Байыркы түрк элдеринин маданияты жана диний ишенимдери

Предмет: Түрк элдеринин тарыхы Тема: Байыркы түрк элдеринин маданияты жана диний ишенимдери

Аткарган: Ишенбек уулу Бакберген

Текшерген: Курумбаева Г. Д.

• Түрктөрдүн жазуулары
• Байыркы түрк элдеринин маданиятынын өзөгү болуп Орхон жазма эстеликтери жана жазуусу болуп эсептелет . Түрктөр адегенде согду жазуусун колдонушкан.Андан кийин түрктөр согду жазуусун түрк тилинин өзгөчөлүктөрүнө ылайыкташтырышкан.

• 7-кылымда Байыркы түрк алфавити пайда болгон деген пикир бар. Ал алфавит 37 же 38 тамгадан турган Сөз оңдон солго карай жазылып окулган. Тамгалар моло ташка, аска бетине, сөөккө, жыгачка жана башка катуу нерселерге чегүүгө ылайыктуу болгон. Байыркы түрк жазма эстеликтери азыркы Хакасия жана Монголиянын аймактарында табылган. Култегинге, Билге каганга, Тонйукукка жана Барсбекке арналган жазма эстеликтер атасак болот

Билге каганга арналган жазма эстелик

Култегинге арналган жазма эстелик

• Турак жайлары
• Түрк элдери көчмөн болгондуктан, негизги турак жайы боз үй болгон. Боз үй жыгачтан жасалып, үстүнө кийиз жабылган. Боз үйдүн ичине кийиз, көңдөлөң ж.б. төшөлгөн. Ортодо коломто жайгашып,тамак-аш даярдалган.
• Көчмөндөрдүн төбөлдөрү боз үйдөн чоңураак чатырларда жашашкан. Алсак, Истеми кагандын чатырынын кеңдиги жана көркөмдүгү Византиядан келген элчилерди таң калтырганы жазылып калган. Чатырдын ичи жибек менен капталып, алтын, күмүш буюмдар, жан жаныбарлардын, куштардын сүрөттөрү менен кооздолгону, чатырды алтын менен кооздолгон тирөөчтөр тиреп турары жазылган. Ошондой эле көчмөндөр боз үй сымал чоподон жасалган турак жайларды кургандыгы тууралуу да маалымат бар.

• Түрктөрдүн кийим кечелери
• Түрктөр көчмөн мал чарбачылыгы менен алектенгендиктен, колго багылган малдын жана жапайы жаныбарлардын терилеринен иштетилген кийимдерди кийишкен. Бай түрктөр сырттан келген пахтадан токулган кездемелер, жибектен тигилген кийимдерди кийишкен. Эркектер ичке жеңдүү чапандарды кийип, белине кур курчанган. Кур жөнөкөй жана баалуу металлдар менен кооздолгон. Курда канжар, бычак,оттук таш сала турган бир нече кындары болгон. Курдун кооздугу анын ээсинин социалдык катмарын көргөзүп турган. Шымы колго согулган таарлар аң терилерден, койдун жүнүнөн тигилген.

• Түрктөрдүн баш кийими шлемге окшош болгон. Кездемеден, аң терилерден жасалган баш кийимдерди кийишкен. Түрктөр көпчүлүк учурда чачын өстүрүп,жылаңбаш жүрүшкөн. Ак сөөктөр, байлар кездемеден, парчадан токулган чапандарды кийишкен. Булгарыдан жасалган өтүк кийишип,сөйкө тагынышкан.

• Көчмөн түрктөрдүн кол өнөрчүлүгү
• Көчмөндөр турмуш тиричилигине, мал чарбачылыгына ылайыктуу буюмдарды, кийим кечелерди жасашкан. Турак жайларынын ички жана тышкы жасалгаларын кооздоп жасалгалашкан. Аялдар менен эркектердин асем буюмдары, ат жабдыктарына өзгөчө көңүл бурулган.
• Көчмөндөр металлдардан, жыгачтан, сөөктөн тиричилик буюмдарын жасап, аны кооздошкон. Өзүлөрүнүн жасаган буюмдарына көбүнчө өсүмдүктөрдүн элеси түшүрүлгөн.

Көчмөн түрктөрдүн маданияты 6-7-кылымдар

• Балбал таштар
• Байыркы түрк скульпторлору өздөрүнүн замандаштарынын элесин таш балбалдарга түшүрүшкөн. Балбалдар көбүнчө гранит, чаар таш, акиташ жана сланецтерден чечилген. Таштарга көбүнчө жоокердин каардуу элеси түшүрүлгөн. Алар оң колуна же эки колуна ар кандай формадагы идиштерди кармап турушкан.
• Балбал таштар ошол доордогу көчмөн түрктөрдүн кебетеси, кийими, кооздук буюмдары, курал жарактары жөнүндө түшүнүк бере алат.

6-7-кылымдар Көчмөндөрдүн чарбалык буюмдары

• Диний ишенимдери
• Теңирчилик
• Көчмөндөр жаратылыш кубулуштарына , эң жогорку кудай катары Жаратканга сыйынган. Аны Түбөлүктү Көк Асман деп аташкан. Ал барын көрүп турат , жандуу жана жансыз заттарды жараткан деп ишенишкен. Ага арнап ибадатканаларды курушуп, сыйынышкан. Арчанын жытынан да терс күчтөр качат деп ишенишкен. Ошондуктан турак жайларын, короолорун аласташкан.

• Көчмөндөрдүн дагы бир ишеними Умай эне болгон. Ал үй-бүлөнүн, аялдардын, жаш балдардын коргоочусу деп ишенишкен.
• Ыдук, ыйык жер суу кудайына да ишенишкен. Ал жер сууну коргойт дешкен. Жерге,сууга, тоого багыштап курмандык чалышкан.
• Жер астындагы дүйнөнүн ээси Эрклиг деп ишенишкен. Ал жер астындагы падышалыктын кудайы эсептелип, Ал жогорку дүйнөгө каршы туруп, адамдарды бири-биринен ажыратат деп ишенишкен.

Көңүл бурганыңыздарга чоң рахмат !!!