Балық өсіру зауыттары, олардың маңызы.Тоған шаруашылығы. Сазан. Балықтарды жерсіндіру.

.

“ Жаратылыстану бірлестігі “

пәндерінің біріккен сабағы

Кәріп С.М.

География, биология пәндерінің мұғалімі

Карибаева П.С.

Жоғары санатты ұстаз

Биология пәнінің мұғалімі

Жас маман

Тусупова М.М.

География, өзін-өзі тану пәндерінің мұғалімі

II- санатты ұстаз

Ұйымдастыру кезеңі

Әр оқушы өз есімінен басталатын балықтың атын атауы қажет

Оқушылар әр түсті балықтарды таңдау арқылы топқа бөлінеді

1 топ Көк түсті балықтар

2 топ Қызыл түсті

3 топ Сары түсті балықтар

«Балық аулайық» ойыны

• Балықтарды зерттейтін биология ғылымы
• Балықтар қалай көбейеді
• Балықтардың дене бөліктерін атаңыздар
• Балықтар неше класқа бөлінеді. Оларды атаңыздар
• Сүйекті балықтардың ерекшелігі қандай
• Шеміршекті балықтаррға тән қасиеттер
• Торсылдағы болатын балықтар
• Ерте заманнан бері сақталып келе жатқан балық
• Балықтардың жүрегі неше қуысты
• Балықтардың тыныс алу мүшесі
• Желбезекте неше жұп саңылау орналасады.
• Торсылдақ қандай мүше
• Бүйір сызығы қандай мүше
• Сүйекті балықтардың қанша түрі бар
• Шеміршекті балықтардың қанша түрі бар

Жаңа білімді меңгеру

9.02.2017 ж

Балық өсіру зауыттары, олардың маңызы.Тоған шаруашылығы. Сазан. Балықтарды жерсіндіру. Аквариумдық балық шаруашылығы

Оқушыларға бейнеролик көрсету.

Қазақстандағы балық шаруашылығы

Денесін қабыршақ жапқан, бірақ қабыршақсыз немесе сүйекті қылтан жапқан түрлері де бар. Желбезекпен тыныс алады, ауамен тыныс алуға бейім органы бар балықтар да кездеседі. Балықтар жыныстық қабілеті жетілгенше тез өседі, олардың өсуі көбіне жыл маусымына, тіршілік жағдайына байланысты. 1 – 2 жыл (кейбір бұзаубас балықтар), тіпті 100 жылға дейін тіршілік ететін балықтар да бар. Жүрегі 2 камералы, қан айналу шеңбері – біреу.

www.ZHARAR.com

Балық шаруашылығы кешені комплекс

Өндірістің қосалқы және қызмет көрсететін өндірістер

Негізгі өндіріс

Теңіз балық порттары

Балық өсіру және қайта өндіру

Өңдеу түрлері бойынша қайта өңдеу

Кәсіпшілік нысандарда өндіру (аулау) объектах

промысла

Көлік және қызмет көрсетуші балық флоты

Бөлшектеу және мұздату

Балық өсіру (аквадақыл объектілері бойынша)

Балық қорларын қайта өндіру

Ғылыми-зерттеу және оқу орындары

Тоған су шаруашылығы

Консерві

Шағыстыру-өсіру шаруашылығы

өндірісі

Балық күзеті

Көл шаруашылығы

Ыстау, кептіру, қақтау және т.б.

Жерсіндіру станциясы

Техникалық қызмет көрсету мекемелері

Жеке шаруашылық

www.ZHARAR.com

III.Жаңа сабақ түсіндіру.

Балық молшылығын жасауда оларды қолдан өсірудің маңызы зор. Бұл әсіресе бағалы кәсіптік балықтарды молайту үшін пайдаланылады. Балық өсіру зауыттары балық уылдырығын қолдан ұрықтандырып, өрбіген шабақтарды өзен, көлдерге жіберу арқылы балық санының артуына мүмкіндік жасайды. Пісіп жетілген уылдырық аналық балықтан сығылып алынады, екінші ыдысқа балықтың шоғалы сығылып құйылады. Шоғалға су қосылып, біраз сұйытылған соң уылдырықтарға шоғал ерітіндісі құйылады. Уылдырықтар шоғалға шыланып, ұрықтанады да балықтың дернәсілі дамиды. Шоғал қосылған уылдырық арнаулы ұрық өсіретін аппаратта өсіріледі, онда үнемі таза су құйылып тұрады. Дернәсілден өрбіген шабақтар келесі суқоймаларға жіберіледі. Мұндайда тоған шаруашылығы да пайдаланылады. Мәселен, сазанның қолда өсірілетін түрі – тұқы қолдан жасалған суқоймаларда өсіріледі де шабақтары табиғаттағыдай көп шығынға ұшырамайтын болады.Тоғанда өсірілетін балық жауынан қорғалады және табиғи азықтан басқа қолдан қосымша жеммен: тұқым, кебекпен, балық және ет ұнтағымен, кептірілген бунақденелі жәндіктермен қоректендіріледі. Тоғанда балықтың өсуіне барлық жағдай жасалатындықтан, дәмді де сапалы балық етін мол алуға мүмкіндік туады.

Теңіз балықтарының түрлерін мынадай негізгі топтарға бөлуге болады:

1) Қалқыма балықтар :

- майшабақ тектестер (майшабақ, сардиндер, килька, шпрот, қамса балық);

- арқан балық тектестер (өзендерде уылдырық шашады) (кета, құныс балық, нерка (қызыл албырт балық);

- чавыча, кижуч (күміс түстес албырт балық), ақерке, арқан балықтың әртүрлі түрлері);

- макрель тектестер (скумбрия, ставрида, пеламида);

- тунецтер;

- қылыш-балық, марлин, желкенді балық, сайра, макрель шортан, акулалар және басқалары.

2) Теңіздің солтүстік және орташа белдеулерінің түбіндегі және беткі жағындағы балықтар :

- треска тектестер (треска, пикша, путассу, навага, минтай, налим);

- түйетабан және сутіл;

- сайда (көмір балық), егеубалық және басқалары.

3) Теңіздің қайрандық және рифтік тропикалық және субтропикалық белдеулеріндегі балықтар :

- тас және рифтік алабұғасы, теңіз мөңкесі, және басқалары;

- семсер-балық, солнечник, майлы балық және басқалары.

4) Мұхиттың антарктика жаны белдеулеріндегі балықтар : нототенидің, клыкач, мұз балық және өзгелерінің әртүрлі түрлері.

Тұщы су балықтарының негізгі тұқымдастары мыналар болып табылады:

• Бекіре - өтпелі (олар өмірінің көп бөлігін теңізде өткізеді және уылдырық шашуға ғана өзенге көтеріледі) және жартылай өтпелі (өзеннің атырауларында және жайылмаларында қалып, өзенде уылдырық шашады, бірақ теңізге шықпайды) тұщы су балығы болып табылады. Оларға жататындар: көл бекіресі, ақсерке, орыс бекіресі, атлантикалық бекіре, тынық мұхит бекіресі, сібір және амур бекіресі, пілмай, қызыл балық, сүйрік.

2) Тұқы тұқымдастары : сазан (жасанды жағдайда өсірілетін сазанның түрін тұқы деп атайды), алтын және күміс табан, линь, дөңмаңдай, қызылқанат, уклейка и пескарь, кутум, ақмарқа, рыбец, шемах.

3) Алабұға: алабұға, көксерке, ерш.

4) Бахтахтар және басқалары: бахтах – бұл тұщы суда мекендейтін кейбір арқан балықтардың түрі. Көл және өзен бахтағы – бұл кумжидің алуан түрлері, құбылмалы бахтах - болатбас албырт балықтың америкалық түрі.

Республиканың су тоғандарында 100-ден астам балықтардың түрлері мекендейді, олардың ішінен шамамен жартысының кәсіпшілік мәні бар, ал 16 түрі сирек және құрып кету қауіпі төнгендердiң қатарына енгізілген. Кәсіпшілік балықтар тобына көбінесе тұқы тұқымдастары кіреді.

Балықтар жасына қарай мынадай түрлерге бөлінеді :

өндірушілер (тұқымдық) – тұқымын өсіру мақсатымен (тұқым шашу және балық құрттарын алу) аналық тоғандарда ұсталатын жыныстық жетілген түрлері (ұрғашы және еркек);

шабақтар – күзге дейін (мамыр-маусым) өсіру су тоғандарында ұсталатын, қалыптасқан кішкене балықтар (салмағы 0,1-1,0 грамм);

өскіндер – осы жазда туылған, қалыпты салмаққа дейін өскен және өсіру су тоғандарында (мамыр-қазан), сосын қыстау су тоғандарында (қазан-сәуір) ұсталған жас балықтар;

бір жылдық балықтар – өсіру су тоғандарында тауарлық салмаққа жеткенге дейін ұсталатын (сәуір-қараша), бір қыстан өткен жас балықтар;

тауарлық балық (тауарлық өнім) - белгіленген кәсіпшілік өлшемге және салмаққа жеткен, оның өсуі елеулі тоқтаған кезінде (салмағы 0,4-0,5 кг-нан кем емес), оны тағамдық өнім ретінде өткізуге болады. Балықтың өткізу мерзімін ұзарту үшін (күзден көктемге дейін) садкада ұсталатын, немесе табиғи су тоғандарына жіберілетін немесе басқа балық шаруашылығы кәсіпорындарына берілетін балық.

Тоған су шаруашылығы жасанды жолмен құрылған су тоғандарында тұқымдық балық материалын және тауарлық балықты өсіріп, одан әрі қарай өткізу мақсатымен жұмыс істейді. Олардың қызмет саласы өсімін молайту учаскелерінде, яғни өзінің гидробиологиялық сипаттамасы бойынша балықтардың уылдырық шашу (көбею) талаптарына жауап беретін су тоған учаскелерінде жүзеге асырылады. Сутоған шаруашылығына:

- балық көбейтумен (өндірушілердің уылдырықтауы, уылдырықты шашуы, балық құрттарын алуы), құрттарды шабақ кезеңіне дейін өсірумен және биылғы шабақтарды қысқы тоғандарға ауыстырғанға дейін ұстаумен ғана шұғылданатын уылдырықтау-өсіру шаруашылығы (балық фермасы);

- жас балықтарды көбейтумен және оларды әрі қарай семірту шаруашылығына өткізу үшін тұқымдық балық материалын (биылғы шабақтар мен бір жылдық балықтарын) өсірумен айналысатын балықпитомниктері;

- тауарлық балық өсіру үшін және оны шетке өткізу немесе жеке қайта өңдеуінде пайдалану үшін тұқымдық балық материалын сатып алатын семірту немесе отырғызу шаруашылығы.

Саза́н (латынша Cyprinus carpio) – тұқы тұқымдасына жататын балық

Арал саза́ны

Еуропа cаза́ны

Жайық, Жем, Еділ өзендерінде, Шалқар мен Каспий теңіздерінің  құяр жеріндегі өзендерде;

  Арал теңізі, Сырдария, Сарысу, Шу өзендерінің  бойында тараған

.

Жұмбақтар

1. Мылқау деп бекерге атайды,

Олар да өзінше «тіл» қатады,

Сусыз тіршілік ете алмайды

Оны бірде жұтып, бірде шығарып жатады.

2. Қомағайлық жасайды, Шабақтарды асайды.

3.Күміспенен апталған, Теңгеменен қапталған.

4. Аузы дөңгелек,пішіні жұмыр

Жыланша иреңдеген судағы сұм бір,

Қорегін олжалап тою үшін

Акуланың денесін тесіп , ішегін жеп жүр .

5.Тұмсығымен кемені де теседі,

Суда сүңгуір қайықша еседі.

6. Уылдырығын аузында сақтайды,

Ол кезде асқа тәбеті шаппайды.

Сазан балығы

Саза́нның қабыршағы ірі, аузының екі езуінде мұртшалары бар, жұтқыншақ тісі жақсы дамыған. Қазақстанда 2 түр тармағы бар. Ересектерінің ұзындығы 40 – 45 (кейде 100) см-дей, салмағы 2,5 (ірілері 20) кг-дай болады. Жыныстық жағынан 3 – 5 жасында жетіледі. Уылдырығын (аналығының көлеміне қарай, ірілері – 1,5 млн-дай) 2 – 3 бөліп, тереңдігі 1,5 – 2 м-дегі өсімдіктерге, көбінесе тереңдігі 0,5 м-дегі жайылма судағы шөп үстіне шашады. Уылдырығы су температурасы – 16 – 22С, тұздылығы 9,6% болса жақсы жетіледі. Саза́ндар қорек талғамайды. Шабағы алғашында зоопланктон және майда балдырлармен, кейін әр түрлі жәндіктермен қоректенеді. Соңғы жылдары өзен-көл, бөген суының тартылуына байланысты саза́н саны күрт азайып кетті және тіршілік ортасы мен қорек құрамының нашарлауына байланысты саза́ндардың дене тұрқы да кішірейіп кетті. Мысалы, қазіргі кезде ергежейлі саза́нды (ұзындығы 15 см, салмағы 70 г) кездестіруге болады. Саза́нның еті дәмді, етінің майлылығы 4,1%, белогы 16,5%; кәсіптік маңызы өте үлкен.

Сазан балығының түрлері

Балық өнімдері туралы жалпы түсінік

Балық және теңіз өнімдері - адамға өте жұғымды тағамдар. Еліміздің суларында балықтың мыңнан астам түрлері тіршілік етеді, оның 250 түрі ауланады. Теңіздерде балық аулау өрістеген сайын, дәмді де жұғымды тағам көбейіп, халық дастарқаны молая түсуде.

Балық шаруашылығы өнеркәсібінің балық аулайтын осы заманғы техникамен жарақтанған ірі кемелері балықты аулаған жерлерінде сол бойда өңдейді. Мұның өзі балық өнімдерінің (тоңазытылған балық, жон еттері, консерві т. б.)  өте дәмді және сапалы болуына әсер етеді.

Білгенге-маржан

•        Дәмдеп қайнатылған балық сорпасын қоспасыз ішкен дұрыс.Ол денеге шаршағанда әл береді.

• Кепкен етін ұнтақтап,жұмыршақ,өңеш ісігі үшін темекі етіп тартады.
• Балық етінде қан тамырын қатаюдан сақтайтын қышқылдар көп.
• Балық өті өт,бауыр,асқазан ауруларына ем.
• Қатты сырқатты ауырсынғанда балықтың арқа сүйегін отқа қыздырып иіскейді.
• Уылдырығы денеге қуат береді.
• Майына кірпі тікенегінің күлін қосып,бала басына түскен жараға жағады.
• Балықты көзіне ақ түскен,мешел балаларға береді.

Балық шаруашылығы суаттары (учаскелер) – су қоймалары (өзендер мен оларға теңестірілген каналдар, көлдер, суқоймалары, сутоғандар және ішкі суаттар, аумақтық сулар), сондай-ақ балық аулауға және басқа да су жануарларын өндіруге пайдаланылатын не пайдалануға болатын немесе олардың қорын көбейту үшін маңызы бар теңіз сулары.

Балық аулау – балық аулау және басқа да суда мекендейтін ағзаларды (ұлуларды, шаянтәрізділерді) суқоймаларынан, су жағалауларынан, ішкі немесе ашық теңізден өндіру бойынша қызметтер.

Аквадақыл (балық өсіру немесе су фермерлігі) – су ағзаларын және дақылдарын (ұлулар, шаянтәрізділер, өсімдіктерді және т.с.с.) белгіленген балық шаруашылығы суаттарында өсіру және көбейту бойынша немесе арнайы жасалған жасанды жағдайда тауарлық өнімді алу үшін, өндірісті кеңейту және қоршаған ортада олардың табиғи өсімін жоғарылату бойынша өндірістік процесс. Балық өсіруге сонымен қатар, тірі су ресурстарының табиғи көбеюіне жәрдемдесуге бағытталған балық өсіру-мелиоративті және биотехникалық іс-шаралар жатады.

Кәсіпшілік және әуесқойлық (спорттық) балық аулау болып бөлінеді.

Кәсiпшiлiк балық аулау - кәсiпкерлiк қызмет мақсатында және балық аулау объектiсi болып табылатын балық аулау және басқа да су жануарларын өндіру. Балық шаруашылығы ұйымдарына бекiтiлiп берiлген балық шаруашылығы су тоғандарында (учаскелерiнде) ғана жүзеге асырылады.

Балықтар жасына қарай мынадай түрлерге бөлінеді :

өндірушілер (тұқымдық) – тұқымын өсіру мақсатымен (тұқым шашу және балық құрттарын алу) аналық тоғандарда ұсталатын жыныстық жетілген түрлері (ұрғашы және еркек);

шабақтар – күзге дейін (мамыр-маусым) өсіру су тоғандарында ұсталатын, қалыптасқан кішкене балықтар (салмағы 0,1-1,0 грамм);

өскіндер – осы жазда туылған, қалыпты салмаққа дейін өскен және өсіру су тоғандарында (мамыр-қазан), сосын қыстау су тоғандарында (қазан-сәуір) ұсталған жас балықтар;

бір жылдық балықтар – өсіру су тоғандарында тауарлық салмаққа жеткенге дейін ұсталатын (сәуір-қараша), бір қыстан өткен жас балықтар;

тауарлық балық (тауарлық өнім) - белгіленген кәсіпшілік өлшемге және салмаққа жеткен, оның өсуі елеулі тоқтаған кезінде (салмағы 0,4-0,5 кг-нан кем емес), оны тағамдық өнім ретінде өткізуге болады. Балықтың өткізу мерзімін ұзарту үшін (күзден көктемге дейін) садкада ұсталатын, немесе табиғи су тоғандарына жіберілетін немесе басқа балық шаруашылығы кәсіпорындарына берілетін балық.

Балық – адам үшін қажетті белокқа бай тағам көзі. Оның еті, уылдырығы, ал кейбір түрінің терісі де пайдаланылады, олардан балық майы алынады. Ішінде улы түрлері де кездеседі. Балық аулау шаруашылығы ертеден белгілі, дегенмен оның шарықтау биігі 20 ғасырдың 70-жылдарына тура келеді. Осыған байланысты кейбір кәсіптік маңызы зор балықтың санын азайтпау үшін, олардың табиғи көбеюіне қосымша әр түрлі қолдан өсіру әдістері жасалады. Саны өте азайып кеткен, айрықша қорғауға алынған балық түрлері мен түр тармақтары халықаралық және ұлттық «Қызыл кітапқа» енгізілген (мысалы, ақ балық, нельма, Арал албырты, Арал бекіресі, Каспий албырты, көкбас, т.б.).

Балық аулау құрал-жабдықтары – мұхит, теңіз, көл, өзен, т.б. су алаптарынан балық аулауға арналған құралдар мен жабдықтар. Оған трал, сүзекі, қалталы жылымдар, ығызбай және құрма аулар, қабадан, қармақ, жарық түсіріп аулайтын құралдар мен электр қондырғылары жатады. Ертеде балықты сүңгі, шанышқы, гарпун (ұшы тастан, сүйектен, темірден жасалған), қаза (қамыстан тоқып таяз суларға салынады), т.б. құралдармен, түнде – буылған қамыстан жаққы жағып та аулаған. Кейін синтетикалық материалдардан тоқылған құралдар кеңінен пайдаланыла бастады. Балық аулау құрал-жабдықтары балық түрлерінің мекеніне, ерекшеліктеріне сай жасалынады

Балық өңдеу – балықты сақтау және балықтан дайын өнім алу жұмыстарының жиынтығы. Өңделген балықтың дәмдік, тағамдық қасиеттері жақсарады, сақтау мерзімі ұзарады әрі тасымалдауға да қолайлы болады. Балық өңдеудің кең тараған әдісі – оны тоңазыту, суықта сақтау және мұз етіп қатыру.

Тұздау – балық өңдеудің ежелден келе жатқан, кең тараған әдісі. Тұз мөлшері балық етінде жету керек.

Ыстау – тұздалған балықты  түтінмен өңдеу әдісі. Ыстау барысында балық кебеді, түтін балық етінің терең қабатына дейін сіңеді

Кептіру – тұздалған балықты одан әрі өңдеу әдісі. Балықты табиғи жағдайда немесе арнайы кептіргіш қондырғыларда кептіреді. Балықты консервілеу – балыққа томатты тұздық қосып немесе майға араластырып, қаңылтыр қалбырда ұзақ мерзім сақталатын дайын тағам алу әдісі. Балықтан жасалған консерві құрамында белок, май, кальций, фосфор, А, В, С, Д витаминдері бар. Консервілеу процестерінің қалдықтарынан жануарлар жеміне қосылатын балық ұны жасалады. Қазақстанда балық өңдейтін Атырау және Балқаш балық комбинаттары бар

Ой қозғау :

№ 1 тапсырма: Адасқан әріптер ойыны:

Әріптері адасқан сөздерден балықтардың аттарын құра:

Хабхат..........................................

Батан............................................

Кеңөм...........................................

Азанс............................................

Іебрек..........................................

Нартош.......................................

Каула............................................

Тармаұсық...................................

Ой қозғау :

№ 1 тапсырма: Адасқан әріптер ойыны:

Әріптері адасқан сөздерден балықтардың аттарын құра:

Хабхат.......................................... Бахтах

Батан............................................ Табан

Кеңөм........................................... Мөңке

Азанс............................................ Сазан

Іебрек.......................................... Бекіре

Нартош....................................... Шортан

Каула............................................ Акула

Тармаұсық................................... Аратұмсық

№ 2 тапсырма:

Мына тапсырмаларда шеміршекті және сүйекті балықтарға байланысты мәлеметтер берілген.Әр қайсысына байланысты мәлеметтін саның астына жазасыздар.

Сүйекті балықтар: Шеміршекті балықтар:

1.Қортпа,шоқыр,пілмай,латимерия,

2.Сырттай ұрықтанады.

3.Торсылдақ болмайды

4.Торсылдақ болады.

5.Тұмсығы алға созылыңқы.

6.Іштей ұрықтанады.

7.Тоқішегі жуан,ішкі жағы қатпарлы.

8.Терісі ірі қабыршақтармен қапталған.

9.Терісі плакоидты қабыршақтармен қапталған.

10.Клоакасы бар.

11.Желбезегінің сыртында сүйекті қақпағы бар?

12.Аналь тесігі бар.

13.Желбезегінің саңылаулары тікелей сыртқа ашылады.

14.Уылдырығының саны көп.

15.Уылдырығының саны аз.

16.Жұпбалық, тұтасбас,акула.

  Сүйекті балықтар Шеміршекті балықтар

1,2,4,8,11,12.14 3.5.6.7.9.10.13.15.16

1.Қортпа,шоқыр,пілмай,латимерия.

2.Сырттай ұрықтанады.

3.Торсылдақ болмайды

4.Торсылдақ болады.

5.Тұмсығы алға созылыңқы.

6.Іштей ұрықтанады.

7.Тоқішегі жуан,ішкі жағы қатпарлы.

8.Терісі ірі қабыршақтармен қапталған.

9.Терісі плакоидты қабыршақтармен қапталған.

10.Клоакасы бар.

11.Желбезегінің сыртында сүйекті қақпағы бар?

12.Аналь тесігі бар.

13.Желбезегінің саңылаулары тікелей сыртқа ашылады.

14.Уылдырығының саны көп.

15.Уылдырығының саны аз.

16.Жұпбалық, тұтасбас,акула.

Үйге тапсырма.

Балық өсіру зауыттары, олардың маңызы. Тоған шаруашылығы, сазан туралы оқып түсінік айту