. 1905-nji ýylyň 3-nji ýanwarynda Putilow zawodynyň işçileri iş taşladylar. Iş taşlaýşy Peterburgyň iri kärhanalary goldady. Iş taşlaýşyň ýolbaşçylary işçileri patyşanyň huzuryna – Gyş köşgüne parahatçylykly ýöriş bilen barmaga çagyrypdyrlar. Patyşa üçin işçileriň talapnamasy taýynlanypdyr. Üç günüň dowamynda talapnamanyň aşagynda 150 müň işçiniň goly goýlupdy.

1905-nji ýylyň 9-njy ýanwarynda işçiler aýallaryny, çaga-laryny alyp, Gyş köşgüne tarap ugrapdyrlar. Olaryň ellerinde ikonalar we patyşanyň suraty bardy. Ýörişiň ruhlandyryjysy ruhany Georgiý Gapon bolupdyr. Şa köşgüne tarap parahatçylyk-ly ýörişe 140 müň adam gatnaşypdyr. Emma polisiýa we goşun

olary köşgüň golaýyna goýbermän, oka tutupdyr. Taryha «Ganly ýekşenbe» ady bilen giren bu waka 1905–1907-nji ýyllardaky rus rewolýusiýasynyň başlangyjydy.

Moskwadaky gozgalaň. Işçileriň atylandygy hakdaky habar dessine tutuş ýurda ýaýraýar. Patyşanyň syýasatyndan nägi-le halk göreşe aýaga galypdyr. Oktýabr aýynda ýurtda ählumumy iş taşlaýyş bolupdyr. Hökümet iş taşlaýjylara garşy goşun sürüp-dir. Işçiler ýaraga ýapyşypdyrlar. Moskwa iş taşlaýşy ýaragly gozgalaňa öwrüldi. Güýçler deň däldi. Bir hepdeden soň gozgalaň güýç bilen basylyp ýatyrylypdyr. Müňe golaý işçi wepat bolupdyr. Oktýabr we dekabr aýlarynda bolan wakalar rewolýusiýanyň iň ýokary galan döwrüdi.

1905-nji ýylyň manifesti. Döwlet Dumasy. Patyşa Niko-laý II 1905-nji ýylyň 17-nji oktýabrynda ilata raýat hukuklaryny we azatlyklaryny berýändigi hakda manifeste gol çekdi. Patyşa kanun çykaryjylyk hukugyna eýe bolan Döwlet Dumasyny (par-lamenti) döretmäge ylalaşdy. Oňa saýlawlar geçirmek üçin ýurt 4 sany saýlaw toparlaryna bölündi (ýer eýeleri, şäherliler, daýhanlar, işçiler). Saýlawlar ählumumy däldi. Aýallaryň, harby gullukçylaryň, 25 ýaşyna ýetmedik raýatlaryň, milli azlyklaryň saýlaw hukugy ýokdy.

Wekilçilikli häkimiýet guramasynyň döredilendigine gara-mazdan, imperator bütin häkimiýeti elinde saklamagy dowam edýärdi. Döwlet Dumasy bardy, oňa kanunçylyk ygtyýarlyklary hem berlipdi. Emma göwnüne ýaramasa, patyşanyň Dumany dargatmaga-da haky bardy.1905-nji ýylyň manifesti birinji rus rewolýusiýasynyň gidişinde öwrülişik nokady boldy.

P. A. Stolypiniň agrar özgertmesi we onuň netijesi. 1906-njy ýylyň 24-nji awgustynda Pýotr Arkadýewiç Stolypin täze hökümet maksatnamasyny yglan etdi. Ol des-sine agrar özgertmelere başlady. Ozaly bilen, daýhanlar jemagaty dargadyldy. Ondan çykan daýhanlara ýer paýy bölünip berildi. 1861-nji ýylyň özgertmesinden miras galan ýeri töläp yzyna almak düzgüni ýatyryldy. Kärende töle-gi azaldyldy. Hökümetiň agrar özgertmesiniň esasy maksady iri ýer eýeçiligi saklap galmakdan, daýhanlaryň ünsüni gozgalaňa baş götermekden sowmakdan ybaratdy. Hökü-met ýersiz we gozgalaňçy daýhanlary ýurduň çetine – Uraldan aňryk, Sibire göçürdi. Emma P. A. Stolypiniň agrar özgertmesi garaşylan netijäni bermändir.

1907-nji ýylyň «3-nji iýun döwlet agdarylyşygy».1907-nji ýylyň 20-nji fewralynda ikinji Döwlet Dumasy öz işine başlady. Ol patyşa gulak asman, diýeninden çykyp, kanunlary özbaşdak işläp taýýarlamaga başlapdyr. 1907-nji ýylyň 3-nji iýunynda patyşa ikinji Döwlet Dumasyny ýatyrmak we saýlawlar hakyndaky düz-günnama üýtgetmeler girizmek hakda manifeste gol çekýär. Bu taryha «3-nji iýun döwlet agdarylyşygy» ady bilen girýär. Täze saýlaw kanuny ýokary gatlagyň hukuklaryny giňeldipdir. Täze saýlaw kanuny boýunça saýlanan üçünji Döwlet Dumasy 1907-nji ýylyň 1-nji noýabrynda işläp başlaýar.

Rewolýusiýanyň netijeleri. 1905–1907-nji ýyllaryň rewo-lýusiýasy tamamlanmadyk rewolýusiýady. Rewolýusiýa netijesinde birnäçe adamlar wepat bolýar. Rus patyşasy düzgüni bir-neme ýumşatmaga mejbur bolupdyr. Rewolýusiýa netijesinde wekilçilikli häkimiýet guramasy – Döwlet Dumasy döredilýär. Ählumumy bolmasa-da, saýlaw hukugy girizilýär. Iş güni 9–10 sagada çenli gysgaldylýar. Kärdeşler arkalaşyklaryny, medeni aň-bilim guramalaryny, kooperatiwleri, ätiýaçlandyryş gurama-laryny döretmäge ygtyýar berilýär.

Umuman, XX asyryň başyny Russiýada we birnäçe Aziýa döwletlerinde rewolýusiýa hereketiniň başlanan döwri diýip häsiýetlendirmek bolar...

5. Täze temany berkitmek:

Sorag-jogap alyşmak:

1. Rewolýusiýa haçan we nähili ýagdaýda başlandy?

2. Russiýadaky syýasy partiýalar haýsy ugurlara bölünýärdi?

3. Syýasy partiýalaryň maksatlaryny düşündiriň.

4. P.A.Stolypiniň agrar özgertmesi hakda gürrüň beriň.

5. Rewolýusiýanyň netijeleri barada gürrüň beriň.

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 5. Sah.: 27-31.

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak.

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: _________________________________

Bellik:________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a) Russiýada 1905–1907-nji ýyllaryň rewolýusiýasy barada gürrüň bermek.

b)Sorag-jogap alyşmak:

1. Rewolýusiýa haçan we nähili ýagdaýda başlandy?

2. Russiýadaky syýasy partiýalar haýsy ugurlara bölünýärdi?

3. Syýasy partiýalaryň maksatlaryny düşündiriň.

4. P.A.Stolypiniň agrar özgertmesi hakda gürrüň beriň.

5. Rewolýusiýanyň netijeleri barada gürrüň beriň.

3.Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Eýranyň içerki syýasy ýagdaýy

2. Tährandaky we Töwrizdäki gozgalaňlar

3. Beýik Britaniýanyň we Russiýanyň Eýrana goşun salmagy.

4.Rewolýusiýanyň ýeňilmegi

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Näme üçin şa pars kazak brigadasyny gozgalaňçylara garşy ulanandygy barada aýdyp

- Näme sebäpden Eýrandaky 1905–1911-nji ýyllaryň rewolýusiýasy yeňilendigi barada aýdyp

- Temanyň esasy mazmunyny gürrüň berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Eýranda bolan rewolýusiýanyň başlanmagynyň sebäplerini düşündirmegi

– Näme sebäpden Eýrandaky 1905–1911-nji ýyllaryň rewolýusiýasy yeňilendigi hakynda gürrüň bermegi

– Töwriz we Tähran wakalary barada gürrüň bermegi

Eýranda 1905–1911-nji ýyllardaky rewolýusiýa

Eýranyň içerki syýasy ýagdaýy. Eýran monarhiýa gurluşly döwletdi. Ýurdy Gajarlar nesilşalygy dolandyrýardy. Eýra-nyň ykdysadyýeti Beýik Britaniýanyň we Russiýanyň täsirine düşüpdi.

XX asyryň başynda Eýran iňlis, rus we beýleki ýewropa ýurtlarynyň harytlary bilen doldurylypdy. Ýurduň öz içinde öndü-rilen harytlar olar bilen bäsdeşlige eýerip bilmeýärdi. Şol sebäpli ýönekeý manufakturalar we gadymy hünärmentçilik ussahana-lary tozýardy. Eýran hökümeti daşary ýurtlara karz bermek bara-daky haýyşlar bilen ýygy-ýygydan ýüz tutýardy. Bu bolsa ýurduň daşary döwletlere garaşlylygyny hasam artdyrýardy. Eýran diňe ykdysady taýdan däl, eýsem syýasy taýdan hem daşary ýurtlaryň täsirine düşüpdi. Netijede, XX asyryň başynda Eýrana Beýik Britaniýanyň we Russiýanyň ýarym koloniýasyndan doly kolo-niýasyna öwrülmek howpy abanypdy. 1903–1904-nji ýyllarda ýurtda bolan açlyk halkyň ýagdaýyny hasam agyrlaşdyrdy. Ýurtda gozgalaňlar başlandy.

Tährandaky we Töwrizdäki gozgalaňlar. 1905-nji ýylyň 12-nji dekabrynda Tähranda dowam edýän düzgüne garşy närazylyk bildiren täjirleriň tussag edilmegi gozgalaňyň başlanmagyna bahana bolýar. Aýaga galan ruhanylar öz närazylygyny bildirip, metjitlerden çykman oturypdyrlar (best). Olar baş weziri wezipe-sinden boşatmagy, käbir emeldarlary tussag etmegi şadan talap edipdirler.

Halk hereketinden gorkan Muzaffareddin şa Tähranyň we Kermanyň häkimlerini wezipesinden aýrypdyr. Halkyň talaplaryny diňlär ýaly «Adalat öýlerini» açmaga söz beripdir. Ýöne şanyň wada beren zatlaryny yza çekdirmegi närazylygyň gaýtadan güýçlenmegine getiripdir. Gozgalaň tutuş Eýrany gurşap alypdyr. Şanyň baş weziri işinden aýryp, mejlise saýlawlar geçirmek baradaky buýruga gol çekmegi ýagdaýy birneme kadalaşdyrypdyr.

Mejlisiň çagyrylmagy hem-de Konstitusiýanyň kabul edilmegi gozgalaňçylaryň ilkinji üstünligidi. Konstitusiýa ýurtda döwlet gurluşynyň meselelerini doly düzgünleşdirmeýärdi. Şol sebäpli 1907-nji ýylda ýurtda gozgalaňlar gaýtadan möwjedi. Tähranda, Reştde, Töwrizde, Zenjanda we beýleki şäherlerde halk çykyşlary, ruhanylaryň best hereketi ýaýbaňlandy. Halk daşary ýurt harytlaryny satyn almagy inkär edip (boýkot) başlady. Täze şa Muhammet Aly halk köpçüliginiň zor salmagy netijesinde 1907-nji ýylyň oktýabrynda Konstitusiýa «Goşmaçany» tassyklamaga mejbur boldy. Oňa laýyklykda, şanyň häkimiýeti mejlis tarapyndan çäklendirildi. Enjumenler (ýerli dolandyryş guramalary) döredildi.

1907-nji ýylyň iňlis-rus ylalaşygyna görä, Eýran täsir zolaklaryna bölünipdir. Ýurduň demirgazygynda ruslar, günor-tasynda bolsa iňlisler hojaýynçylyk etmäge başlapdyr. Ýurduň içerki işlerine keseki döwletleriň göz-görtele goşulmagyna halk köpçüliginiň närazylygy hasam artypdyr. Mejlis halky goldady. Halk şany dönüklikde aýyplap, onuň tagtdan aýrylmagyny talap edipdir.

Şa garşy gozgalaňlar ýurduň beýleki welaýatlaryny hem gurşap alypdyr. 1908-nji ýylyň 22-nji iýulynda şa gozgalaňçylara garşy aýgytly hüjüme geçdi. Mejlis we enjumenler ýatyryldy. Sat-tar we Bagiriňfedaýy toparlary(rewolýusiýa ugrunda janyny pida edýänler) işjeň çykyş etdiler. Halk hereketiniň merkezi Töwrize geçýär. Şa goşuny birnäçe gezek Töwrizi eýelemäge synanypdyr. Emma gozgalaňçylar her gezek olary yza serpikdiripdir. Şa ýe-ne-de Russiýa ýüz tutupdyr. Rus goşunynyň hüjümi netijesinde 1909-njy ýylyň apreliniň ahyrynda Töwriz eýelenipdir.

Beýik Britaniýanyň we Russiýanyň Eýrana goşun salmagy. Rewolýusiýanyň ýeňilmegi. Tähranyň eýelenmeginden soňra gozgalaňçylaryň arasynda bölünişik ýüze çykypdyr. Gozgalaň kem-kemden ýatyşyp başlapdy. Eýranda bolup geçýän wakalary Russiýa we Beýik Britaniýa içgin öwrenipdir. Olar gozgalaňçylaryň 1907-nji ýylyň rus-iňlis ylalaşygynyň ýatyrylmagynyň talap edil-me howpundan gorkýardy. Şa gozgalaňlary ýatyryp bilmänden soňra, 1911-nji ýylyň güýzünde Beýik Britaniýa we Russiýa Eýra-na goşun saldy. Eýranyň demirgazygynda Russiýa, günortasynda bolsa Beýik Britaniýa gozgalaňlary basyp ýatyrdy. Şol ýylyň 24-nji dekabrynda hökümet mejlisi-de ýatyrypdyr. Bu wakalar Eýranda rewolýusiýanyň basylyp ýatyrylandygyny aňladýardy. Şeýlelikde, Beýik Britaniýanyň we Russiýanyň goşun salmagy Eýranyň ol döwletlere garaşlylygyny güýçlendirdi...

5. Täze temany berkitmek:

Sorag-jogap alyşmak:

1. Eýranda bolan rewolýusiýanyň başlanmagynyň sebäplerini düşündiriň.

2. Gozgalaňçylaryň ilkinji üstünligi hökmünde haýsy wakalary agzap bolar?

3. Näme üçin şa pars kazak brigadasyny gozgalaňçylara garşy ulanypdyr?

4. Töwriz we Tähran wakalary barada gürrüň beriň.

5. Näme sebäpden Eýrandaky 1905–1911-nji ýyllaryň rewolýusiýasy yeňildi?

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 6. Sah.: 31-36.

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak.

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: _________________________________

Bellik:________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary