9-сентябрь Комуз куну

Есенжан Кожомкулов атындагы орто мектеби Класстык саат 9-класс Мугалим: Уркунчиева Жумабубу

9-сентябрь Комуз к үнү

  Президент Сооронбай Жээнбеков Кыргызстанда комуз күнүн белгилөө боюнча Жарлыкка кол койду. Бул тууралуу мамлекет башчысынын маалымат кызматы билдирди.

Комуз , чeртмек -  кыргыз элинин  кылдуу музыкалык аспабы .

Түзүлүшү Комуз экме жана жапайы жыгачтардан (өрүк, алмурут, карагай, арча, жапан тал алмурут) өңдүү формада чабылып, моюну ичкерип кетет. Жалбырактары күбүлгөн жана мөмөсү бышкан кезде кыйылган  өрүктүн  жыгачы сомдолуп, сууга кайнатылып, ышталып чабылган Комуз бек жана добуштуу болот. Комуздун жалпы уз. 75 см чамалуу. Комуз турпаты баш, моюн, тулку, чара, капкак, куткун, тепкек, үч кулак, үч кылдан турат. Эки четки кылы  унисондо , ортоңкусу четкиге карай  квинтага  же квартага толгонот. Кулагы өрүктөн,  арчадан  же мүйүздөн, ал эми кылы көбүнчө эки тиштүү кыргыз койлорунун ичегисинен жасалат.

Муздак сууга салынган ичеги  сыдыргы  менен тазаланган соң,  ийик  менен оңго ийрилип, анан аябай кере тартылып коюлат (кийин кылдын ордуна тарамыш же жасалма тарамыш жип тагылып калды). Залкар комузчулар  кылды добушуна жараша өтө кылдаттык менен тандашкан. Кээде бир койдун ичегисинен бир кыл гана жасалган. Комузду мыкты чапкан усталар: Айманбет, Жансерке, Чалагыз, азыркы Орозобай Кенчинбаев, Намазбек Уралиев

Түрлөрү 30-жылдары эл аспаптар оркестри үчүн Комуздун өркүндөтүлгөн беш түрү (комуз-пикколо, комуз-прима, комуз-альт, комуз-тенор, комуз-бас) жасалган.  1952 — 53 -ж. А. Петросянц менен С. Дидеренко Комуздун дагы жаны түрүн сунуш кылган. Аны  Ташкендеги  илим изилдөө институту жүзөгө ашырган. Азыр Комуз Орозов атн. эл аспаптар оркестринде Комуздун төрт түрү (комуз-прима, комуз-секунда, комуз-альт, комуз-бас) чертилет. Комузда күүлөр чертилип, 3 үнгө чейинки ырлар коштолот жана оркестрде ойнолот.

Тарыхы Тарыхка сереп салсак, кытай тарыхчысы Анвар Байтур жаңы эранын 33-жылында “кобус” деген аспапты атап, анын 1-чи кылымдарга таандык экенин далилдейт.

Кыргыз тарыхынын энциклопедиясынын туу чокусу болгон  Манас эпосунда , Манас атабыз кеселдеп жаткан учурунда, белгилүү манасчы  Сагымбай Орозбаковдун  айтымында: “Карагай капкак жаптырган, Комузчудан жүздү алдырган” деген жери бар.

А л эми төмөндө болсо ХVII – XIX к. көрүнүктүү ишмерлердин чыгармачылыгы Кыргыз күүлөрүнүн маданиятынын өнүгүшүнө чоң салым болуп эсептелген инсандардын аттарын атап өтсөм: М. Жаманкараев, К. Белеков, А. Бейшукуров,  Н. Борошев ,  Т. Сатылганов , К. Орозов, Ы. Туманов, А. Огонбаев, Ш. Шеркулов,  Н. Абдрахманов , Ч.Исабаев С. Тохтакунова жана азыркы кеде комуз күүсүнүн өнүгүүсүнө салым кошуп келе жаткан комузчуларыбыз  Р.Аманова , М.Бердибекова. Н.Абдырахманов. Комузга тиешелүү маалыматтар

Тү