Адамның шығу тегін, тарихи даму кезеңдерін, нәсілдік ерекшелік- терін, материалдық жөне рухани қазыналарын зерттейтін кешенді ғылым антропология деп аталады. Антропология сөзі гректің “апtһrороs” — “адам”, “iogos” — “ілім” деген сөздерінен алынып, “адам туралы гылым” деген ұгымды білдіреді. Антропология терминін алғаш ғылымға Аристотель енгізді. Антропология ғылымының негізгі бір саласы — антропогенез. Ол адамньщ шығу тегін, тарихи даму кезендерін және нөсілдік ерекшеліктерін зерттейді.
Жалпы, тірі организмдердің тарихи даму кезеңінде ең соңында пайда болған өрі ең жоғары сатыдағы түрған тіршілік иесі — адам. Қазіргі кездегі жер бетіндегі адамдардың бәрі де бір ғана түрге — саналы адамга (Ното sapiens ) жатады.
Адамның шыгу тегі туралы көптеген көзқарастар бар. Адамның шығу тегі жалпы тіршіліктің пайда болуымен тікелей байланыста қарастырылады. Діни үғымдар бойынша адамды Қүдай, Аллаһ тағала, т.б. жаратушы қүдіреттер топырақтан, саз балшықтан жаратқан деген пікірлер бар.
Ең алгашкы адамның жалпы аты — Адам-ата. Тіршілікті Жаратушы қүдірет иесі алдымен Күн мен Жерді, кейіннен суды, топырақты, Ай мен жүлдыздарды, жануарларды жараткан. Ал алтыншы күні Адам-атаны, одан соң Адам-атаға серік болсын деп Хауа-ананы жараткан. Адам-ата мен Хауа-анадан жер бетіндегі барлык адам баласы таралган деп түсіндіреді.
Жаратылыстану гылымдарының пайда болуы жөне олардың даму кезеңдеріне байланысты адамның пайда болуы туралы баска да көзкарастар калыптасты. Өсіресе анатомия, эмбриология, палеон- тология, т.б. ғылымдардың деректеріне байланысты адамның шьну тегі туралы ғылыми козқарастар калыптаса бастады. Тірі организм- дерді алғаш рет швед ғалымы Карл Линней ғылыми жүйеге бөліп жіістеген (1735 ж.). Ол оз еңбегінде адамды сүткоректілер класының, приматтар (маймылдар) отрядына жатқызып, түрін саналы адам деп ктады.
‘І)ранцуздың жаратылыстанушы ғалымы Ж.Б. Ламарк та адамньщ адамтектес маймылдардан шыккандығын куаттады.
Агылшын ғалымы Чарлз Дарвин де өзінің эволюциялык ілімі гюйынша адам адамтектес маймылдардан пайда болған деген пікірді қолдады. 1871 жылғы “Адамның шығу тегі жөне жыныстык сұрыпталу” деген еңбегінде Ч. Дарвин адамтектес маймылдар мен адамның арғы тегі бір тармактан таралган деген қорытындыға келді. Сонымен бірге ол адамның тарихи даму кезеңінде өлеуметтік фактор- лардың маңызды орын алатындығын ерекше атап көрсетті.
Соңғы кезде адамдар Жерге ғарыштан келген деген пікірлер де айтылып жүр.
Адамның жануарлар дүниесін жүйелеудегі орны. Қазіргі жаратылыстану ғылымдарының деректері бойынша адам жануарлар дүниесіне жатқызылады. Адам хордалылар типіне жатады. Адам үрығының даму кезеңінде барлык хордалы жануарларға төн белгілер — хорда, жүйке түтігі жөне жүтқыншактың екі бүйірінде желбезек саңылаулары болады. Бүл белгілер адамның баска хордалы жануар- лармен арғы тегінің бір екендігін дәлелдейді.
Омыртқа жотасының, жүп колдары мен жүп аяктарының болуы, жүрегінің кеуде жағында орналасуы, адамның омыртқалылар тип тармагына жататынына дәлел. Адамның да жүрегі 4 қуысты (камера- лы), ми қыртысы оте жақсы дамыған, сүт бездері, денесінде түктері бар. Тістері жеке топтарға (күрек, сойдақ жөне азу тістер) бөлінген. Бүл белгілер адамның сүтқоректілер класына жататындығын айғак- тай түседі.
Адам үрығы анасының арнайы мүшесі — жатырда дамиды және ол үрыкжолдасы (плацента) аркылы коректенеді. Бүл белгілер сүткоректілер класының үрықжолдастылар (плаценталылар) класс тармагына жататынын білдіреді. Адамның басбармағы баска саусақтарға карама-қарсы орналасқан, саусактарында тырнактары, бүғана сүйегі бар, сүт тістері түракты тістермен алмасады. Бүл белгілері адамньщ маймылдар (приматтар) отрядына жататынын керсетеді. Адамда күйрық омыртқаларының қалдығы сакталған, соқырішегі, алдыңғы ми сыңарларьшың сыртында кептеген иірім сайшалар бар. Адам қаны да 4 топқа белінген, ымдау бүлшық еттері жақсы дамыған. Бүл белгілер — адамның адамтектес маймылдар отряд тармағына жөне олардың тартанаулылар тобына жататынын дәлелдейді. Май- мылдардың бүл тобы гиббондар, понгидтер (орангутан, горилла, шимпанзе) және адамдар деп жеке 3 түқымдаска бөлінеді. Адамдар түқымдасы ез алдына жеке жүйелік топ болып бөлініп, адамдар туысы, түрі саналы адам деп аталады.
Адам мен жануарларда болатын ортақ белгілер. Адам мен жануарлардың сырткы жөне ішкі мүшелерінің күрылысында бір- біріне үксас белгілер көптеп кездеседі. Ондай белгілердің бірінші тобы- на — адам денесінде кездесетін рудиментті (латынша “rudimentum” — арғы тегінен калған калдық белгілер) мүшелерді жатқызуға болады.
Қазіргі кездегі адам денесіндегі мүндай рудиментті мүшелер 90-ға жуык. Ондай мүшелерге теріасты, күлак маңындағы бүлшык еттерді, терідегі түктерді, омыртка жотасындағы күйымшак белімін, сокырішекті, т.б. мүшелер жатады. Адамда мүндай кейбір мүшелердің атқаратын кызметі де өзгерген. Мысалы, жануарларда болатын сокырішек, негізінен, ас корытуға катысатын болса, адамда корғаныштык кызмет аткарады.
Адам денесінде кейде кездесетін жануарларға ұксас белгілердің екінші тобына атавизмді (латынша “аіаоиз" — арғы тегін кайталау) мүшелер жатады. Ондай мүшелерге кейде күйрықты баланың дүниеге келуі, денесіне калың түк өсуі, кеп емшекті адамдардың тууы, т.б. жаткызуға болады (46-сурет). Адам денесінде кездесетін мүндай рудиментті жөне атавизмді мүшелер адамның арғы тегінің жануарлардан шыккандығына нактылы ғылыми дәлел бола алады.
Адам мен жануарлар үрықтарының дамуындагы үқсас белгілер. Адам мен омыртқалы жануарлардың үрықтарының дамуында да коптеген үқсас белгілер бар. Адам үрпағының ең алғашқы кезеңі үрықтанған жүмыртқа жасушасы — зиготадан басталады. Үрыктың бүл кезеңі бір жасушалы карапайым жануарларға үксайды, келесі кезеңде үрык бөлшектену арқылы бір қабатты көп жасушалы (клеткалы) бластулаға айналады.
Ресей ғалымы Е. Тетушкин 2001 жылы адам мен адамтектес маймылдардың қан кұрамын салыстыра отырып зерттеген. Ол адамдардан гиббондар — 17,9 млн, орангутандар — 13,9 млн, гориллалар — 7,2 млн, ал шимпанзелер — 5,9 млн жыл бүрын бөлінген деген қорытынды жасады. Ол шимпанзенің кан кұрамы мен ондағы нөруыздардың 99,6%-ы адамға ұксас екендігін де аныңтаған.
Дриопитектер — бұдан 25—14 млн жыл бұрын тіршілік еткен адамтектес маймылдардың бір тобы. Олар көбіне агаш басында, кейде жерге түсіп тіршілік еткен. Кейіннен дриопитектерден қазіргі адамтектес маймылдар мен адамдардың ежелгі арғы тегі бөлінген (50-сурет).
Дриопитектерден адамның өз алдына жеке түкымдас ретінде бөлінуі антропогенездің жаңа кезеңі болып саналады. Адамдар тұқымдасының ежелгі өкілдерін кей ғалымдар адамтектес маймылда р мен адамның арасындағы аралық түр деп санайды. Адамдар тұкым- дасының ежелгі түрлерінің дене кұрылысында адамтектес маймыл- дарға да, адамга да тән белгілер кездеседі.
Дриопитектер тіршілік еткен кезендегі тау түзілудің өсерінен жер бетіндегі ауа райы суыта бастады. Тропиктік жөне субтропиіс тік орман алқаптары оңтүстікке карай ауысып, кең көлемді ашык алаңкай жерлер пайда болды. Терттік кезеңдегі мұздану оңтүсті кке қарай жылжыіт ауа райының сууына өсерін тигізеді. Ағаш басынан ашык алаңкай жерлерде тіршілік етуге кошкен маймылдар ауа райының катал жагдайына бейімделіп, тіршілік үшін күресулеріне тура келді. Жылдам жүгіре алмайтын орі жырткыштардан қоргану кабілеті ішшар жопе деікч іпдееі түгі сирек адамтектес маймылдар топтасч.ш тіріпілік ете ба
дардың бір тобы бірте-бірте екі аяқпен тік жүріп, карапайым құралдарды пайдалануға бейімделе түсті.
Адамтектес маймылдардан адамның пайда болуында олардың екі аяғымен тік жүріп, тіршілік етуі, антропогенездің негізгі кезеңі болып есептеледі.
Дриопитектерге туыстық жақын түрлерге рамапитектер мен сива- питектер жатады. Олардың каңқа қалдықтары Үндістаннан, Оңтүстік Африкадан, Еуропадан табылган. Рамапитектер бүдан 14—8 млн жыл бүрын тіршілік еткен. Кейбір галымдар оларды адамтектес маймылдар мен адамдар арасын байланыстыратын тіршілік иелері деп санайды. Олар көбіне ашык жерлерде, екі аяғымен тік жүріп өмір сүрген. Рамапитектерден алдымен проконсулдар, одан кейін горилла мен шимпанзе, ал ең соңында аустралопитектер бөлінген (51-сурет). Сондықтан антрополог ғалымдардың көпшілігі рамапитектерді аустралопитектердің тікелей аргы тегі деп есептейді (52-сурет).
Бүдан 8—2 млн жыл бүрын ежелгі адамтектес маймылдардың бір тобынан ежелгі адамдардың арғы тегі — аустралопитектер бөлінген. Ол латынша “australis” — “оңтүстік”, грекше “pithekos” — “маймыл”, ягни “оңтүстік маймылы” деген үғымды білдіреді. Аустралопитектер- діц каңқа қалдыктары 1924 жылдан бастап Оңтүстік Африкадан, ІІІығыс Африкадағы Олдовай қойнауынан (Танзания), Омо өзенінің аңгарынан (Эфиопия), Рудольф көлінің маңынан (Кения) табылган.
16 091
2 182 
