Баяндама «Сын тұрғысынан ойлау технологиясын қолдану арқылы баланың интеллектуалдық қабілетін арттыру жолдары»

«СЫН ТҰРҒЫСЫНАН ОЙЛАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫН ҚОЛДАНУ

АРҚЫЛЫ БАЛАНЫҢ ИНТЕЛЛЕКТУАЛДЫҚ ҚАБІЛЕТІН

АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ»

Тлепова Бибигуль Куановна

Атырау облысы Құрманғазы ауданы Құрманғазы ауылы

МКҚК «Балбөбек» бөбекжай балабақшасының тәрбиешісі

Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін алғалы еліміздің білім беру саласында да көптеген өзгерістер болды. Бұл оң өзгерістер болашақ жастарды тәрбиелеуде жаңа мақсат-міндеттер жүктеп отыр. Елбасымыз өз сөзінде «Өмір бойы білім алу әрбір қазақстандықтың жеке кредосына айналуы тиіс», деп білім мен біліктілік жайлы үлкен ой айтқан еді. Себебі ертең келер күннің бүгінгіден нұрлы болуына ықпал етіп, адамзат қоғамын алға апаратын – білім екенін ұмытпауымыз керек. Тек білімді ұрпақ қана қоғамға қозғаушы болатыны сөзсіз. Қазіргі заман талабына орай білім беру жүйесінің алдында ұлттық құндылықтарды дәріптейтін, мәдениетті, белсенді және шығармашылыққа бейімделген тұлға дайындау міндеті тұр. Осы міндетті жүзеге асыру мақсатында білім беру саласында жаңа технологиялар пайда болды.

Өз тәжірибеме келетін болсам, көп жылдар бойы білім беру үрдісінде сын тұрғысынан ойлау технологиясын қолданып келемін. Бұл технологияны қолданудағы мақсатым: барлық жастағы балаларға кез келген мазмұнға сыни тұрғыдан қарап, саналы шешім қабылдап, креативті ойлау қабілетін дамыту. Сыни ойлау дегеніміз не?

Біріншіден, сыни ойлау - дербес ойлау. Оқу үрдісі сыни ойлау қағидаларына сүйенгенде, әр бала өз идеяларын, бағасын, сенімін басқалардан дербес түрде құрастырады. Сыни ойлау тек жеке (индивидуалды) сипат алғанда ғана сыни болып табылады. Өз басымен ойлау және де тіпті ең қиын мәселелерді шешу үшін балалар жеткілікті түрде еркін болуы қажет.

Екіншіден, ақпарат сыни ойлаудың ақтық емес, бастапқы нүктесі болып табылады. Білім уәждеме (мотивация) тудырады, ал онсыз адам сыни ойлай алмайды. Күрделі ойды тудыру үшін: фактілерді; идеяларды; мәтіндерді; теорияларды; берілген жәйттерді, тұжырымдарды қайта өңдеу керек.

Үшіншіден, сыни ойлау сұрақ қоюдан басталып, шешімді қажет ететін проблемаларды айқындаудан басталады. Тәрбиеленушілердің танымдық процесі өзінің әр кезеңінде танушының өз мүддесі мен мұқтажына туындайтын проблемаларды шешетін және сұрақтарға жауап беретін ұмтылысымен сипатталады.

Төртіншіден, сыни ойлау дәйекті, көңілге қонымды дәлелдемелерге ұмтылады. Сыни ойлайтын адам проблеманы шешуде өзіндік жолын тауып, бұл шешімді нанымды және дәйекті дәлелдермен негіздейді.

Бесіншіден, сыни ойлау - әлеуметтік ойлау. Қандай да болмасын ой басқалармен бөліскенде тексеріліп, ұштала түседі. Басқалармен пікір таласып, мәтін оқып, талқылағанда, қарсы уәж айтып, пікірлерімізбен алмасқанда өз позициямызды айқындаймыз және тереңдетеміз. Сондықтан да сыни ойлау аясында еңбектенетін тәрбиеші ретінде әрқашанда өз сабақтарымда жұптық және топтық жұмыстың сан алуан түрлерін қолданамын. Сын тұрғысынан ойлау бағдарламасы: қызығушылықты ояту, мағынаны тану, ой толғаныс кезеңдерінен түзеледі. Енді осы кезеңдердің ерекшеліктеріне тоқталайын:

1. «Қызығушылықты ояту» кезеңіне арналған әдістер:

• «Топтастыру»;

• «Түртіп алу»;

• «Жұпта талқылау»;

• «Болжау»;

• «Әлемді шарлау», т.б.

Бұл кезеңде бала өз білетінін еске түсіреді, қағазға жазады, көршісімен бөліседі, тобында талқылайды, яғни бөлісу, ортаға салу арқылы оның ойы ашылады; жаңа білім жайлы ақпаратты байырғы біліммен ұштастырады.

1. «Мағынаны тану» кезеңінде тәрбиеленуші

• тақырып бойынша жұмыс істейді;

• тақырып бойынша тапсырмалар орындайды;

• баланың өз бетімен жұмыс жасап, белсенділік көрсетуіне жағдай жасалады.

1. «Ой толғаныс» кезеңінде тәрбиеленуші не үйренгенін саралап, ой елегінен өткізеді; тақырыпты қандай жағдайда, қалай қолдану керектігін ой елегіген өткізеді, белсенді түрде өз білім үйрену жолына қайта қарап, өзгерістер енгізеді. Толғануды тиімді етуге лайықталған:

• «Бес жолды өлең»;

• «Венн диаграммасы»,

• «Семантикалық карта», т.б.стратегиялар бар.

Сын тұрғысынан ойлау бағдарламасындағы тәрбиеші роліне келетін болсақ:

• үйрену процесінде балаларға серік болып бірге жұмыс жасайды;

• балаға сеніммен қарап, өз ойын еркін жеткізуге қолдау көрсетіп отырады;

• білім алу процесін ұйымдастырушысы.

Сын тұрғысынан ойлауды үйретуде төмендегі шарттар ескерілуі тиіс:

1. Сын тұрғысынан ойлауды тудыру үшін уақыт керек;

2. Әр түрлі идеялар мен пікірлерді қабылдау;

3. Үйрену барысындағы балалардың белсенді іс-әрекетін ұйымдастыру;

4. Тәрбиеленуші бір-бірінің жауабына жасаған сынының дәлелді.

Енді сын тұрғысынан ойлау технологиясының әдіс-тәсілдеріне қысқаша тоқталып кетсем.

• « Құндылықтар спектрі» әдісі – бұл әдісті жаңа ақпаратты бекіту кезінде қолдануға қолайлы. Бөлмеге жіп керіп, жіпке әр түрлі тақырыптағы суреттер, сөздер, сызба-графикалар ілінеді. Мысалы, «Үй жануарлары» тақырыбын меңгертуде балаларға жіптен тақырыпқа сай суреттерді жинап алуды ұсынамын. Әр бала суретті неліктен алғанын дәлелдеп айтуы тиіс.

• «Ой, ұғым және есімдер себеті» әдісі – бұл әдіс топтық жұмыстарға арналған. Балаларды 2 топқа бөліп, екі топқа 2 себет беріледі. Себеттерге бөлек тақырыптар жазылады (мысалы, өткен тақырып пен жаңа тақырып болуы мүмкін). Үстелдің үстінде түрлі тақырыппен байланысқан фотолар, жазулар, сызба, суреттер жатады. Белгілі уақыт аралығында әр топ өзінің тақырыбына қатысы бар мәліметтерді жинақтайды. Соңынан әр топ өзінің себетін қорғайды.

• « Семантикалық карта» әдісі – ой түйіндеу, қорытындылау кезеңінде қолдануға ыңғайлы құрал. Мысалы, бейнелеу оқу қызметінде балаларға суреттің жасалу техникасын ажырату үшін қолдандым. Балалар «Күз» суреті акварельмен, ал «Жаз» суреті түрлі түсті қарындашпен салынғанын ажырата білді.

• « 5W» әдісі – жаңа ақпараттың меңгеру деңгейін анықтайтын техника. Балаларға рет ретімен қысқа сұрақ қойылады, әр бала жеке, немесе топпен ақылдасып, жауап беруі керек. Қай топ дұрыс жауап берді, сол топқа ұпай қосылып отырады.

• « Логикалық поезд» ойыны – балалардың логикалық ойлау қабілетін арттыруға арналған әдістеме. Тәрбиеші балаларға бірнеше сурет көрсетеді. Мысалы: бауырсақ, қамыр, ұн, бидай. Балалар суреттерді хронологиялық ретте орналастыруы тиіс ( мысалы, дастархан сәні - бауырсақты дайындау реті: бидай, ұн, қамыр, бауырсақ ).

Қорыта келгенде, сын тұрғысынан ойлау технологиясының тиімділігі:

• Бала өз ойын жүйелі, еркін түрде жеткізе алады;

• Балалардың танымдық-зерттеу әрекетіне қызығушылығы артады;

• Балалардың шығармашылық, интеллектуалдық ойлауын дамытады;

• Сапалы білімге қол жеткізуге қолайлы жағдай жасалады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Абдықайырұлы Қ., Монахов В.М., «Оқытудың педагогикалық жаңа технологиясы», Алматы, 1999.

2. Әбілқасымова А.Е., Омарова Р.С. «Мұғалімдердің танымдық іздемпаздығын қалыптастыру», Алматы: Ғылым, 2003.

3. ҚР тұңғыш президенті Н.Ә.Назарбаевтің Қазақстан халқына жолдауы, Астана, 2004.