10 synp dunya taryh (6yash) II

Mekdebi:	Senesi:
Dersiň ady: Dünýä taryhy	Synpy: X

Sapagyň temasy:	Osman imperiýasynda «Ýaş türkleriň» hereketi.
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Okuwçylara Osman imperiýasynda «Ýaş türkleriň» hereketi barada gürrüň bermek. Olara dünýa ýurtlarynyň taryhy we medeniýeti hakynda düşünje bermek, gözýetimini giňeltmek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylarda dünýä ýurtlarynyň taryhyna we medeniýetine gyzyklanma döretmek, olara hormat goýmagy terbiýelemek
Sapagyň görnüşi:	Leksiýa sapagy.
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kartalar, reňkli suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini soramak:

a) Eýranda 1905–1911-nji ýyllardaky rewolýusiýa barada gürrüň bermek.

b)Sorag-jogap alyşmak:

1. Eýranda bolan rewolýusiýanyň başlanmagynyň sebäplerini düşündiriň.

2. Gozgalaňçylaryň ilkinji üstünligi hökmünde haýsy wakalary agzap bolar?

3. Näme üçin şa pars kazak brigadasyny gozgalaňçylara garşy ulanypdyr?

4. Töwriz we Tähran wakalary barada gürrüň beriň.

5. Näme sebäpden Eýrandaky 1905–1911-nji ýyllaryň rewolýusiýasy yeňildi?

3.Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Osman imperiýasynda «Ýaş türkleriň» hereketi

2. «Ýaş türkler»

3. «Agzybirlik we ösüş» guramasy

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– 1876-njy ýylyň Konstitusiýasyny dikeltmek ugrundaky göreş barada aýdyp

- «Ýaş türkleriň» hökümeti barada aýdyp

- Temanyň esasy mazmunyny gürrüň berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– «Ýaş türkler» kimlerdigini aýtmagy

– 1876-njy ýylyň Konstitusiýasy haçan we nähili ýagdaýda gaýtadan dikeldiendigini aýdyp bermegi

– «Ýaş türkler» haçan Stambuly eýeländigini aýtmagy

Osman imperiýasynda «Ýaş türkleriň» hereketi

«Ýaş türkler». «Agzybirlik we ösüş» guramasy. Osman imperiýasynyň çäkleriniň barha kiçelýändigi we gowşaýandygy watançy güýçlere ýaramandyr. Olar imperiýanyň gowşamagynyň öňüni almak, ony dünýä täsirli döwlet bolmagynda galdyrmak isläpdirler. Olar Osman döwletini Ýewropa ýurtlarynyň my-salynda ösdürmek isläpdirler. Şeýle pikirli watançylaryň birnäçe-si üýşüp, syýasy toparlary döredipdirler. Şeýle toparlaryň ilkinjisi talyplaryň arasynda döräpdir.

1889-njy ýylda Stambulda harby-lukmançylyk okuw jaýynyň talyplary «Agzybirlik we ösüş» atly gizlin syýasy guramany döre-dipdiler. Bu gurama dargadylypdyr, biraz wagtdan soň täzeden döredilipdir. Täzeden döredilen şol guramanyň agzalary özleri-ni «Ýaş türkler» diýip atlandyrypdyrlar. Guramanyň düzümine talyplardan başga-da harbylar, intelligensiýanyň öňdebaryjy wekilleri giripdirler. Gurama uzak wagtyň dowamynda ýaragly gozgalaňa taýýarlyk görüpdir.

«Ýaş türkler» ýurtda özgertmeleri geçirmek, milli senagaty ösdürmek ugrunda çykyş edýärdiler. 1876-njy ýylyň meşhur konstitusiýasyny we parlamenti dikeltmek olaryň esasy syýasy talaplarydy. Çünki bu Konstitusiýa diňe kagyz ýüzündedi. «Ýaş türkleriň» maksatlarynyň biri Konstitusiýany güýje girizmekdi, gaýtadan dikeltmekdi. Hökümet «Ýaş türklere» garşy jeza çäre-lerini güýçlendiripdir. Olaryň baştutanlary ölüm jezasyna höküm edilipdir. Muňa garamazdan, ýurtda «Ýaş türkleriň» täsiri barha artypdyr. «Ýaş türkler» goşunda düşündiriş işlerini geçiripdirler. Goşun «Ýaş türkleriň» täsirine düşüpdir we olaryň pikirlerini goldapdyr.

1876-njy ýylyň Konstitusiýasyny dikeltmek ugrundaky göreş. XX asyryň başynda Russiýadaky we Eýrandaky rewo-lýusion wakalar Osman döwletine hem tä-sirini ýetiripdir. Özakymlaýyn gozgalaňlar başlanypdyr. Osman döwletiniň düzümin-de bolan Makedoniýa rewolýusion ýokary göterilişiň iň ýokary galan ýeridi. 1908-nji ýylyň 23-nji iýulynda «Ýaş türkler» Sa-lonikini eýelediler. Şol gün «Ýaş türkler»

uly miting geçirip, onda 1876-njy ýylyň konstitusiýasyny dikeld-ýändiklerini jar edipdirler. Bu gurama soltana talapnama (ulti-matum) iberip, üç günüň içinde konstitusiýany dikeltmegi, par-lamenti döretmegi we degişli perman çykarmagy talap edipdir. Soltan Abdylhamit II «Ýaş türkleriň» diýenini etmeli bolupdyr. Çünki goşun «Ýaş türkleriň» tarapynda ahyryn. 24-nji iýulda halkyň talaby bilen köşgüniň eýwanyna çykan soltan Abdylhamit II gozgalaňçylara ýüzlenip, mundan beýläk konstitusiýany gora-jakdygyna Gurhandan ant içipdir. Şol gün soltan parlamenti çagyrmak barada perman beripdir. Dekabr aýynda parlament işläp başlapdyr.

«Ýaş türkleriň» täsirinde bolan parlament Abdylha-mit II-niň tagtyndan agdarylýandygyny jar edipdir.

«Ýaş türkleriň» hökümeti. Soltan Abdylhamit II tagtdan agdarylsa-da, monarhiýa ýatyrylmandyr. Tagtdan agdarylan soltanyň deregine onuň dogany Mehmet V tagta geçirilipdir. Iş ýüzünde hökümet «Ýaş türkleriň» eline geçipdir. «Ýaş türkler» häkimiýete gelensoňlar, ýurtda milli tapawutlary ýok edip, umu-my türk milletini döretmäge synanypdyrlar. Olar umumy türk milletini osmanly ady bilen umumylaşdyrmagy öňe sürüpdirler. Olar ykdysadyýeti, döwlet dolandyryşyny kämilleşdirmegiň köp-taraply maksatnamasyny öňe sürüpdirler. Emma olaryň amala aşyrylyşy örän haýal bolupdyr.

«Ýaş türkleriň» hökümeti imperiýanyň dargamagynyň öňüni alyp bilmändir. Italýan-türk, Balkan we Birinji jahan uruşlary ýurtda başlanan özgerdişleriň ösüşini bökdäpdir. Imperiýa öz çäkleriniň bir bölegini elinden gideripdir. «Ýaş türkler» hökümete gelseler-de, ýurtda uly bir öwrülişik geçirmegi başarmandyrlar. 1908-nji ýylyň 24-nji iýulyndan soň kem-kem rewolýusion hereket pese gaçyp başlapdyr. «Ýaş türkler» bolsa konstitusiýanyň dikeldilmegi we parlamentiň çagyrylmagy bilen rewolýusiýa tamamlandy diýip düşünipdirler. Olar dowam edýän gurluşy üýtgetmegi başarmandyrlar. Monarhiýa hem daşary ýurtlaryň ýurda täsiri hem öňküsi ýaly saklanypdyr. «Ýaş türkleriň» rewo-lýusiýasy ýeňlipdir. Muňa seretmezden, «Ýaş türkleriň» hereketi netijesinde milletiň çözmeli meseleleri aýdyňlaşypdyr.

1914-nji ýylda häkimiýete ýene «ýaş türkler» geldi. Höküme-te Enweriň, Talatyň we Jemalyň triumwiraty ýolbaşçylyk etdi. I jahan urşunyň öňüsyrasynda Osman imperiýasy Germaniýa bi-len ýakynlaşypdyr. I jahan urşundan soň ýurtda «ýaş türkleriň» dolandyryşy tamamlandy...

5. Täze temany berkitmek:

Sorag-jogap alyşmak:

1. «Ýaş türkler» kimler? Olar näme ugrunda göreşipdirler?

2. 1876-njy ýylyň Konstitusiýasy haçan we nähili ýagdaýda gaýtadan dikeldilipdir?

3. «Ýaş türkler» haçan Stambuly eýeläpdirler?

4. Biz näme üçin «Ýaş türkler» hökümete gelseler-de, rewolýusiýa ýeňildi diýýäris?

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 7. Sah.: 36-39.

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak.

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: _________________________________

Bellik:________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary

Mekdebi:	Senesi:
Dersiň ady: Dünýä taryhy	Synpy: X

Sapagyň temasy:	Hytaýdaky Sinhaý rewolýusiýasy.
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Okuwçylara Hytaýdaky Sinhaý rewolýusiýasy barada gürrüň bermek. Olara dünýa ýurtlarynyň taryhy we medeniýeti hakynda düşünje bermek, gözýetimini giňeltmek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylarda dünýä ýurtlarynyň taryhyna we medeniýetine gyzyklanma döretmek, olara hormat goýmagy terbiýelemek
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy.
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kartalar, reňkli suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a) Osman imperiýasynda «Ýaş türkleriň» hereketi barada gürrüň bermek.

b)Sorag-jogap alyşmak:

1. «Ýaş türkler» kimler? Olar näme ugrunda göreşipdirler?

2. 1876-njy ýylyň Konstitusiýasy haçan we nähili ýagdaýda gaýtadan dikeldilipdir?

3. «Ýaş türkler» haçan Stambuly eýeläpdirler?

4. Biz näme üçin «Ýaş türkler» hökümete gelseler-de, rewolýusiýa ýeňildi diýýäris?

3.Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. XX asyryň başynda Hytaýyň syýasy ýagdaýy

2. Sun Ýatsen

3. «Halkylygyň üç ýörelgesi» şygary

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Uçan gozgalaň barada aýdyp

- Rewolýusiýanyň başlanmagy barada aýdyp

- Temanyň esasy mazmunyny gürrüň berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Hytaýyň ikä bölünmegi aýtmagy

– Sin nesilşalygynyň agdarylmagy baradaaýdyp bermegi

– Ýuan Şikaý barada aýtmagy

Hytaýdaky Sinhaý rewolýusiýasy

XX asyryň başynda Hytaýyň syýasy ýagdaýy. 1899-njy ýylyň aýagynda Şandun welaýatynda ihetuanlaryň gozgalaňy (ol «boksýorlaryň gozgalaňy» ady bilen taryha giren gozgalaňdyr) başlanypdyr. Gozgalaňyň gerimi çaltlyk bilen goňşy welaýatlara ýaýrapdyr. Bu gozgalaň halk güýjüni birleşdirse, uly güýçdügini görkezipdir we indiki çykyşlara itergi beripdir. Gozgalaňçylardan gorkan imperator daşary ýurtlara garşy uruş yglan etmäge mej-bur bolupdyr. 1900-nji ýylyň awgustynda Angliýa, ABŞ, Rus-siýa, Ýaponiýa, Fransiýa, Italiýa, Germaniýa we Awstro-Wen-griýa Hytaýa garşy ýöriş gurapdyr. Imperator daşary ýurtlaryň birleşen güýjünden ýeňiljekdigini bilip, olaryň tarapyna geçipdir. Dünýäniň iri 8 döwletiniň güýji bilen gozgalaň basylyp ýatyrylypdyr.

Sun Ýatsen (1866–1925) XX asyryň I çärýeginde Hytaýdaky syýasy göreşiň görnükli ýolbaşçylarynyň biridir. Hakyky ady Sun Wen. Guandun welaýatynyň adalarynyň birinde daýhan maşgalasynda dogulýar. 1878–1883-nji ýyllarda Gawaý adalarynda söwda edýän agasynyň ýanynda ýaşaýar. Gonoluluda missioner mekdebinde okaýar. 1892-nji ýylda Gonkongda lukmançylyk institutyny tamamlaýar. Biraz wagt Ýaponiýada ýaşaýar. Ol ösüşiň «gansyz» ýapon nusgasyny Hytaý üçin nusga alarlyk hasap edipdir. Hytaýyň paýlaşylmagyna garşy çykyş edýär. Sun Ýatsen Sinhaý rewolýusiýa-

synyň serdarydyr. Ol 1912-nji ýylda Gomindan partiýasyny esaslandyrýar. 1917-nji ýylda Hytaýyň günortasynda Sun Ýatseniň hökümeti döredilýär. Bu ýeri indiki rewolýusiýanyň taýýarlanýan ýerine öwrülýär. 1925–1927-nji ýyllaryň rewolýusiýasy başlanan wagty ol agyr keselden aradan çykýar. 1940-njy ýylda Sun Ýatsene «milletiň atasy» unwany berlipdir.

«Halkylygyň üç ýörelgesi» şygary. Sun Ýatsen 1905-nji ýylda «Birleşen bileleşik» atly syýasy guramany döredýär. Ol «Birleşen bileleşigiň» maksatnamasy hökmünde özüniň meşhur «Halkylygyň üç ýörelgesi» şygaryny öňe sürdi. Onuň birinjisi – Millilik, mançžur neberesiniň hem-de daşary ýurt agalygynyň soňuna çykmagy, sap milli dolandyryşy ornaşdyrmagy göz öňünde tutýardy. Ikinjisi – Halk häkimiýeti, monarhiýa gurluşynyň ag-darylmagy we respublikanyň jar edilmegi bilen berkarar edilme-lidi. Üçünjisi – Halk abadançylygy ýörelgesi ýere bolan eýeçilik hukugyny deňleşdirmegi, ýerleri kem-kemden millileşdirmegi göz öňünde tutýar dy.

Uçan gozgalaňy. Rewolýusiýanyň başlanmagy. «Birleşen bileleşik» guramasy 1905–1911-nji ýyllarda onlarça gozgalaňlary gurady. Emma olaryň äh-lisi ýeňilmek bilen tamamlandy. Joşup gelýän rewolýusiýanyň öňüni almak üçin Hytaýy XIX asyryň ikinji ýarymyndan bäri iş ýüzünde dolandyryjy imperatoryň daýzasy Sy Si atly aýal 1906–1908-nji ýyllarda birnäçe özgertmeleri geçirmäge synanyşdy. Emma Sy Siniň we imperator Guansuýyň syrly ölümi hem-de ýaşajyk çaganyň – Pu İniň imperator diýlip yglan edilmegi Hytaý üçin rewolýusiýanyň gutulgysyz başlanmagyna bahana boldy. 1911-nji ýylyň 10-njy oktýabrynda Hytaýyň Uçan şäherinde başlanan ýaragly gozgalaň tiz wagtda ýurduň tutuş gü-nortasyny öz içine aldy.

Sin nesilşalygynyň agdarylmagy. Ýuan Şikaý özüni häkimiýete getiren Sin neberelerine dönüklik edipdir. Çünki ol indi häkimiýeti hiç kim bilen paýlaşmak islemändir. Ol doly höküm-dar bolmak üçin iki sany garşydaşyny ýolundan aýyrmalydy. Olaryň birinjisi ýaşajyk imperator Pu İ, ikinjisi bolsa Günorta Hytaý Respublikasynyň prezi-denti Sun Ýatsendi. Maksadyna ýetmek üçin Ýuan Şikaý gizlin ýagdaýda Günor-ta Hytaýyň wekilleri bilen gepleşikler geçiripdir. Günorta Hytaýyň wekille-ri Ýuan Şikaý bilen gepleşiklerini Sun Ýatsene bildirmändirler. Şol gepleşiklerde Ýuan Şikaý eger-de Sun Ýatsen prezidentlikden aýrylsa, özi respublikanyň prezidentligine saýlanylsa, ýaşajyk imperator Pu İni, ýagny monarhiýany agdarmaga Günorta Hytaýyň wekillerine söz beripdir. Günorta Hytaýyň Ýuan Şikaý bilen gizlin gepleşik geçiren ýolbaşçylary Sun Ýatsene prezidentlik wezipesini meýletinlik bilen goýmagy mas-lahat beripdirler. Olar oňa Hytaýyň iki böleginiň arasynda uruş başlanyp, nähak gan dökülmeginiň mümkindigini aýdypdyrlar. Netijede, Sun Ýatsen parahatçylygyň hatyrasyna meýletinlik bi-len wezipesinden çetleşýär. 1912-nji ýylyň 12-nji fewralynda Ýuan Şikaý – ýaşajyk imperator Pu İniň adyndan Sin nebereleriniň häkimiýetden aýrylýandygyny jar edýär. Şeýlelikde, 1644-nji ýyl-dan bäri Hytaýy dolandyryp gelen keseýerlileriň – mançžurlaryň nesilşalygy häkimiýetden aýrylýar...

5. Täze temany berkitmek:

Sorag-jogap alyşmak:

1. «Ihetuanlaryň gozgalaňy» kime garşy gönükdirilipdir?

2. Sun Ýatseniň «Halkylygyň üç ýörelgesi» maksatnamasy hakda aýdyp beriň.

3. Sinhaý rewolýusiýasy haçan we nirede başlanypdyr? 4. Hytaý Respublikasy haçan döredildi?

5. Näme üçin Sun Ýatsen Günorta Hytaý Respublikasynyň Prezidenti wezipesinden meýletin el çekipdir?

6. Sin nesilşalygynyň nähili dörändigini ýadyňyza salyň. Ol haçan ag-daryldy?

7. Ýuan Şikaý barada gürrüň beriň.

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 8. Sah.: 40-44.

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak.

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: _________________________________

Bellik:________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary

Mekdebi:	Senesi:
Dersiň ady: Dünýä taryhy	Synpy: X

Sapagyň temasy:	XX asyryň başynda ylmyň we tehnikanyň ösüşi.
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Okuwçylara XX asyryň başynda ylmyň we tehnikanyň ösüşi barada gürrüň bermek. Olara dünýa ýurtlarynyň taryhy we medeniýeti hakynda düşünje bermek, gözýetimini giňeltmek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylarda dünýä ýurtlarynyň taryhyna we medeniýetine gyzyklanma döretmek, olara hormat goýmagy terbiýelemek
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy.
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kartalar, reňkli suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a) Hytaýdaky Sinhaý rewolýusiýasy barada gürrüň bermek.

b)Sorag-jogap alyşmak:

1. «Ihetuanlaryň gozgalaňy» kime garşy gönükdirilipdir?

2. Sun Ýatseniň «Halkylygyň üç ýörelgesi» maksatnamasy hakda aýdyp beriň.

3. Sinhaý rewolýusiýasy haçan we nirede başlanypdyr? 4. Hytaý Respublikasy haçan döredildi?

5. Näme üçin Sun Ýatsen Günorta Hytaý Respublikasynyň Prezidenti wezipesinden meýletin el çekipdir?

6. Sin nesilşalygynyň nähili dörändigini ýadyňyza salyň. Ol haçan ag-daryldy?

7. Ýuan Şikaý barada gürrüň beriň.

3.Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. XX asyryň başynda ylmyň we tehnikanyň ösüşi

2. Tebigat bilimlerindäki täze açyşlar

3. Tomsonyň elektrony açmagy

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– A. Bekkerel, är-aýal Pýer we Mari Kýurileriň açyşlary barada aýdyp

- Lukmançylygyň ösüşi barada aýdyp

- Temanyň esasy mazmunyny gürrüň berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Tebigat bilimlerinde nähili açyşlar edilendigini aýtmagy

– Tehnikada ýüze çykan täzelikleri aýdyp bermegi

– Tehnikanyň ösüşi barada aýtmagy

XX asyryň başynda ylmyň we tehnikanyň ösüşi

Tebigat bilimlerindäki täze açyşlar. XIX asyryň aýa-gynda – XX asyryň başynda ylmyň we tehnikanyň gazanan-lary jemgyýetiň ösüşine uly täsir edýär. Tebigat bilimlerindäki täze açyşlar adamzady gurşap alan daşky dünýä baradaky köne garaýyşlary düýbünden üýtgetdi. Fizika ylmyndaky üstünlikler tebigat bilimlerindäki düýpli açyşlaryň bolmagyna uly badal-ga berýär. Fizikadaky we beýleki tebigat bilimlerindäki açyşlar ajaýyp oýlap tapyşlara we tehnikadaky ösüşlere getirdi.

Tomsonyň elektrony açmagy. XX asyryň öňüsyrasynda dünýäniň alymlary fizika ylmyna degişli kanunlar açylyp gu-taryldy diýip hasap edipdirler. Olar fizika ylmy şu wagta çenli açylan kanunlar esasynda öser diýen berk ynanja gulluk edip-dirler. Emma XIX asyryň soňky 4–5 ýyllygynda fizikada wajyp açyşlaryň birnäçesi bolupdyr. Mysal üçin, Rentgen şöhlesiniň, ra-dioaktiwligiň açylmagy bilen atomyň düzüminiň çak edilişinden has çylşyrymlydygy ýüze çykaryldy. Şu ýerden atomyň düzümini çuňňur öwrenmägä zerurlyk döreýär. Iňlis fizigi Jozef Jon Tomson ilkinji bolup, (1856–1940) atomyň düzümine girýän iň kiçi bölejikleriň birini – elektrony açýar. Şeýlelikde, öň bölünmeýän diýlip hasap edilip gelnen atomyň özüniň hem birnäçe kiçi bölejik-lerden düzülendigi äşgär bolýar. Netijede, mehaniki fizika esas-lanýan öňki garaýyşlaryň nädogrudygy subut edildi we ylymda täze eýýam – atom fizikasynyň eýýamy başlanýar.

A. Bekkerel, är-aýal Pýer we Mari Kýurileriň açyşlary. Antuan Anri Bekkerel (1852–1908), är-aýal Pýer (1859–1906) we Mari (1867–1934) Kýuriler (bu maşgala dünýä belli fizikleriň maşgalasydyr. Olaryň gyzy Eren we giýewsi Fridrih hem Kýuriler familiýasyny göteren meşhur fiziklerdir) radioaktiwligi öwrenip, käbir elementleriň özlerinden energiýa bölüp çykarýandygyny ýüze çykardylar. Nemes fizigi Maks Plank (1858–1947) elementlerden bölünip çykýan energiýalaryň (şöhleleriň) ozalky pikir edilişi ýaly üznüksiz, akymlaýyn däl-de, eýsem aýry-aýry bölejik-ler (kwantlar) görnüşinde bölünip çykýandygyny subut etdi.

1911-nji ýylda iňlis fizigi Ernest Rezerford ilkinji gezek atomyň ýadro gurluşy hakyndaky teoriýany öňe sürýär. Ol atomyň ýadrosynyň daşyndaky bölejikler edil Günüň daşynda beýleki planetalaryň ýerleşişi ýaly ýerleşýär diýip düşündirýär. Maks Plankyň atomyň gurluşy baradaky teoriýasynyň we daniýaly fizik Nils Boruň (1885–1962) atomyň gurluşyna degişli açyşlarynyň esasynda ylymda täze bir pudak – kwant mehanikasy döredi.

XX asyryň başynda nemes fizigi Albert Eýnşteýniň görälilik (otnositellik) nazaryýetini açmagy bilen, wagta, giňişlige we here-kete bolan garaýyş düýpgöter üytgeýär.

Materiýanyň gurluşy hakyndaky täzeçe pikirler täze utgaşykly ylymlaryň döremegine getiripdir. Ylymda fiziki himiýa, elektrohimiýa, fotohimiýa, biohimiýa, himiýa farmakologiýasy ýaly täze ugurlar döreýär.

Lukmançylygyň ösüşi. Fransuz bakteriology Lui Paster ýo-kanç keselleriň ençemesine garşy sanjymlary oýlap tapypdyr. Ne-mes mikrobiology Robert Koh garahassalyk, inçekesel, gyzamyk ýaly kesellere garşy dermanlary oýlap tapypdyr. Feliks Hoffman tarapyndan aspiriniň açylmagy-da uly açyşlaryň biri bolupdyr.

Gregor Mendeliň, Tomas Morganyňaçyşlary ösümlik, haýwa-nat we adamzat dünýäsinde ata-baba alamatlaryň nesle geçijiligi hakyndaky ylmyň – genetikanyň döremegine we ösmegine esas beripdir.

Tehnikanyň ösüşi. Oýlap tapyşlar. Ylmy açyşlar elektro-energiýa, maşyn gurluşygy, metal işläp bejermek, dag-magdan işleri, himiýa senagaty, ulaglar ýaly dürli pudaklaryň ösmegine getirýär.

Doganlar Uilbur we Orwil Raýtlar öz ýasan uçarynda biri-birinden habarsyz nemes oýlap tapyjylary Awgust Otto we Rudolf Dizel suwuk ýangyç bilen işleýän içinden ýandyryl-ýan herekete getirijileri (dwigatel) oýlap tapypdyrlar. Dwigatel awtoulaglarda, doganlar Uilbur we Orwil Raýtyň 1903-nji ýylda ýasan ilkinji uçarynda, Kloze-Şulseriň kompaniýasynyň 1912-nji ýylda ýasan ilkinji dizel teplowozynda ulanylypdyr.

Russiýaly A. S. Popowradiony oýlap tapypdyr, emma öz oýlap tapyşyny resmileşdirmändir. Italiýaly alym Gulýelmo Markoni hem radiony oýlap tapyp, öz täzeligi barada 1896-njy ýylda Ang-liýada degişli resminama (patent) alypdyr. Dogrusy, Markoniniň döreden radiosy Popowyňkydan kämil bolup, ol has duýgur bo-lupdyr. Radio aragatnaşygy ilkibaşda gaty gysga aralykda müm-kin bolupdyr. Emma gysga döwrüň içinde radioaragatnaşygynyň uzaklygy müňlerçe kilometre ýetirilipdir. 1907-nji ýylda Ýewropa bilen Amerikanyň arasynda radio aragatnaşygy ýola goýlupdyr. Radio aragatnaşygy gämilerde, otlularda, uçarlarda hem ýola goýlupdyr...

5. Täze temany berkitmek:

Sorag-jogap alyşmak:

1. Tebigat bilimlerinde nähili açyşlar edilipdir?

2. Tehnikada ýüze çykan täzelikleri aýdyp beriň.

3. Görnükli alymlar we oýlap tapyjylar barada gürrüň beriň.

4. Ylmyň we tehnikanyň ösmegi we ýaraglanyşygyň haýdadylmagynyň arasyndaky baglanyşygy düşündiriň. 6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 9. Sah.: 45-49.

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak.

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: _________________________________

Bellik:________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary

Mekdebi:	Senesi:
Dersiň ady: Dünýä taryhy	Synpy: X

Sapagyň temasy:	XX asyryň başynda halkara gatnaşyklary.
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Okuwçylara XX asyryň başynda halkara gatnaşyklary barada gürrüň bermek. Olara dünýa ýurtlarynyň taryhy we medeniýeti hakynda düşünje bermek, gözýetimini giňeltmek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylarda dünýä ýurtlarynyň taryhyna we medeniýetine gyzyklanma döretmek, olara hormat goýmagy terbiýelemek
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy.
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kartalar, reňkli suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a) XX asyryň başynda ylmyň we tehnikanyň ösüşi barada gürrüň bermek.

b)Sorag-jogap alyşmak:

1. Tebigat bilimlerinde nähili açyşlar edilipdir?

2. Tehnikada ýüze çykan täzelikleri aýdyp beriň.

3. Görnükli alymlar we oýlap tapyjylar barada gürrüň beriň.

4. Ylmyň we tehnikanyň ösmegi we ýaraglanyşygyň haýdadylmagynyň arasyndaky baglanyşygy düşündiriň. 3.Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. XX asyryň başynda halkara gatnaşyklary

2. Aziýada Ýaponiýanyň täsiriniň artmagy

3. Balkanlar meselesi we rus-german gatnaşyklarynyň ýitileşmegi

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Uruşda Ýaponiýa Russiýany ýeňmegi başarandygy barada aýdyp

- Germaniýanyň we Beýik Britaniýanyň deňizde agalyk etmek ugrundaky bäsdeşligi barada aýdyp

- Temanyň esasy mazmunyny gürrüň berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Balkanlar meselesi we rus-german gatnaşyklarynyň ýitileşmegi barada aýtmagy

– Iňlis-fransuz şertnamasy barada aýdyp bermegi

– Birinji Balkan urşy haçan we kimleriň arasynda bolandygyny aýtmagy

XX asyryň başynda halkara gatnaşyklary

Aziýada Ýaponiýanyň täsiriniň artmagy. 1894–1895-nji ýyllardaky hytaý-ýapon urşundan soň Ýaponiýa has güýçlenipdir. Ýaponiýa Koreýany eýeläp, Uzak Gündogardan Russiýany gysyp çykarmak ugrunda herekete başlapdyr. Rus-ýapon garşylyklary ýitileşip, dawalar 1904–1905-nji ýyllaryň rus-ýapon urşuna getiripdir.

Uruşda Ýaponiýa Russiýany ýeňmegi başardy. Portsmut (ABŞ) ýaraşygyna görä, Ýaponiýa ondan Günorta Sahalini aldy. Port–Artur bilen bilelikde Lýaodun ýarym adasy Ýaponiýa kärendesine berildi. Ýaponiýanyň Günorta Mançžuriýada tä-siri güýçlendi. Uruş netijesinde Russiýa Koreýa dawasyndan el çekmäge mejbur boldy. Koreýa bolsa 1910-njy ýylda Ýaponiýanyň koloniýasyna öwrüldi. Görşümiz ýaly, iki asyryň sepgidinde Aziýada Ýaponiýanyň täsiri barha artypdyr.

Üçler bileleşigi. Ykdysady bähbitler we koloniýalar ugrundaky dawalar Fransiýany hem-de Angliýany Germaniýanyň garşydaşyna öwürýär. Russiýanyň Balkanlarda barha berk ornaşmagy Germaniýanyň bähbidine däldi. Awstro-Wengriýa hem Russiýanyň Balkanlarda berkemegini islemändir. Çünki Awstro-Wengriýa we Russiýa Balkanlarda esasy bäsdeşlerdi. Bu ýagdaý Germaniýa bilen Awstro-Wengriýany ýakynlasdyrypdy. Olara Italiýa hem goşulyp, Üçler bileleşigini döredipdiler. XX asyryň başynda bu topara girýän döwletler täze ýerleri edinmek ugrunda göreşini güýçlendiripdirler.

Germaniýanyň we Beýik Britaniýanyň deňizde agalyk etmek ugrundaky bäsdeşligi. Germaniýanyň täze kans-leri Býulow işjeň daşary syýasat alyp barýar. Ol Reýhstagda eden çykyşynda: «Beýleki halklar öz aralarynda ýeri we suwy paýlaşanlarynda, bize gök asmandan başga hiç zat ýetmändir. Biz özümize Günüň aşagyndan mynasyp ýer berilmegini talap edýäris» diýen şygary öňe sürüpdir. Germaniýa Hytaýa aralaşyp, Şandun ýarym adasynda harby bazasyny gurupdyr. Ýuwaş ummanynda Karolin we Marian adalaryny eýeläpdir. Täze koloniýalaryň eýelenmegi, daşary söwdanyň artmagy kuwwatly deňiz flotuny döretmegi talap edýärdi. Wilgelm II «Biziň geljegi-miz deňizdedir» diýen şygary ýörelge edinipdi.

Germaniýanyň hökümeti harby gämileriň gurluşygy hakynda uly maksatnamany tassyklady. Beýik Britaniýa bilen deňizdäki agalyk ugrunda basdaşlyk başlandy. Beýik Britaniýa Fransiýanyň we Germaniýanyň bilelikdäki flotundan hem güýçli floty saklamaga çalyşýardy. Germaniýa bir harby gämi gursa, iňlis hökümeti ikisini gurmagy karar etdi («Drednoutlaryň urşy»). Beýik Britaniýa barha güýçlenýän Germaniýa garşy göreşde Fransiýadan haraý isläp, onuň bilen ýakynlaşyp başlaýar.

Balkanlar meselesi we rus-german gatnaşyklarynyň ýitileşmegi.Gowşap, dargap barýan Osman imperiýasynyň mülk-lerini paýlaşmak Germaniýanyň we Russiýanyň dawalarynyň baş sebäbidi. 1914-nji ýyla çenli Osman imperiýasy Afrikadaky mülklerinden mahrum bolupdy. Onuň elinde Ýewropadaky öňki koloniýalaryndan Stambul bilen bilelikde Bosfor we Dardanell bogazlarynyň töweregi galypdy.

German imperatory Wilgelm II Bosfor bogazyndan Pars aýlagyna çenli uzaýan demir ýoly gurmak üçin iri nemes banky-na Osman imperiýasynyň soltanynyň ygtyýarnama bermegini gazanýar. Bu ýol Bagdat demir ýoly adyny alypdy. Ol geljekde Germaniýanyň Gündogardaky basyp alyşlarynda ulanylmalydy.

Iňlis-fransuz şertnamasy (1904). 1904-nji ýylyň aprelinde Beýik Britaniýa we Fransiýa Antanta («ýürekdeşleriň ylalaşygy») şertnamasyna gol çekdiler. Olar biri-biriniň daşary syýasatyny goldamak hakynda gizlin şertnama-da gol çekdiler. Mysal üçin,Fransiýa Beýik Britaniýanyň Müsüri eýelemegine razylyk berdi. Fransiýa bolsa Marokkoda erkin ornaşmaga iňlis hökümetiniň razylygyny aldy.

Iňlis-rus ylalaşygy. Antanta bileleşiginiň resmileşdiril-megi. Germaniýanyň Ýewropada täsiriniň artmagy Beýik Brita-niýany «ajaýyp üzňelik» syýasatyny bes etmäge mejbur edýär. Fransiýa bilen ylalaşan Beýik Britaniýa indi Russiýany hem öz tarapyna çekdi. Bagdat demir ýolunyň gurulmagy, Germaniýanyň Pars aýlagy sebitine aralaşmagy ruslary we iňlisleri howatyr-landyrdy. 1907-nji ýylyň 31-nji awgustynda Russiýa bilen Beýik Britaniýanyň arasynda Fransiýanyň araçy bolmagynda ylalaşyk baglaşylýar. Bu ylalaşyk Antanta bileleşiginiň gutarnykly dörändigini aňladýardy...

5. Täze temany berkitmek:

Sorag-jogap alyşmak:

1. Näme üçin satuw bazarynyň we çig-mal çeşmesiniň üstünde dawalar bolupdyr?

2. Üçler bileleşigi haýsy ýurtlaryň arasynda baglaşyldy? 3. Antanta bileleşigine haýsy döwletler giripdir?

4. Bosniýa krizisi barada gürrüň beriň.

5. Birinji Balkan urşy haçan we kimleriň arasynda boldy?

6. Kartalary ulanyp, I Balkan urşunyň netijesinde Osman imperiýasynyň Ýewropa çäklerini haýsy döwletlere bermeli bolandygy barada gürrüň beriň.

7. Ikinji Balkan urşunyň netijesinde Balkan ýarym adasynyň syýasy kar-tasynda nähili üýtgeşmeler boldy?

8. Ýaraglanyşygyň haýdadylmagyna garşy ilkinji halkara maslahat ba-rada gürrüň beriň.

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 10. Sah.: 50-57.

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak.

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: _________________________________

Bellik:________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary

Mekdebi:	Senesi:
Dersiň ady: Dünýä taryhy	Synpy: X

Sapagyň temasy:	Birinji jahan urşunyň sebäpleri, bahanasy we başlanyşy.
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Okuwçylara birinji jahan urşunyň sebäpleri, bahanasy we başlanyşy barada gürrüň bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylarda dünýä ýurtlarynyň taryhyna we medeniýetine gyzyklanma döretmek, olara hormat goýmagy terbiýelemek
Sapagyň görnüşi:	Garyşyk sapagy.
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kartalar, reňkli suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öýe berlen ýazuw işleriň ýerine ýetirilişini barlamak:

Geçilen temany okap gelmek. § 10. Sah.: 50-57.

3.Okuwçylaryň bilimini dilden soramak arkaly barlamak.

Sorag-jogap alyşmak:

1. Näme üçin satuw bazarynyň we çig-mal çeşmesiniň üstünde dawalar bolupdyr?

2. Üçler bileleşigi haýsy ýurtlaryň arasynda baglaşyldy? 3. Antanta bileleşigine haýsy döwletler giripdir?

4. Bosniýa krizisi barada gürrüň beriň.

5. Birinji Balkan urşy haçan we kimleriň arasynda boldy?

6. Kartalary ulanyp, I Balkan urşunyň netijesinde Osman imperiýasynyň Ýewropa çäklerini haýsy döwletlere bermeli bolandygy barada gürrüň beriň.

7. Ikinji Balkan urşunyň netijesinde Balkan ýarym adasynyň syýasy kar-tasynda nähili üýtgeşmeler boldy?

8. Ýaraglanyşygyň haýdadylmagyna garşy ilkinji halkara maslahat ba-rada gürrüň beriň.

4.Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

5. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Birinji jahan urşunyň sebäpleri, bahanasy we başlanyşy

2. Urşuň sebäpleri

3. Italiýanyň we Bolgariýanyň urşa goşulmagy

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Urşuň başlanyşy barada aýdyp

- Italiýanyň we Bolgariýanyň urşa goşulmagy barada aýdyp

- Temanyň esasy mazmunyny gürrüň berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Werden gyrgynçylygy barada aýtmagy

– Brusilow böwsüşligi barada aýdyp bermegi

– Somma derýasynyň kenaryndaky söweş barada aýtmagy

Birinji jahan urşunyň sebäpleri, bahanasy we başlanyşy

Urşuň sebäpleri. Bazar ykdysadyýetiniň çalt ösmegi haryt çykarar ýaly giň bazarlary, çig-mal çeşmelerini talap edýärdi. Öňdebaryjy döwletler satuw bazary we çig--mal çeşmesi hökmün-de öz koloniýalaryny ulanýardylar. Bazar ykdysadyýetine ýaňy gadam basan ýaş döwletler hem şeýle koloniýalary edinesi gel-ýärdi. Şeýlelikde, dünýäni täzeden paýlaşmak ugrunda göreş başlandy. Bu göreş birnäçe dawalara, harby çaknyşmalara, iň soňunda bolsa jahan urşunyň başlanmagyna getirýär.

Urşa bahana. Ýewropada Üçler bileleşigi we Antantanyň arasyndaky gapma-garşylyklar 1914-nji ýyla çenli ýetjek dere-jesine ýetipdir. Urşa sebäp bardy, bahana agtarylýardy. Şeýle bahana tapyldy.Balkan ýarym adasyndaky birnäçe asyrlaryň dowamynda bolan dawalar urşuň döremegine sebäp boldy. Ger-maniýa ýaly güýçli döwletden arka tapynan Awstro-Wengriýa slawýanlaryň awstriýalylaryň agalygyna garşy hereketini basyp ýatyrmak isledi. Serbiýa Bosniýany özüne birleşdirmek isleýär-di. Serbiýanyň bu matlabyna Awstro-Wengriýa garşydy. Awstro-Wengriýa Serbiýanyň serhetleriniň golaýynda harby tälim okuwlaryny geçip başlady.

Harby tälim okuwlarynyň 1914-nji ýylyň hut 28-nji iýunynda başlanmagy serbleriň üstünden gülmek üçin

ýeňlişe sezewar edip, şol günden soň Serbiýa türkleriň gol astyna düşüpdi. 28-nji iýun serblerde Milli matam güni hökmünde bellenilýän eken.

Awstro-wenger tagtynyň mirasdüşer şazadasy Frans Ferdi-nand aýaly Sofýa bilen 28-nji iýunda Bosniýanyň merkezi bolan Saraýewo gelipdir. Harby tälim okuwynyň açylyş dabarasyna gatnaşmak üçin, şäheriň merkezi köçesinden üsti açyk awtoulag-da barýarka, olaryň ikisi-de serb talyby, «Mlada Bosna» atly mil-letçilikli guramanyň agzasy Gawrilo Prinsip tarapyndan öldüril-ýär. Sapançadan atylan bu oklar soňra dünýäni sarsdyran jahan urşunyň başlanmagyna bahana bolýar.

Urşuň başlanyşy. Awstro-Wengriýa Serbiýa garşy urşa taýýardy. Emma ol Russiýanyň serbleri goldamagyndan ätiýaç edýärdi. 1914-nji ýylyň 23-nji iýulynda Awstro-Wengriýanyň hökümeti kabul edip bolmajak talapnamany Serbiýa ýollady we pikirlenmäge 48 sagat wagt berdi.Serbleriň arkadaýanjy bolan Russiýada entek urşa taýýar däldi. 1914-nji ýylyň 28-nji iýulynda Awstro-Wengriýa Serbiýa garşy uruş yglan edýär. Muňa jogap edip, Russiýada hem urşa taýýarlyk güýçlendirilýär. Muňa jogap edip, Germaniýa 1-nji awgustda Russiýa garşy, Germaniýa 3-nji awgustda Fransiýa garşy urşa başlaýar. Muňa jogap edip, Beýik Britaniýa 4-nji awgustda Germaniýa garşy uruş yglan edýär. Awstro-Wengriýa 6-njy awgustda Russiýa garşy urşa başlaýandygyny duýdurýar. Şeýdip, Birinji jahan urşy tutaşýar. Ýewropada başlanan uruş basym onuň çäklerinden çykýar.

1914-nji ýylyň awgust aýynda Ýaponiýa Germaniýa garşy uruş yglan edýär. Emma Ýaponiýanyň Ýewropada uruş alyp barmak niýeti ýokdy. Ýaponiýa Hytaýdaky german eýeçiliklerini, ýagny XIX asyryň ahyrynda Germaniýa tarapyndan eýelenen Şanduny basyp aldy.

Italiýanyň we Bolgariýanyň urşa goşulmagy. 1914-nji ýyldaky söweşleriň netijesi Italiýanyň ýolbaşçylaryny oýlanmaga mejbur edýär. Italiýa urşa goşulmak meselesinde uzak wagtlap iki tarap bilen hem gepleşikler geçirýär.

«Ýyldyrym çaltlygyndaky uruş» puja çykandan soň, Italiýa Antantanyň tarapynda durup, urşa goşulmagy karar etdi. Italiýa 1915-nji ýylyň maýynda Awstro-Wengriýa garşy uruş yglan etdi we harby hereketlere başlady...

6. Täze temany berkitmek:

Sorag-jogap alyşmak:

1. Birinji jahan urşunyň başlanmagynyň sebäplerini we bahanasyny häsiýetini düşündiriň.

2. Kartany ulanyp, 1914-nji ýyldaky söweşler barada gürrüň beriň.

3. Marna söweşiniň netijelerini düşündiriň.

4. 1915–1916-njy ýyllarda haýsy döwletler urşa goşuldy?

5. Haýsy söweşden soňra esgerler öz ýanlarynda mydama zäherli gaza garşy enjam (protiwogaz) götermäge mejbur boldular?

6. 1915–1916-njy ýyllardaky esasy söweşleriň bolan ýerlerini kartadan görkeziň.

7. «Werden gyrgynçylygy: fransuz taryhynyň gahrymançylykly sahypasy ýa-da pajygasy?» diýen temadan internet maglumatlaryna daýanyp, gürrüň taýýarlaň.

8. Brusilow böwsüşliginde rus goşunlarynyň ýeňşiniň sebäbini düşündiriň.

9. Somma derýasynyň ýanyndaky we Ýutland deňiz söweşleri barada gürrüň beriň.

7. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 11. Sah.: 58-65.

8. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak.

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: _________________________________

Bellik:________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary

Mekdebi:	Senesi:
Dersiň ady: Dünýä taryhy	Synpy: X

Sapagyň temasy:	Urşuň tamamlanýan döwri.
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Okuwçylara urşuň tamamlanýan döwri barada gürrüň bermek. Olara dünýa ýurtlarynyň taryhy we medeniýeti hakynda düşünje bermek, gözýetimini giňeltmek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylarda dünýä ýurtlarynyň taryhyna we medeniýetine gyzyklanma döretmek, olara hormat goýmagy terbiýelemek
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy.
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kartalar, reňkli suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a) Birinji jahan urşunyň sebäpleri, bahanasy we başlanyşy barada gürrüň bermek.

b)Sorag-jogap alyşmak:

1. Birinji jahan urşunyň başlanmagynyň sebäplerini we bahanasyny hä-siýetini düşündiriň.

2. Kartany ulanyp, 1914-nji ýyldaky söweşler barada gürrüň beriň.

3. Marna söweşiniň netijelerini düşündiriň.

4. 1915–1916-njy ýyllarda haýsy döwletler urşa goşuldy?

5. Haýsy söweşden soňra esgerler öz ýanlarynda mydama zäherli gaza garşy enjam (protiwogaz) götermäge mejbur boldular?

6. 1915–1916-njy ýyllardaky esasy söweşleriň bolan ýerlerini kartadan görkeziň.

7. «Werden gyrgynçylygy: fransuz taryhynyň gahrymançylykly sahypasy ýa-da pajygasy?» diýen temadan internet maglumatlaryna daýanyp, gürrüň taýýarlaň.

8. Brusilow böwsüşliginde rus goşunlarynyň ýeňşiniň sebäbini düşündiriň.

3.Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Urşuň tamamlanýan döwri

2. ABŞ-nyň urşa goşulmagy

3. 1917-nji ýyldaky söweşler

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Birinji Jahan urşy we türkmenler barada aýdyp

- Russiýanyň uruşdan çykmagy barada aýdyp

- Temanyň esasy mazmunyny gürrüň berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– ABŞ haçan we näme üçin urşa goşulandygyny aýtmagy

– Uruşda Germaniýanyň ýeňilmeginiň sebäplerini aýdyp bermegi

– Urşa gatnaşýan ýurtlaryň ykdysadyýeti barada aýtmagy

Urşuň tamamlanýan döwri

ABŞ-nyň urşa goşulmagy. ABŞ Birinji jahan urşy döwrün-de uzak wagtlap Ýewropadaky urşa goşulmandyr.

German hökümetiniň çäklendirilmedik suwasty hüjümine tä-zeden başlajakdygyny jar etmegi bilen ABŞ urşa goşuldy. Ol 1917-nji ýylyň 3-nji fewralynda Germaniýa bilen diplomatik gatnaşyk-laryny kesdi, 6-njy aprelinde bolsa oňa garşy uruş yglan etdi.

ABŞ-nyň yzysüre Kuba, Panama, Braziliýa, Gonduras, Ni-karagua, Peru, Urugwaý, Kosta-Rika, Gaiti, Hytaý Antantanyň tarapynda durup, Germaniýa garşy uruş yglan edýärler. Emma, agzalan döwletleriň arasynda uruş hereketlerine diňe ABŞ gatnaşypdy. 1918-nji ýylyň başyna çenli, ABŞ-nyň Günbatar Ýewropada 2 mln esgerini urşa goşmagy bilen Germaniýanyň we onuň tarapdarlarynyň uruşda ýeňmek mümkinçiligi has-da azalýar.

1917-nji ýyldaky söweşler. 1917-nji ýyl tutuşlygyna An-tanta bileleşigi we onuň tarapdarlary üçin amatly bolmady. Es-gerler uruşdan halys ýadapdylar. Muňa seretmezden, Antanta döwletleri we olaryň tarapdarlary 1917-nji ýylda ähli front boýun-ça hüjüme geçmekçidiler. German bileleşigi bolsa goranmakçydy. Russiýadaky fewral rewolýusiýasy bilen baglanyşykly rus goşunlary hüjüme başlamandyrlar. Günbatar frontda Antantanyň esgerleri 1917-nji ýylyň 16-njy aprelinde Arras şäheriniň go-laýynda hüjüme geçdiler. Bu söweşe fransuz generaly Niwel ýolbaşçylyk etdi. Iňlis-fransuz goşuny partlaýjylar (mina) goýlan meýdana çozup girip, aldawa düşdüler. Nemes goşuny olary top okuna tutup derbi-dagyn etdi. Niweliň ýolbaşçylygyndaky goşun 280 müň esgerini ýitirdi.

Birinji Jahan urşy we türkmenler. Türkmenistan Russiýanyň koloniýasy bolandygy sebäpli, onuň tara-pynda urşa goşulmaga mejbur bolupdyr. Türkmenleriň at üstünde uruşmaga ezberligini, batyrlygyny gowy bilýän rus patyşasy olardan düzülen Teke atly polkuny duşmanyň gözüni gorkuzmak, oňa elhenç wehim salmak maksady bilen ulandy. Parahat oturan türkmen ili-de urşuň güzabyny çekmeli bolupdy. Türkmenler-den uruş bahanasy bilen alynýan atdyr telpek, beýleki salgytlar olary tapdan düşüripdi. 1916-njy ýylyň tomsunda rus patyşasynyň permany bilen Zakaspide ýaşaýan türkmen ýigitleriniň 15 müňüsi päleçilige alynmalydy. Şol sebäpli hem Tejen, Etrek-Gürgen uýezdlerinde, Sarahsda, soňra Maryda rus kolonizatorlaryna garşy gozgalaňlar başlandy (Türkmenistanyň taryhyndan geçilenleri ýatlaň!).

Russiýanyň uruşdan çykmagy. 1917-nji ýylyň Oktýabr rewolýusiýasyndan soňra Russiýa iş ýüzünde uruş hereketleri-ne gatnaşmagyny bes etdi. 1917-nji ýylyň dekabrynda Brest-Li-towskide başlanan rus-german gepleşikleri 1918-nji ýylyň 3-nji martynda Brest şertnamasynyň baglaşylmagy bilen tamam-landy. Brest parahatçylyk şertnamasynyň şertleri Russiýa üçin gaty agyrdy. Leniniň ýolbaşçylygyndaky bolşewikleriň ony ýerine ýetirmek niýeti-de ýokdy. Şertnama boýunça Polşa, Pribaltika, Belorussiýanyň bir bölegi Germaniýa berilýärdi. Rus goşunlary Ukrainany, Finlýandiýany terk etmeli bolupdyr. Ardagan, Kars,

Batumi sebitleri Türkiýä berilýär. Üstesine-de, 6 mlrd marka möç-berindäki puly Russiýa Germaniýa tölemelidi. Brest şertnamasy boýunça Russiýa 56 mln ilatly 780 müň inedördül çägini ýitiripdir. Täze kommunistik rus hökümeti ähli şertlere razy bolup uruşdan çykýar.

Urşa gatnaşýan ýurtlaryň ykdysadyýeti. Uruş elmy-dama adam ýitgilerine, ýetmezçilige, açlyga, ahy-nala, tozgun-çylyga, weýrançylyga... getirýär. Uruşýan taraplar ykdysadyýe-tini halkyň däl-de, urşuň bähbitlerine gönükdirýärler. Diňe bir öz ýurtlaryndan däl, eýsem, olar özüne garaşly koloniýalary hem mümkin boldugyça, öz peýdasyna ulanýarlar. Birinji jahan urşunda Antanta döwletleri 45 mln, german toparlanyşygy 25 mln adamy gönüden-göni frontlarda ulanypdy. Bulardan başga-da, uruşýan taraplar tyldaky işler üçin adam toplapdylar...

5. Täze temany berkitmek:

Sorag-jogap alyşmak:

1. ABŞ haçan we näme üçin urşa goşuldy?

2. 1917-nji ýylyň esasy söweşleri barada gürrüň beriň.

3. Birinji jahan urşy türkmen halkynyň ykbalyna nähili täsir etdi?

4. Russiýa haçan we nähili ýagdaýda uruşdan çykdy?

5. Uruşda Germaniýanyň ýeňilmeginiň sebäplerini düşündiriň.

6. Urşuň jemleri barada gürrüň beriň. 9. Somma derýasynyň ýanyndaky we Ýutland deňiz söweşleri barada gürrüň beriň.

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 12. Sah.: 66-72.

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak.

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: _________________________________

Bellik:________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary

Mekdebi:	Senesi:
Dersiň ady: Dünýä taryhy	Synpy: X

Sapagyň temasy:	Wersal-Waşington şertnamalar ulgamy.
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Okuwçylara Wersal-Waşington şertnamalar ulgamy barada gürrüň bermek. Olara dünýa ýurtlarynyň taryhy we medeniýeti hakynda düşünje bermek, gözýetimini giňeltmek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylarda dünýä ýurtlarynyň taryhyna we medeniýetine gyzyklanma döretmek, olara hormat goýmagy terbiýelemek
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy.
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kartalar, reňkli suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a) Urşuň tamamlanýan döwri barada gürrüň bermek.

b)Sorag-jogap alyşmak:

1. ABŞ haçan we näme üçin urşa goşuldy?

2. 1917-nji ýylyň esasy söweşleri barada gürrüň beriň.

3. Birinji jahan urşy türkmen halkynyň ykbalyna nähili täsir etdi?

4. Russiýa haçan we nähili ýagdaýda uruşdan çykdy?

5. Uruşda Germaniýanyň ýeňilmeginiň sebäplerini düşündiriň.

6. Urşuň jemleri barada gürrüň beriň. 9. Somma derýasynyň ýanyndaky we Ýutland deňiz söweşleri barada gürrüň beriň.

3.Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Wersal-Waşington şertnamalar ulgamy

2. Pariž parahatçylyk maslahaty

3. Ýeňiji döwletleriň arasyndaky dawalar

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Wersal-Waşington şertnamalar ulgamy boýunça dünýäniň syýasy kartasy nähili üýtgändigini aýdyp

- Wersal şertnamasy barada aýdyp

- Temanyň esasy mazmunyny gürrüň berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Waşington maslahaty barada aýtmagy

– Dörtleriň şertnamasy barada aýdyp bermegi

– Waşington maslahatynda seredilen meseleler barada aýtmagy

Wersal-Waşington şertnamalar ulgamy

Pariž parahatçylyk maslahaty. Uruşda ýeňen döwletler parahatçylyk şertnamasyny baglaşmak meselesine seretmek üçin maslahat çagyrýarlar. Fransiýa maslahatyň Parižde geçirilmegi-ni gazanýar. Maslahata taýýarlyk wagtynda-da, onuň gidişinde-de ABŞ-nyň Prezidentiniň teklip eden 14 punkty hakda kän ge-zek agzalsa-da, ol berjaý edilmändi. Oňa laýyklykda, gepleşikler açyk alnyp barylmalydy, hiç hili gizlin halkara ylalaşyklary bol-maly däldi, diplomatiýa elmydama aç-açanlyk häsiýetine eýe bolmalydy.

1919-njy ýylyň 18-nji ýanwarynda Pariž maslahaty işe başlaýar. Oňa 27 döwletiň wekilleri gatnaşýar. Emma esasy sözi diňlenilýänler ABŞ-nyň prezidenti Wudro Wilson, Beýik Brita-niýanyň premýer-ministri Dewid Lloýd Jorj we Fransiýanyň premýer-ministri Jorj Klemanso dagylardy. Maslahata Russiýa we uruşda ýeňlen döwletler çagyrylmandyr.

Maslahatda, esasan, Germaniýa bilen baglaşyljak para-hatçylyk şertnamasynyň şertleri ara alnyp maslahatlaşylýar. Gepleşiklerde fransuz ýolbaşçysy Jorj Klemansonyň (1841–1929) esasy maksady Elzasy we Lotaringiýany yzyna almakdy.

ABŞ-nyň prezidenti W. T. Wilsonyň (1856–1924) öňe süren teklipleriniň iň esasysy Milletler Ligasyny döretmek meselesidir. Serhetleri üýtgetmek meselesine goşulyp, ol Fransiýa Elzas we Lotaringiýanyň gaýtarylmagyny, Belgiýanyň täzeden dikeldilme-gini goldaýar.

Beýik Britaniýanyň hökümet ýolbaşçysy Lloýd Jorj (1867– 1945) Germaniýanyň harby kuwwatynyň syndyrylmagyny goldapdyr.

Ýeňiji döwletleriň arasyndaky dawalar. Pariž maslahatynda ABŞ-nyň Beýik Britaniýanyň we Fransiýanyň arasynda, esasan, üç mesele boýunça uzaga çeken dawalar başlanýar:

1. Ýeňiji döwletleriň arasyndaky ilkinji dawa serediljek meseleleriň tertibi hakyndady. Beýik Britaniýa we Fransiýa ýeňlen ýurtlaryň (Germaniýanyň we Osman imperiýasynyň) koloniýalaryny paýlaşmak meselesini ilkinji nobatda ara alyp maslahatlaşmagy teklip edýär. Uzak dawalardan soňra ABŞ-nyň berk talap etmegi bilen maslahat, ozaly bilen, Milletler Ligasyny döretmek meselesine seredýär.

2. Germaniýanyň tölemeli kontribusiýasynyň möçberi we ony paýlaşmak meselesi hem dawaly meseleleriň biri bolýar. Fran-siýa Germaniýadan alynjak öwez töleginiň moçberiniň köpeldil-megini we onuň esasy böleginiň özüne berilmegini talap edýär. ABŞ we Beýik Britaniýa ony azaltmagyň tarapdarlarydy. Bu me-sele ahyryna çenli çözülmän galdy.

3. Iň aýgytly göreş Germaniýa we Osman imperiýasyna degişli kolonial halklary özara paýlaşmak meselesinde başlanýar. Maslahatda ABŞ-nyň talap etmegi bilen Milletler Ligasy döredildi. Onuň esasy wezipesi dünýäde parahatçylygy we howp-suzlygy gorap saklamak bolmalydygy tassyklandy. Milletler Ligasynyň Geňeşi döredilip, oňa 5 sany döwlet hemişelik agza hökmünde bellenildi. Olar ABŞ, Beýik Britaniýa, Fransiýa, Italiýa we Ýaponiýady.

Wersal şertnamasy.1919-njy ýylyň aprelinde şertnamanyň taslamasy taýýar edilýär. Indi ony resmileşdirmek galypdy. Şu maksat bilen Germaniýanyň ygtyýarly wekilleri Pariže çagyryldy. German wekilçiligi taslama hiç hili üýtgetme girizip bilmedi. 1919-njy ýylyň 28-nji iýunynda Parižiň uly Wersal köşgüniň Aýnaly zalynda şertnama gol çekildi.

Wersal şertnamasy boýunça Germaniýa imperiýasynyň ter-ritoriýasynyň sekizden bir bölegi ýeňijileriň arasynda paýlaşylýar. Onuň Elzas we Lotaringiýa welaýatlary Fransiýa gaýtarylyp berilýär. Germaniýanyň garama-gyndaky koloniýalar onuň elinden alynýar.

Germaniýanyň harby güýçlerine çäklendirmeler girizilýär. Şertnama boýunça onuň goşuny meýletinçilerden düzülip, 100 müňden geçmeli däldi. Ol suwasty flotuny, iri harby gämi-leri saklamakdan, harby howa güýçlerini edinmekden mahrum edilýär. Reýn derýasy sebitinde harby berkitmeleri gurmak, goşun ýerleşdirmek gadagan edildi. Reýniň çep kenarynda 15 ýylyň dowamynda Antantanyň goşunlary saklanmalydy...

5. Täze temany berkitmek:

Sorag-jogap alyşmak:

1. Pariž maslahatynda haýsy meselelere seredildi?

2. Wersal-Waşington şertnamalar ulgamy boýunça dünýäniň syýasy kartasy nähili üýtgedi?

3. Näme üçin ABŞ-nyň senaty Wersal şertnamasyny tassyklamandyr?

4. Ýewropada dörän täze döwletleri dünýäniň syýasy kartasyndan görkeziň.

5. Waşington maslahatynda seredilen meseleleri düşündiriň.

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 13. Sah.: 72-78.

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak.

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: _________________________________

Bellik:________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary

Mekdebi:	Senesi:
Dersiň ady: Dünýä taryhy	Synpy: X

Sapagyň temasy:	Russiýadaky rewolýusiýalar.
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Okuwçylara Russiýadaky rewolýusiýalar barada gürrüň bermek. Olara dünýa ýurtlarynyň taryhy we medeniýeti hakynda düşünje bermek, gözýetimini giňeltmek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylarda dünýä ýurtlarynyň taryhyna we medeniýetine gyzyklanma döretmek, olara hormat goýmagy terbiýelemek
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy.
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kartalar, reňkli suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a) Wersal-Waşington şertnamalar ulgamy barada gürrüň bermek.

b)Sorag-jogap alyşmak:

1. Pariž maslahatynda haýsy meselelere seredildi?

2. Wersal-Waşington şertnamalar ulgamy boýunça dünýäniň syýasy kartasy nähili üýtgedi?

3. Näme üçin ABŞ-nyň senaty Wersal şertnamasyny tassyklamandyr?

4. Ýewropada dörän täze döwletleri dünýäniň syýasy kartasyndan görkeziň.

5. Waşington maslahatynda seredilen meseleleri düşündiriň.

3.Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Russiýadaky rewolýusiýalar

2. Monarhiýanyň agdarylmagy.

3. Iki häkimiýetlilik

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Iki häkimiýetlilik barada aýdyp

- Proletar diktaturasy nämedigini

- Temanyň esasy mazmunyny gürrüň berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Russiýadaky Fewral rewolýusiýasy barada aýtmagy

– Russiýada monarhiýa gurluşy haçan we nähili agdarylandygy barada aýdyp bermegi

– Kornilowyň gozgalaňy barada aýtmagy

Russiýadaky rewolýusiýalar

Birinji jahan urşy oňa gatnaşan ýurtlaryň (ABŞ-dan başga-synyň) ykdysadyýetini weýran edýär. Hojalyk tozgunçylygyny dikeltmek işleri halkyň ýaşaýyş derejesiniň pese gaçmagyna geti-rýär. Şol dikeldiş işleri sebäpli uruşdan soňra ähli ýurtlarda diýen ýaly ilatdan alynýan salgytlar artdyrylýar. Weýran bolan hojalygy dikeltmek uruşda ýeňlen döwletleriň halklaryna has-da agyr düşýär. Olar ýeňiji döwletleriň halklaryndan ep-esli köp salgyt tölemeli bolupdyrlar. Çünki ýeňlen döwletler ýeňijilere berilmeli kontribusiýany öz ýurtlarynyň halkynyň boýnuna atypdylar. Ine, şonuň üçin-de ýeňlen Dörtler bileleşiginiň ählisinde halkyň nära-zylygy güýçlenýär. Halk urşuň başlanmagynda günäkär bolan öz döwlet ýolbaşçylaryna, syýasy gurluşa garşy göreşe başlaýar.

Uruş sebäpli jemgyýetiň gatlaklara bölünmegi has-da güýçle-nipdi. Sanlyja adamlar baýasalar, esasy köpçülik garyplaşypdyr. Ýeter-ýetmez, garyplaşan gatlak gozgalaňa ýykgyn edegen bolýar. Bu gatlak, ilkinji nobatda, durmuşda deňlik isleýär. Şu ýagdaý-dan peýdalanyp, deňlik ündewlerini alyp barýan sosialistik, kom-munistik partiýalaryň wagyzlary netijesinde, garyplaşan gatlak guramaçylykly göreşe aýaga galyp başlaýar. Bu bolsa rewolýu-siýalaryň başlanmagyna getirýär. Rewolýusiýalar Russiýada we uruşda ýeňlen döwletleriň aglabasynda bolup geçdi.

Russiýadaky Fewral rewolýusiýasy.Russiýada Fewral rewolýusiýasy halkyň gün-güzeranynyň agyrlaşmagy, häkimiýetiň ýurdy ykdysady we syýasy krizisden alyp çykmakdan ejizligi sebäpli başlanypdy.

Russiýany 1613-nji ýyldan bäri Roma-nowlaryň şanesli dolandyrýardy. Bu şa-nesliniň soňky patyşasy Nikolaý II bolupdyr. Oňa garşy halk hereketleri barha güýçlenýärdi. 1917-nji ýylyň 26-njy fewralynda Petrogradda (Sankt-Peterburgda) patyşa goşun ulanyp, halk çykyşlaryny basyp ýatyrmaga synanypdyr. Hökümetiň halka garşy ýarag ulanmagy 1917-nji ýylyň 27-nji fewralynda Petrogradda gozgalaňyň başlanmagyna getirýär. Monarhiýa-dan närazy 800 müň çemesi adam şäheriň köçelerine açyk göreşe çykýar. Olar şäheriň zyndanlaryndan syýasy tussaglary boşadypdyrlar. Bu wakalar fewral aýynda bolup geçendigi sebäpli taryha Fewral rewolýusiýasy ady bilen giripdir.

Monarhiýanyň agdarylmagy. Döwlet Dumasynyň (parla-mentiň) ýolbaşçylary halk hereketinden gorkup, Nikolaý II bilen gepleşik geçirmek üçin onuň ýanyna wekillerini ugradýarlar. 1917-nji ýylyň 2-nji martynda Dumanyň wekilleri Nikolaý II-niň hut özüniň goly bilen patyşanyň we ogly Alekseý Nikolaýewiçiň adyndan olaryň tagtdan el çekýändigi hakyndaky taryhy ýaz-gyny aldylar. Nikolaý II öz patyşalyk täjini dogany Mihail Alek-sandrowiçe miras goýmakçy bolýar. Emma inisi täçden ýüz öwrüpdir. Şeýlelikde, Romanowlaryň şanesli tagtdan agdaryl-ýar. Döwlet Dumasy häkimiýeti Wagtlaýyn hökümete tabşyrýar. Wagtlaýyn hökümet resmi ýagdaýda ýurduň ykbalyny öz eline alanam bolsa, Russiýanyň halky Birinji jahan urşuny dowam et-dirýän Wagtlaýyn hökümeti goldamandyr. Köpçülik başga häki-miýeti – işçi we esger deputatlarynyň Sowetlerini goldapdyr.

Iki häkimiýetlilik. 1917-nji ýylyň Fewral rewolýusiýasy netijesinde, bir hepdäniň dowamynda 304 ýyllap döwle-ti dolandyran Romanowlaryň şanesliniň hökümdarlygy agdaryldy. Wakalaryň şeýle çalt ýaýbaňlanmagy netijesinde Wagtlaýyn hökümet hem, Sowetler hem häkimiýeti doly ele alyp bilmediler. Iki hä-kimiýetlilik emele geldi. Wagtlaýyn hökü-met hem-de işçi we esger deputatlarynyň Sowetleri Petrogradda – Tawriýa köşgünde ýerleşipdirler. Olaryň ikisi-de biri-birine garşy dessine göreşe başlamakdan çekinipdirler.

Fewral wakalary döwründe kommunistleriň ýolbaşçysy Wla-dimir Iliç Lenin Şweýsariýada eken. Patyşa düzgüniniň agdary-lanyny bilip, ol 1917-nji ýylyň 3-nji aprelinde Petrograda gaýdyp gelýär. Bolşewikleriň baştutany iki häkimiýetlilik döwrün-de kommunistleriň häkimiýeti basyp almaklary üçin amatly pursadyň ýetip gelendigini duýup, çykyşlarynda halky sosialistik rewolýusiýa başlamaga çagyrýar.

Wagtlaýyn hökümet 1917-nji ýylyň 3–4-nji iýulynda Petrog-raddaky esgerleriň we işçileriň parahatçylykly ýörişini oka tu-týar. Dört ýüze golaý adam heläk bolýar. Iýul wakalary bilen iki häkimiýetlilik döwri tamamlanyp, häkimiýet doly Wagtlaýyn hökümetiň eline geçýär...

5. Täze temany berkitmek:

Sorag-jogap alyşmak:

1. Russiýada monarhiýa gurluşy haçan we nähili agdaryldy?

2. Iki häkimiýetlilik döwrüni düşündiriň.

3. Wagtlaýyn hökümet nähili agdarylýar?

4. Russiýanyň Uçreditel ýygnagy näme üçin dargadylypdyr?

5. Proletar diktaturasy näme?

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 14. Sah.: 79-83.

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak.

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: _________________________________

Bellik:________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary

Mekdebi:	Senesi:
Dersiň ady: Dünýä taryhy	Synpy: X

Sapagyň temasy:	Ýewropadaky rewolýusiýalar.
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Okuwçylara Ýewropadaky rewolýusiýalar barada gürrüň bermek. Olara dünýa ýurtlarynyň taryhy we medeniýeti hakynda düşünje bermek, gözýetimini giňeltmek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylarda dünýä ýurtlarynyň taryhyna we medeniýetine gyzyklanma döretmek, olara hormat goýmagy terbiýelemek
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy.
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kartalar, reňkli suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a) Russiýadaky rewolýusiýalar barada gürrüň bermek.

b)Sorag-jogap alyşmak:

1. Russiýada monarhiýa gurluşy haçan we nähili agdaryldy?

2. Iki häkimiýetlilik döwrüni düşündiriň.

3. Wagtlaýyn hökümet nähili agdarylýar?

4. Russiýanyň Uçreditel ýygnagy näme üçin dargadylypdyr?

5. Proletar diktaturasy näme?

3.Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Ýewropadaky rewolýusiýalar

2. Finlýandiýa rewolýusiýasy

3. Awstro-Wengriýa imperiýasynyň dargamagy

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Finlýandiýa rewolýusiýasy nähili tamamlanýandygyny aýdyp

- Wengriýadaky rewolýusiýa barada gürrüň berip

- Temanyň esasy mazmunyny gürrüň berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Awstro-Wengriýa imperiýasy näme sebäpden dargandygyny aýtmagy

– Awstro-Wengriýanyň dargamagy bilen haýsy özbaşdak döwletler dörändigini aýdyp bermegi

– Wengriýa Sowet respublikasy barada aýtmagy

Ýewropadaky rewolýusiýalar

Finlýandiýa rewolýusiýasy.Russiýadaky Oktýabr rewolýusiýasynyň täsiri netijesinde, 1917-nji ýylyň noýabrynda Finlýandiýanyň iri şäherlerinde iş taşlaýyşlar başlanypdyr. Fin hökümeti 8 sagatlyk iş gününi, täze saýlaw düzgünini giri-zmäge mejbur boldy. Hökümet 1917-nji ýylyň 6-njy dekabrynda Finlýandiýanyň döwlet garaşsyzlygyny jar edýär. Şol ýylyň 31-nji dekabrynda Russiýa Finlýandiýanyň özbaşdaklygyny ykrar edýär. Ýewropada özbaşdak täze döwlet döreýär.

Hökümet rewolýusiýanyň ýaýbaňlanmagyndan gorkup, rewolýusionerlerden ar almaga girişdi. Bu bolsa halkyň eline ýa-rag almagyna getirdi. 1918-nji ýylyň 28-nji ýanwarynda Helsinki-de rewolýusion sowet hökümeti döredilýär. Oňa Kullerwo Manner ýolbaşçylyk edipdir. Per Ewind Swinhuwudyň ýolbaşçylygyndaky öňki hökümet Helsinkiden gaçyp, Finlýandiýanyň Was şäherinde ýerleşýär. Ýurt iki bölege bölünip, raýatara urşy başlanýar. Manneriň Sowet hökümetine Russiýa kömek berýär. Swinhuwud

gizlinlik bilen Germaniýa bilen gepleşikler geçirip, nemesleri kömege çagyrypdy.

1918-nji ýylyň 5-nji martynda Germaniýanyň esgerleri Finlýandiýa çozup giripdirler. 29-njy aprelde rewolýusionerleriň eýe-leýän iň soňky şäheri hem boýun egdirilipdir. Şeýdip, 3 aýlap do-wam eden kommunistik hökümet synýar. Onuň tarapdarlarynyň müňlerçesi jezalandyrylyp öldürilipdir.

Germaniýadaky rewolýusiýa. Weýmar Respublikasynyň döremegi. Ýewropadaky rewolýusion wakalaryň biri Germaniýa-daky rewolýusiýadyr. Germaniýa rewolýusiýasy 1918-nji ýylyň 3-nji martynda harby deňizçileriň Kildäki gozgalaňy bilen başlandy.

Rewolýusiýa bir hepdäniň dowamynda tutuş ýurda ýaýraýar. Imperator Wilgelm II ýurtdan çykyp gaçmaga mejbur bolýar. Mo-narhiýa düzgüni agdarylýar. 1918-nji ýylyň 10-njy noýabrynda täze hökümet – Halkyň ygtyýarly Soweti (HYS) döredilýär. Oňa Fridrih Ebert (1871–1925) ýolbaşçylyk edipdir. F. Ebertiň hökü-meti Germaniýany respublika diýip jar edýär. Şol ýylyň 11-nji noýabrynda täze hökümet Germaniýanyň ýeňlendigini we Birinji jahan urşundan çykýandygyny yglan edýär.

Täze hökümetiň syýasatyna garşy bolan «Spartak» toparynyň tarapdarlary halky sosialistik rewolýusiýa çagyrdy. Olar Rus-siýadaky wakalardan görelde alyp, Ebertiň hökümetini agdaryp, proletariat diktaturasyny dikeltmekligi ýeke-täk dogry ýol diýip düşündirýärler. «Spartak» toparyna Karl Libkneht, Roza Lýuk-semburg dagylar ýolbaşçylyk edýärdiler. «Spartakçylar» 1919-njy ýylyň 5-nji ýanwarynda Berlinde gozgalaňa başladylar. Gozgalaň hökümet goşuny tarapyndan 12-nji ýanwarda basylyp ýatyryldy. K. Libkneht we R. Lýuksemburg tutulyp öldürilýär.

1919-njy ýylda Germaniýanyň Konstitusiýasy kabul edilýär. Ol boýunça Germaniýa Federatiw Respublika diýlip jar edildi. Konstitusiýanyň Weýmar şäherinde işlenilip düzülenligi üçin, dörän respublika hem Weýmar Respublikasy ady bilen taryha girdi. Weýmar Respublikasynda hökümet ýolbaşçysy kanslerdi. Ol Reýhstagyň – halk wekilleriniň öňünde hasabat bermelidi. Emma prezident giň hukuklara eýedi. Ol gerek bolsa Reýhstagy dargadyp, täze saýlawlary bellemäge hukuklydy. Konstitusiýa boýunça halk giň demokratik hukuklary gazandy. Weýmar Res-publikasy Wersal parahatçylyk şertnamasynyň baglaşylmagy bi-len halkara ykrarnamasyny gazandy. Weýmar Respublikasynyň 7 ýyllyk möhlet bilen saýlanan ilkinji Prezidenti Fridrih Ebert boldy.

Germaniýada demokratik çäreleriň ýaýbaňlanýan şert-lerinde, bir tarapdan, kommunistler, beýleki tarapdan, öňki düzgüniň – monarhiýanyň tarapdarlary häkimiýeti almak üçin göreşdiler. Gozgalaňlar etdiler.

1919-njy ýylyň ýanwarynda kommunistler Bremen şäherini özbaşdak sosialistik respublika diýip yglan etdiler. Bremen Sowet Respublikasy üç hepde çemesi saklanyp, 1919-njy ýylyň fewralynda döwlet goşuny tarapyndan derbi-dagyn edildi...

Awstro-Wengriýa imperiýasynyň dargamagy. Ýewropada Awstro-Wengriýa imperiýasy ýaly däp-dessury, dili boýun-ça dürli-dürli milletlerden düzülen döwlet ýokdy. Şonuň üçin ol imperiýa iru-giç milli döwletlere dargamalydy. Imperiýanyň ezil-ýän halklary çehler, polýaklar, serbler, slowenler, horwatlar we beýlekiler özbaşdaklyk ugrunda göreş alyp bardylar. Birinji jahan urşunda Awstro-Wengriýanyň ýeňilmegi imperiýadaky ezilýän halklara uzak garaşan özbaşdaklygyny gazanmaklary üçin amat-ly şertleri döredýär...

5. Täze temany berkitmek:

Sorag-jogap alyşmak:

1. Finlýandiýa rewolýusiýasy nähili tamamlanýar?

2. Weýmar respublikasy nähili döreýär?

3. Awstro-Wengriýa imperiýasy näme sebäpden dargapdyr?

4. Awstro-Wengriýanyň dargamagy bilen haýsy özbaşdak döwletler döräpdir?

5. Wengriýa Sowet respublikasy barada gürrüň beriň.

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 15. Sah.: 84-88.

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak.

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: _________________________________

Bellik:________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary