Африка материги

Сабактын темасы: Африка материгинин географиялык абалы, изилдоо тарыхы,жаратылышы,рельефи,климаты,суулары,жаратылыш ресурстары.

Сабактын максаты:

• Материк боюнча терен тушунук алышат,башка материктер менен салыштырып билишет,дуйного болгон коз караштарын айтып логикалык ой жугуртууго уйронушот.

Африка материгинин географиялык абалы:

• Африка - дүйнөдө чоңдугу боюнча  Евразиядан  кийинки экинчи  материк , дүйнө бөлүгү. Аянты 29,2 млн км 2  (аралдары менен 30,3 млн км 2 ). Калкы 896,7 млн (2005). Батышынан  Атлантика океаны , түндүгүнөн Жер Ортолук деңиз, чыгышынан жана түндүк-чыгышынан Инди океаны жана Кызыл деңизи менен чулганат.

Изилдоо тарыхы:

• Африканны изилдоо ХIX кылымдын орто ченинде англиялык белгилуу саякатчы, изилдоочу Давид Ливингстон материк тин ичкерии болукторуно терон крип саякат жасаган. Ал туштук Афиканны батыштан чыгышты карай кесип отуп, Замбези дарыясын изилдеген. Аталган дарыядан чон, коз шаркыратманны ачып, анны Виктория деп ятаган. 1926–1927– жылдарда Африкада эгилуучу осумдукторду иликтоо учун, материк тин дундук-чыгыш болугуно экспедиция уюштурулган. Ага корунуктуу окумуштуу Н. Н. Вавилов жетекчилик калган. Континенте эгилген осумдуктордун 600-дон ашып улгулору чогултулган. Борбордук африканнын жаратылышын, калкынын турмушун В. В. Юнкер изилдеген. Гидрологиялык, метеорологиялык байколорду жургузгон.

Жаратылыш зоналары:

Жаратылыш зоналары – геогр. кабыктын салыштырмалуу ири бөлүнүшү; геогр. алкактын ичинен бөлүнөт; термиялык шарты ж-а нымдуулугу б-ча белгилүү бир жалпылыкка ээ; жер бетинин физ.-геогр. бөлүнүшүнүн жогорку тепкичтеринин бири.

Зоналардын көбүнүн аты адатта, алардын ландшафттарынын өзгөчөлүктөрүн чагылдырган басымдуулук кылган өсүмдүктөрдүн тиби б-ча берилет; мис., токой зонасы, талаа зонасы, саванна зонасы ж. б. Мындай мааниде, ландшафттык зоналарга дал келет.

Рельефи:

• Рельефинде түздүктөр, платолор жана бөксө тоолор үстөмдүк кылат, ал эми ойдуңдар материктин аймагынын 9,8% аянтын гана ээлейт, алар негизинен жээк бөлүктөрүндө жайгашкан. Деңиз деңгээлинен орточо бийиктиги (750 м) боюнча Антарктидадан жана Евразиядан кийинки 3-материк; эң бийик жери Чыгыш Африка бөксө тоосундагы Килиманжаро жанар тоосу, 5895 м. Африканы экватордон түндүктү карай дээрлик бүт Сахара, Судан түздүктөрү жана платолору ээлейт. Сахаранын борбордук бөлүндө Ахаггар, Тибести тайпак тоолору (эң бийик жери - Эмми-Куси чокусу, 3415 м), Суданда - Дарфур платосу (3088 м), Сахаранын түндүк-батышында Атлас тоолору (4165 м, Тубкаль чокусу) көтөрүлөт.

Климаты:

• Африканын басымдуу бөлүгүнүн тропик алкактарынын аралыгында жайгашуусу жана суммардык күн радиациясынын жогорулугу (180200 ккал/см2) анын климатын аныктайт. Ошого байланыштуу Африканын басымдуу бөлүгүндө жогорку температура үстөмдүк кылып, дүйнөдөгү эң ысык материк деп эсептелинет. Гвинея булуңунун түндүк жээгинде жана Конго ойдуңунда абанын жылдык орточо температурасы 25-26°С болот. Судандын түндүгүндө жана Сахарада жайында өтө ысык (орточо температурасы 30-32°С), батышында 38°Сге чейин; Эль-Азизия (Ливияда) Жер шарындагы эң ысык жер, анда 58°С катталган. Субтропик кеңдиктеринде 16-22°С. Кыш мезгилиндеги абанын орточо температурасы 20° түндүк жана түштүк кеңдиктеринде 16°С, субтропиктерде 10°С.

Суулары:

• Африканын дарыялары куралуусу боюнча төмөнкү типтерге бөлүнөт: 1) экватордук (жамгыр сууларынан гана куралып, агымы жылбою туруктуу болгон); 2) судандык (эң көп таралганы; негизинен жамгыр суусунан куралат; агымы жайында жана күзүндө мол болот); 3) сахара (мезгил-мезгили менен пайда болуучу агымдар - уэддер мүнөздүү); 4) Жер Ортолук деңиздик (жамгыр, бир аз кар сууларынан куралып, жайында тайыздап же соолуп калган суулар). Африканын ири дарыялары бүт татаал режимдеги транзиттик дарыялар. Африканын чоң көлдөрүнүн дээрлик бардыгы Чыгыш Африка бөксө тоосундагы тектоникалык ойдуңдарда жайгашкан; алар узун, кууш жана терең. Танганьика көлү тереңдиги боюнча (1435 м) Байкал көлүнөн кийинки дүйнөдөгү экинчи-көл. Африканын эң ири көлү - Виктория, тузсуз көлдөрдүн ичинен Түндүк Америкадагы Жогорку көлдөн кийинки экинчи көл. Кийинки ири көлдөр: Ньяса, Тана, Чад жана башка.
• Африканын дарыялары куралуусу боюнча төмөнкү типтерге бөлүнөт: 1) экватордук (жамгыр сууларынан гана куралып, агымы жылбою туруктуу болгон); 2) судандык (эң көп таралганы; негизинен жамгыр суусунан куралат; агымы жайында жана күзүндө мол болот); 3) сахара (мезгил-мезгили менен пайда болуучу агымдар - уэддер мүнөздүү); 4) Жер Ортолук деңиздик (жамгыр, бир аз кар сууларынан куралып, жайында тайыздап же соолуп калган суулар). Африканын ири дарыялары бүт татаал режимдеги транзиттик дарыялар. Африканын чоң көлдөрүнүн дээрлик бардыгы Чыгыш Африка бөксө тоосундагы тектоникалык ойдуңдарда жайгашкан; алар узун, кууш жана терең. Танганьика көлү тереңдиги боюнча (1435 м) Байкал көлүнөн кийинки дүйнөдөгү экинчи-көл. Африканын эң ири көлү - Виктория, тузсуз көлдөрдүн ичинен Түндүк Америкадагы Жогорку көлдөн кийинки экинчи көл. Кийинки ири көлдөр: Ньяса, Тана, Чад жана башка.
• Африканын дарыялары куралуусу боюнча төмөнкү типтерге бөлүнөт: 1) экватордук (жамгыр сууларынан гана куралып, агымы жылбою туруктуу болгон); 2) судандык (эң көп таралганы; негизинен жамгыр суусунан куралат; агымы жайында жана күзүндө мол болот); 3) сахара (мезгил-мезгили менен пайда болуучу агымдар - уэддер мүнөздүү); 4) Жер Ортолук деңиздик (жамгыр, бир аз кар сууларынан куралып, жайында тайыздап же соолуп калган суулар). Африканын ири дарыялары бүт татаал режимдеги транзиттик дарыялар. Африканын чоң көлдөрүнүн дээрлик бардыгы Чыгыш Африка бөксө тоосундагы тектоникалык ойдуңдарда жайгашкан; алар узун, кууш жана терең. Танганьика көлү тереңдиги боюнча (1435 м) Байкал көлүнөн кийинки дүйнөдөгү экинчи-көл. Африканын эң ири көлү - Виктория, тузсуз көлдөрдүн ичинен Түндүк Америкадагы Жогорку көлдөн кийинки экинчи көл. Кийинки ири көлдөр: Ньяса, Тана, Чад жана башка.

Жаратылыш ресурстары:

Конул бурганынарга чон рахмат!