Йњкмљткеўе:
Инеш 3
БЕРЕНСЕ БЏЛЕК. Башќорт телендљ сакраль ўандар 7
1.1. ЋандарЎыҐ тел картинаўындаћы тљбићљте 7
1.2. ЋандарЎыҐ сакраль тљбићљте 11
ИКЕНСЕ БЏЛЕК. Башќорт халыќ ижадында сакраль
ўандарЎыҐ саћылышы 15
2.1. Афористик жанр њлгњлљрендљ сакраль ўандар 15
2.2. Башќорт эпосында сакраль ўандар 21
ЙОМЉАѓЛАУ 26
ѓУЛЛАНЫЛЉАН ЂЌЂБИЂТ ИСЕМЛЕГЕ 29
Введени
еЖизнь человека связана с числами. Числа нужны для ведения счета, исчисления. Кроме того, числа еще с древнейших времен являются “гармонией вселенной” (Платон), “началом и сущностью вещей” (Аристотель). Наблюдается гармония чисел в музыке, поэзии, архитектуре и искусстве.
Актуальность темы. В повседневной жизни некоторым числам приписываются таинственные черты и сверхъестественные силы. И люди верят в то, что числа влияют на судьбу человека.
Вообще, числа пронизывают всю культуру народа. Каждое число, каждая цифра имеет внутреннее наполнение и неповторимую смысловую значимость, и эту ценность сохраняет язык.
В связи с этим в последние годы числа стали объектом изучения этнолингвистики и лингвокультурологии.В работах, посвященных проблеме взаимоотношения языка и культуры, языка и мифологии, языковой картины мира, национального образа мира, этнокультурной лексики, числа рассматриваются как вербальный код и модель культуры, изучаются в соотношении с народным менталитетом, духовной культурой, народным творчеством, мифологией
В курсовой работе мы попытались дать общую характеристику сакральным числам в башкирском языке. Работа посвящена выявлению и описанию сакральных чисел в духовной культуре, мировоззрении башкир, а также анализу фольклорно-языковых единиц с компонентами числительными, в которых отражается национально-культурная символика.
Под понятием “сакральные числа” в нашей работе подразумевается национально-культурная семантика чисел и лексем с компонентом-числительным, зафиксированная в фольклоре. Такие числа несут в себе знаки мифологических и космологических представлений, верований, обычаев и обрядов, заговоров в устном народном творчестве, а также языке народа.Описанию подвергаются их сакральные, символические значения, несущие в себе этнокультурную семантику, обозначающие национальные особенности миропонимания, мировидения народа. Одним словом, числа рассматриваются не только как единицы языка, но и как единицы культуры.
История вопроса. В исследованиях по башкирскому фольклору содержатся многие интересных сведений о символике чисел и их сакральных значениях. Так в трудах Г.Б. Хусаинова, А.Н. Харисова, А. Киреева, А.М. Сулеманова и многих других упоминаются о священных значениях некоторых чисел для древних башкир и их сакральном содержании во многих произведениях башкирского фольклора. Сакральные числа в национальной культуре комплексно исследуется в монографии Р.Т. Муратовой «Символика чисел в башкирской языке» (Уфа, 2012). В своих трудах автор раскрывает этнокультурное значение чисел, анализирует фольклорные источники, показывает механизмы употребления и сакрализацию таких единиц.
Объект: сакральные числа в башкирском языке.
Предмет: отражение сакральных чисел в произведениях башкирского фольклора.
В соответствии с этим целью данной курсовой работы является выявление особенностей использования сакральных чисел в фольклоре и мифологии башкирского народа,определение общекультурного и специфического значений в семантике чисел башкирского языка
.Для реализации сформулированной цели потребовалось решить следующие основные задачи:
–рассмотрение чисел как фрагмента языковой картины мира башкир;
–исследование чисел и их сакральных значений;
–изучение предпосылок сакрализации чисел на основе общечеловеческих и национально-культурных трактовок;
–обоснование основных механизмов употребления сакральных чисел с целью определенияих этнокультурной символики;
–выявление фольклорных источников с компонентом сакральных чисел на материале башкирского языка;
- установление особенностей употребления чисел в произведениях башкирского фольклора (эпос, сказки, легенды, предания, песни, сказки, загадки, заговоры, пословицы, поговорки и т.д
)Методологической базой исследования послужили лексические единицы с компонентами числительными, собранные из фольклорных источников, а также материалы по сакральным числам, содержащиеся в трудах лингвистов, фольклористов.
Теоретическая и практическая значимость курсовой работы. В данном исследовании комплексно затрагиваются вопросы сакрализации чисел в башкирском фольклоре. Результаты работы могут найти применение при подготовке к семинарам, лекциям, спецкурсам.
Структура работы. Курсовая работа состоит из введения, двух глав, заключения и списка литературы.
БЕРЕНСЕ БЏЛЕК. Башќорт телендљ саќраль ўандар
1.1. ЋандарЎыҐ тел картинаўындаћы тљбићљте
Тел картинаўы тип ћалимдар кешенеҐ тирљ-яќ тураўындаћы белемдљр системаўын тел саралары аша еткереЈЎе атайЎар. Тел картинаўы кешенеҐ фекерлљЈ процесы менљн бљйле. Шулай уќ ул реаль ысынбарлыќты саћылдыра ўљм халыќ аҐыныҐ милли-мљЎљни ЈЎенсљлеген белдерљ. Индивидуаль тел картинаўы иўљ айырым шљхестеҐ донъя хаќындаћы белемдљрен еткерљ [6, 126].
ХљЎерге лингвистика телде аралашыу ќоралы булараќ тЈгел, љ миллљттеҐ мљЎљни кЈрўљткесе итеп ќарай. Тел менљн мљЎљниљт параллель рљЈештљ кешенеҐ аҐ кимљлен, образлы фекерлљЈ ќеЈљўен Јџтерљ, донъяћа ќарашын формалаштыра, донъяны танып белеЈЎљ ярЎам итљ. Тел ўљм мљЎљниљт быуындар бљйлљнеше вазифаўын Јтљй, тел аша оло быуын йљш быуынћа ЈЎенеҐ тормош тљжрибљўен, њгњт-нљсихљттљрен, рухи байлыћын тапшыра килгљн. Џткљн быуын кешелљренеҐ тормош тљжрибљўен, кЈҐел байлыћын бњтљ нескљлектљре менљн ќабул итеЈ, аҐлау њсњн ўљр яҐы быуын мљЎљниљтте ўљм телде яќшы белергљ, њйрљнергљ тейеш. Фљќљт тел генљ ата-бабаларЎыҐ Јткљнен белергљ, бњгњнгњнњ кЈЎалларћа, килљсљккљ њмњт-хыялдар менљн йљшљргљ, тормошто аҐларћа ярЎам итљ. Шућа ла телде ўљм мљЎљниљтте њйрљнеЈ, уларЎыҐ бњтљ нескљлектљрен дљ белеЈ мотлаќ. Был мљсьљлљлљр хљЎерге лингвокультурология фљненеҐ књнЈЎљк бурыстары. Шућа кЈрљ лљ, башќорт халќыныҐ донъя картинаўын њйрљнгљндљ тел ўљм рухи мљЎљниљт бљйлљнеше тњп урыныды ала бара. Рухи мљЎљниљт – кЈп яќлы ўљм ЈЎенсљлекле кЈрене. Тел мљЎљниљттљ булћан љйберЎљрЎе атап ќына ќалмай, љ ошо мљЎљниљт эсендљ Јџљ. Тимљк, тел мљЎљниљттеҐ барлыќќа килеЈ ќоралы, ЈџеЈе, ўаќланыуы ўљм уныҐ тњЎњлњшњ булып тора. Ошо идея бњгњнгњ лингвокультурологик тикшеренеЈљрЎеҐ арќа ўњйљген барлыќќа килтерљ лљ инде. Лингвокультурология, тел ўљм мљЎљниљттеҐ бљйлљнешен њйрљнеп, тел шљхесе ўљм донъя тел картинаўыныҐ тњЎњлњшњн саћылдыра.
Тел берљмектљре (бигерљк тљ лексик берљмектљр) аша донъя тел картинаўы барлыќќа килљ.
Тимљк, тел картинаўы – халыќтыҐ тарихи аҐында тупланћан ўљм телдљ саћылыш тапќан донъяуи белемдљр, тирљ-йЈн ысынбарлыќты ќабул итеЈ рљЈеше.
Милли донъя тел картинаўыныҐ тњп кЈЎљнљктљре булып кеше аҐы ўљм мљЎљни тњшњнсљлљр тора. Донъя моделен ваќыт, пространство, ЈЎгљреш, сљбљп, яЎмыш, ўан ўљм башќа тњшњнсљлљр барлыќќа килтерљ. Универсаль концептуаль тњшњнсљлљр кешелек тарихыныҐ бњтљ осорЎарына ла хас, бары тик уларЎыҐ йњкмљткеўе генљ ЈЎгљрљ бара.
Тимљк, донъя картинаўыныҐ бер универсаль тњшњнсљўе булып ўандар билдљлљнљ.
Ћан фљлсљфљЈи категория булып тора, сњнки ул абстракт ўљм индивидуаль мљћљнљле билдљ. Телдљге ўан ўљм дњйњм ўандар тњшњнсљўен айырып ќарарћа кљрљк. Телдљге ўан логик яќтан бњтњн, лексик ўљм грмматик ЈЎенсљлектљргљ эйљ категория. Уны беЎ “ўЈЎ тњркњмњ” тип атайбыЎ. Тел картинаўында иўљ ўандар система, модель ўљм тел менљн мљЎљниљттеҐ ќатышыуы ўњЎњмтљўендљ тыућан тњшњнсљ тип ќарала. Лингвистар иўљ ўандарћа ќараћан тел берљмектљрен менталитет, халыќтыҐ донъяћа ќарашы менљн тыћыЎ бљйлљнештљ њйрљнљ, уларЎыҐ серле мљћљнљлљренљ, мифологиялаћы ўљм халыќ ижадындаћы хеЎмљтенљ ићтибар ителљ.
Ћандар ЈЎенсљлекле символикаћа, сакраль мљћљнљгљ ўљм мифологик, мљЎљни тњшњнсљлљргљ эйљ. Ћан моделе кЈплекте, йљки грамматик мљћљнљне белдереЈсе берљмек тип кенљ ќаралмай. Љалимдар ўан моделенљ хас тЈбљндљге ЈЎенсљлектљрЎ кЈрљтљ:
1) ўан – грамматик категория;
2) кЈплек мљћљнљўен белдереЈсе билдљ;
3) ўандарЎыҐ телмљрЎљ теЈљл мљћљнљне ўљм башќа мљћљнљлљрЎе биреЈ ўљлљте;
4) ўанау ысулыныҐ ЈџеЈе;
5) ўан ўљм менталлектеҐ бљйлљнеше;
6) ўандарЎыҐ серле (сакраль) мљћљнљлљре, уларЎыҐ мифологиялаћы љўљмиљте;
Бынан кЈренеЈенсљ, ўандарЎыҐ тел моделе грамматика, семантика, прагматика, эксралингвистика кеЈек фљн тармаќтарында ќарала.
ЋандарЎыҐ тњрлњ символдар менљн ќушылыуы боронћо кешенеҐ донъяны танып-белеЈ ЈЎенсљлеге менљн аҐлатыла. Тирљ-йЈн ысынбарлыќтаћы бар нљмљне ўанау ўљм ЈлсљЈ кеше аҐына элек-электљн хас кЈренеш булћан, љ эзотерик дисциплиналар бик борондан мљЎљниљттљ ныќлы урын алћан. Донъяны танып-белеЈ процесында ўандарЎыҐ киҐ мњмкинлектљрен кешелљр шулай, серле мљћљнљлљр ярЎамында ла аҐлатќан.
Ћыћымта: ўандар ўљр халыќтыҐ тел картинаўын ћына тЈгел, љ дњйњм кешелек йљмћиљтенеҐ донъя картинаўыныҐ бер нигеЎен булдырыусы универсаль категория булып тора. Ђгљр тел ћилемендљ ўандар лексик-грамматик мљћљнљлљргљ эйљ тњшњнсљ тип ќаралўа, лингвокультурологияла ўандарЎы мљЎљни йњкмљткегљ эйљ, символикаћа бай, миллљттеҐ донъяћа ќараштарын ўљм менталь тњшњнсљлљрен ЈЎендљ йыйћан модель тп ќарау ќабул ителгљн. ЋандарЎыҐ сакраль мљћљнљлљре уларЎыҐ мњўим бер ЈЎенсљлегенљ љйлљнљ.
1.2. ЋандарЎыҐ сакраль тљбићљте
ЋандарЎы ўљм уларЎыҐ символдарын тикшереЈ ўњЎњмтљўендљ бындай берљмектљрЎеҐ тњрлњ мљЎљниљттљрЎљ оќшашлыћы кЈЎгљ ташлана. ЋуҐћыўы символдарЎыҐ бњтљ кешелергљ хас бер Јк хис-тойћо рљЈешенљн килљ. Лљкин ќайўы бер символдар белдергљн мљћљнљлљр ўљр мљЎљниљттљ айырылып торорћа мњмкин, сњнки ўљр халыќтыҐ ЈЎенљ генљ хас донъяны танып-белеЈ моделе бар.
Н.П. Чернева яЎыуынса, “ўандар симолик йљўљттљн иџљп мљћљнљўен белдереЈсе тњшњнсљлљр генљ тЈгел, љ ниндљйЎер идея-књс сыћанаћы, ЈЎенљ генљ хас характеристикаћа эйљ берљмектљр. Мифопоэтик системаларЎа ўандар иџљп-предмет билдљўе баўаламаўын биреЈсе, ЈЎенсљлекле кодты тапшырыусы ўљм уныҐ ярЎамында донъяны ўЈртлљЈсе саралар” [1, 166].
Билдљле булыуынса, ўандар архаик семантикаћа эйљлљр, бындай мљћљнљлљр уларћа боронћо космогоник ќараштарЎыҐ йљшљЈе шул заман кешеўенеҐ мифопоэтик ќараштары йоћонтоўонда ўалынћан. Ћан, конкрет иџљп мљћљнљўенљн башќа, уќыусыла архаик символикаћа бљйле ниндљйЎер ассоциациялар тыуЎыра. Тимљк, архаик традицияларЎа ўандар сакраль йњкмљткегљ эйљ тњрлњ ситуацияларЎа киҐ ќулланылћан. Иџљп ўљм ўан шул осорЎа “сакраль сара” булып, улар ярЎамында кешенеҐ ћалљмдљ йљшљЈ ќаћиЎљлљре билдљлљнгљн. Сакраль мљћљнљ тњшњнсљўе (латин теленљн sacrum – “изге”) табыныу культына ќараћан бњтљ нљмљне аҐлата. Тимљк, ўандар иџљп, теЈљллек мљћљнљлљренљн башќа мљЎљниљттљ “тылсымлы” мљћљнљлљргљ лљ эйљ [11, 32].
Ћанда реаль ысынбарлыќ ўљм мифологик донъя предметтарын ўљм кЈренештљрен бљйлљгљн башланћыс ята (мљџљлљн, њс заман тњшњнсљўен ўљм донъяныҐ дЈрт яћын кЈрўљтеЈ). Тимљк, ЈЎЎљренеҐ тљЈ хеЎмљтенљн башќа ўандар мифтар, идеялар, образдар ўљм символдарЎы ла белдерљ.
Ћандар материаль донъянан килеп сыќќан. Шул уќ ваќытта, уларЎыҐ Јџешендљ иҐ ќыЎыќлы мљл - бындай берљмектљрЎеҐ сакраль, тылсымлы, мистик мљћљнљлљргљ эйљ була барыуы.
Љалимдар фекеренсљ, тылсымлы ўандарЎыҐ барлыќќа килеЈенеҐ бер нигеЎе булып боронћо иџљп системалары тора. Элекке иҐ Ўур ўандар - 3, 4, 5, 7, 10, 12, 40, 60, 100 ўљм башќалар тылсымлы берљмектљр булып киткљн. Улар араўында элекке осорЎа бњтњнлњктљрЎе белдергљн ўм ваќыт иџљбендљ киҐ ќулланылћан ўандар бар. Кешелек оЎайлы осор “бер, ике, кЈп” иџљбе буйынса йљшљгљн. Ђммљ яйлап “њс” ўаны ќулланыла башлай, унан, “дЈрт”, “”биш”, “алты”, “ете”, “ўигеЎ” ўандары тыуа.
Сакраль ўандарЎыҐ барлыќќа килеЈенеҐ икенсе нигеЎе эргљ-тирљлљге ысынбарлыќта бар нљмљнеҐ ниндљйЎер структураћа эйљ булыуынан, ћалљм гармонияўынан килљ. Кешелљр донъяны танып-белеЈ процесында быћа тњшњнњп, ћалљмдљге обьекттарЎыҐ тљбићи циклдарын ЈЎенсљ, “тылсымлы” тњшњнсљлљр аша аҐлатќандар. Унан боронћо љЎљми зттыҐ ўандарЎыҐ тљбићљт Јренештљренљ йоћонтоўо хаќында ышаныуЎары, теге йљки был ваќићаны кЈрљЎљ итљ алыу ўљлљтен кЈреЈе тыућан. Ћан ниндљйЎер мистик берљме тип ќарала башлаћан, уныҐ ўњЎњмтљўендљ, ул мифтыҐ тљЈге формалары ўљм ритуаль ћљЎљттљрЎеҐ нигеЎенљ ятќан [11, 34].
Тимљк, боронћо кешенеҐ мифологик ќараштары ўљм ућа байтаќ тљбићљт кЈренештљренеҐ асылындаћы законлыќтарЎҐ билдљле булмауы ўандарЎыҐ абстракт мљћљнљгљ эйљ була барып, символик тњшњнсљлљрЎе белдерљ башлауына килтерљ.
Сакраль ўандар бњтљ халыќтарЎа ла нигеЎЎљ тЈбљндљге њлкљлљрЎљ ўаќланып ќалћан:
1) боронћо мифологик ўљм дини ќараштар;
2) халыќтыҐ теле (фразеологизмдар, иџљп мљћљнљўенљ эйљ лексемалар);
3) халыќ ижады љџљрЎљре;
4) эзотерика њлкљўе;
Ђйтергљ кљрљк ўандарЎыҐ боронћо сакраль мљћљнљлљре ваќыт ЈтеЈ менљн књсљйљ, ЈЎгљр йљки бњтњнлљй юћала. Ђммљ халыќ мљЎљниљтендљ хљЎерге књндљргљ тиклем теге йљки был формала килеп еткљн боронћо сакраль ўандар етерлек. Мљџљлљн, “њс” ўаныныҐ сакраль мљћљнљўе мифологиянан уќ килеп, дини ќараштарћа кЈсљ. Артабанћы дљЈерЎљрЎљ ритуаль мљћљнљле берљмектљр ныќлы поэтик берљмекккљ љйлљнљ ўљм халыќ ижадыныҐ тњрлњ жанрЎарына кЈсљ. ЋандарЎыҐ ЈЎенсљлекле символик мљћљнљўе, тылсымлы ритуалдарЎа тыуып, боронћо ышаныуЎарЎы ЈЎендљ йыйып, фольклорЎа саћылыш таба, халыќ мљЎљниљтенеҐ был њлкљўендљ тарихи, этник, мљЎљни-эстетик белемдљр бергљ туплана.
Ћыћымта: ЋандарЎыҐ тарихи Јџеш ўњЎњмтљўендљ сакраль мљћљнљгљ эйљ була барыуы бик ќыЎыќлы этап. УныҐ тњп ике сљбљбен билдљлљп була. Беренсенљн, боронћо кешенеҐ иџп системаўы сиклљнгљн була ўљм элегерљк иҐ Ўур булып йњрњгљн берљмектљргљ симвлик мљћљнљ бирелљ. Икенсенљн, эргљ-тирљлљге ысынбарлыќтыҐ ниндљйЎер структураћа эйљ булыуы, ћалљм гармонияўы кешене ўандарЎыҐ тылсымлы мњмкинлектљренљ, уларЎыҐ тњрлњ тљбићљт кЈренештљрен тыуЎырыуына ышндырћан. Ћандар ярЎамында кЈрљЎљлек итеЈ ћљЎљте бына ошонан килљ. ЋњЎњмтљлљ, ўандар абстракт мљћљнљгљ эйљ була барып, символик тњшњнсљлљрЎ белдерљ башлаћан. Байтаќ сакраль йњкмљткеге эйљ берљмектљр тњрлњ тарихи осорЎарЎа ЈЎгљрљ йљки телдљн тњшњп ќала. Ђммљ уларЎыҐ ќайўы берЎљре мифологияла тыуып, дини ќараштарћа кЈсеп, поэтик сара сифатында халыќ ижадында ўаќланып ќалћан. Башќорт фольклоры љџљрЎљрендљ бындай кЈренеш бик асыќ саћыла.
ИКЕНСЕ БЏЛЕК. Башќорт халыќ ижадында сакраль
ўандарЎыҐ саћылышы
2.1. Афористик жанр њлгњлљрендљ сакраль ўандар
Халыќ ижадыныҐ афористик жанрЎары – быуаттар буйына халыќтыҐ аҐ-фљўемен, донъяуи тљжрибљўен ЈЎендљ туплаћан саћыу ижад емештљре. Идиоматик берљмектљрЎљ халыќтыҐ менталь ќараштары беленљ, уныҐ донъяны танып-белеЈ рљЈеше асыла. Сакраль ўандар Ўа борондан бындай берљмектљргљ поэтик сара булыып кЈсеп, образлы мљћљнљгљ эйљ булалар ўљм ниндљйЎер фљўемде символик рљЈештљ белдереп килљлљр. Халыќ ижадыныҐ афористик њлгњлљрендљ уларЎыҐ сакраль йњкмљткеўе беленмљўљ лљ, уларЎыҐ поэтик хеЎмљте ЈЎенсљлекле.
Мљќљл ўљм љйтемдљр, фразеологик берљмектљр милли тел картинаўын булдырыуЎа мњўим роль уйнайЎар. УларЎыҐ семантик ўљм структур ЈЎенсљлектљрен њйрљнеЈ этник психология ўљм этнокультурология кЈрўљткестљре булћан был берљмектљрЎе файЎаланыу, телде лингвомљЎљни йљўљттљн кЈЎљтеЈ планында актуаль.
Љалимљ Р.Т. Моратова яЎыуынса, “башќорт телендљ теге йљки был кимљлдљ 1, 2, 3, 4, 5, 7, 9, 12, 40, 100, 1000 ўандары сакраль мљћљнљгљ эйљ” [11, 78]. Улар араўынд 7 ўаныныҐ хеЎмљте халыќ ижадыныҐ афористик жанрЎарында ћына тЈгел, љ башќа фольклор њлгњлљрендљ лљ ЈЎенсљлекле.
Башќорттар етелљ етегљнгљ табынћандар, етегљн шишмљне маќтаћандар. Ете быуын ата-бабаны белеЈ фарыз ўанала.
Башќорт халыќ љкиљттљрендљ љкиљт батырЎары ете юл сатында ете башлы аждаўаны еҐгљндљр. Халыќ эпостарында ете тњн уртаўында шашынћан ен-пљрейЎљрЎе ќыйрат-кандар. Сер булўа, уны ете йоЎаќ менљн биклљгљндљр. Хазинаны ете ќат хандыќ љсендљ ўаќлаћандар. ИҐ ќаты яза итеп ете ќат тиреўен тунаћандар. Зирљктљр ете ќат ер аџтында йылан књйшљгљнен ишеткљндљр. БатырЎар ете диҐгеЎ, ете тау гиЎгљндљр. Бљхетлелљр ете йљннљт ишеген асып ингљндљр. Мњхљббљтлелљр тњнњнљ ете уянћандар, шанлыларЎыҐ даны ете илгљ еткљн. ЕҐелгљнде етегљ бњклљп ўалћапдар.
Ете ўЈЎенеҐ башќорт телендљ мљћљнљ биЎљктљре, кЈплек тњшњнсљўен белдереЈ менљн бергљ символика, арбау тшњнсљлљрен аҐлатыуы ЈЎенсљлекле. Ђ иҐ мњўиме, халыќ ижадыныҐ мљќљл ўљм љйтемдљр жанрында был ўан киҐ саћылыш таба.
ХалќыбыЎЎыҐ донъяћа ќараштарын саћылдырћан халыќ аќылы ынйылары – мљќљл ўљм љйтемдљрЎљ ете - ћљжљйеп хиќмљтле ўан.
“Ете” ўаныныҐ мљћљнљ биЎљктљре халыќ ижадында мљќљл ўљм љйтемдљрЎљ киҐ ќулланыла ўљм кЈмљк булыу, ныќлыќ, ойошќанлыќ, берЎљмлелек кеЈек семантик билдљлљр ќабул ителљ. Ете – мљќљл ўљм љйтемдљрЎљ Ўур семантик тљџьир итеЈ књсњнљ эйљ ўан.
Ете ўаны - мљќљл ўљм љйтемдљрЎеҐ сыћанаћы булћан боронћо замандарЎан иҐ кЈп тигљнде аҐлата. Хатта боронћо башќорт љкиљттњрендљ бик алыџ ерЎљрЎе ўЈрљтлљргљ телљўљлљр, ете диҐгеЎ артында, ете тау артында, тип яЎћандар. Урыџ љкиљттљрендњ лљ шулай уќ. “За семью морями” тип яЎылћан. АЎнаныҐ ете књн булыуы ла уныҐ оЎонлоћона ишара [23, 46].
Мљќљлдљр синтаксик ўљм семантик (мљћљнљЈи) яќтан бњтњнлњк тљшкил итеЈ менљн бергљ поэтик яќтан да ойошќан була ўљм фонологик бњтњнлњк тљшкил итљ. ТњЎњлњшњ яћынан мљќљлдљр шићри љџљрЎеҐ юлдарын хљтерлљтљ. Версификация (шићыр тњЎњлњшњ) куЎлегенљн ќараћанда, мљќљлдљрЎеҐ ЈлсљЈе, аЎаќќы рифмалары булыуы менљн бергљ, уларЎҐ эске ўљм алћы рифмалары ла бар. Был хљл ЈЎ сиратында башќорт мљќљлдљренеҐ ќасандыр бер ваќыт кЈлљмле шићри љџљр булып, шул шићри љџљрЎеҐ (љйтљйек, ќобайырЎыҐ) бњтљ йљўљттљн бетњнлњк тљшкил иткљн юлдары тора-бара љкренлљп ЈЎ алдына йљшљй башлаћан, тип фараз итергљ юл ќалдыра.
Ете ўаны мљќљл ўљм љйтемдљрЎеҐ семантик ўљм структур тњЎњлњшњндљ билдљле бер роль уйнай. Ђйтљйек, “Аќман-тоќман ете књн, етеўе лљ ќаты књн” мљќљлендљ ете ўаны ќушма ўњйлљмде тњЎњЈ структураўында семантик бљйлљнеште булдырып килљ [24, 48].
Ете ўаны ќулланылћан мљќљл ўљм љйтемдљрЎљн башќа ла, идиоматик берљмектљрЎеҐ ритмик яќтан тњЎњклњгњн шићри фольклорЎан асыќ кЈрергљ мњмкин. Был йљўљттљн башќорт фольклорыныҐ љйтемдљр (сказ, сказы) тип йњрњтњлгљн жанры ићтибарЎы ЈЎенљ йљлеп итљ. ЂйтемдљрЎеҐ юлдары асылда мљќљлдљрЎљн (тапќыр ўЈЎЎљрЎљн) тора, тип ќарарћа мњмкин. Мљџљлљн:
Яќшы љЎљм Јткљндљ,
БоЎ њстњндљ ут яныр.
Яман љЎљм килгљндљ,
ѓоро њйЎљн ўыу тамыр.
Яќшы атанын балаўы
Донъя љйЎљп аш табыр,
Яман љЎљм балаўы
Љљйбљт ўњйлљп, буш ќалыр.
Был донъяла кем ќалыр:
Малы барЎан мал ќалыр,
Улы барЎан ул ќалыр.
ОџталарЎан ќул ќалыр,
Йњрњмўљктљн юл ќалыр,
СљсљндљрЎљн тел ќалыр,
ЯќшыларЎан зат ќалыр.
Килтерелгљн њЎњктњҐ ќайўы бер юлдары халыќ телендљ љле лљ мљќљл булып йњрњй. Улар стилистик яќтан бер аЎ уЎгљртелгљн булырћа мњмкин. Лљкин мљћљнљ яћынан бер ниндљй Ўљ ЈЎгљреш кисермљгљн; мљџљлљн, яќшы љЎљм балаўы, љЎ ўњйлљр Ўљ кЈп тыҐлар ў. б.
Теге йљки был телдљге телљўљ ниндљй ўЈЎ реаль ысынбарлыќтаћы бик кЈп предметтљрЎыҐ, кЈренештљрЎеҐ, хљл-ваќићаларЎыҐ ўљм тњшњнсљлљрЎеҐ атамаўы — исеме булып йњрњй. Ете ўаны ла реаль ысынбарлыќта ўан ўЈЎ тњркњмњнљ ќараћан конкрет объектив мљћљнљгљ эйљ лексик берљмек булып тора.
Шулай Ўа мљќљл ўљм љйтемдљрЎљ ўЈЎЎљр семантик яќтан бњтњнлљй икенсе тњџ ала. Мљќљл ўљм љйтемдљрЎеҐ стиле башќорт телендљ кЈп осраќта ўЈЎЎеҐ мљћљнљўен абстракт образћа кЈсереЈ рљЈешендљ тыуа. Мљџљлљн “Ир кешенеЈ ете быуыны ўайын ќатын-ќыЎ” љйтемендљ ете ўаны объектив мљћљнљгљ эйљ тЈгел ўљм образлы тњшњнсљне белдереп килљ.
ЋЈЎ семантикаўына хас был ЈЎенсљлектљр мљќљл ўљм љйтемдљрЎеҐ мљћљнљ ЈЎенсљлектљрендљ ўљр саќ тиерлек саћылыш таба. Абстракт характерЎаћы идиоматик берљмектљр кеше аҐында барлыќќа килўљ лљ, уларЎыҐ ныћынћан берљмек булараќ формалашыуы ниндљйЎер бер конкрет ваќићаћа бљйле булћан љлбиттљ. Мљџљлљн, “Ете бажаны бер бЈре ашаћан” љйтеменеҐ конкрет тарихи ерлеге барлыћы хаќлы, љммљ ваќыт ЈтеЈ менљн ул абстракт мљћљнљле образ тњшњнсљўен алћан..
Мљќљл ўљм љйтемдљр теге йљки был ўЈЎЎљрЎеҐ мљћљнљ ЈЎенсљлектљре ярЎамында тыуЎырылћан образдыҐ ныћынћан формаўы булып тора ул. Ул быуаттар буйына халыќ телендљ йљшљп, семантик яќтан бер ЈЎгљрешўеЎ килергљ мњмкин.
ШуныҐ менљн бергљ бик кЈп кенљ ўЈЎ берљмектљренеҐ образ яћы ќайўы бер телдљрЎљ бер тњрлњ була. Элегерљк ќайўы бер кешелљр љйтемдеҐ нигеЎенљ ўалынћан образ йљки айырым ўЈЎ мљћљнљўе менљн, уныҐ атамаўы араўында туранан-тура бљйлљнештеҐ булыуын таныћандар. Ђммљ был ќараш дњрњџ тЈгел. Дњрњџ, предметтыҐ исемен љйтеЈ менљн, ул предмет кЈЎ алдына баџа, шулай Ўа был факт атама менљн предмет араўындаћы бљйлљнештеҐ ћљЎљттљн тыш шартлы булыуы тураўында ўњйлљй.
Ђммљ шул уќ ваќытта телдљр араўындаћы бљйленеш мљќљл ўљм љйтемдљрЎљ ныћынћан образдыҐ, ўЈЎЎеҐ быуаттар буйына ЈЎгљрешўеЎ ќалауына ла килтерергљ мњмкин. Мљџљлљн, “ете ќат Јлсљ, бер ќат киџ” башќорт халыќ мљќљленеҐ эквиваленты урыџ телендљ лљ бар - “семь раз отерь, один раз отрежь”. Ете ўаны был осраќта ике телдљ лљ бер Јк тњшњнсљне белдереп килљ.
Ете ўаныныҐ башќорт халыќ ижадында киҐ таралыуы уныҐ сакраль йњкмљткеўенљн килљ. Был ўан ярЎамында башќорттарЎыҐ мифологик пространстволаћы ориентирЎары билдљлљнљ. ХалќыбыЎЎа борондан донъя ете ќаттан тора тип ўаналћан. КЈктљр ете ќаттан тороп, уларЎыҐ ўуҐћы ќатында фљрештљлљр ўљм юћары књстљр йљшљй тип ышанћандар. Ете ќат ер аџты берљмегендљ иўљ беЎ шундай уќ доъя моделенеҐ ергљ лљ ќаћылыуын аҐлайбыЎ. ФразеологизмдарЎа был асыќ беленљ: ете ќат ер аџтында йылан књйшљгљнен белеЈ, ете ќат тире сыћыу, ете диҐгеЎ аръяћында. КешенеҐ юћалыуы йљки бљлљгљ осрауы шулай уќ ете ќатлы донъяныҐ сигендљ тороуы менљн аҐлатыла, башќорт халыќ ижадында беЎ ете юл сатындаћы геройЎарЎыҐ ќара књстљргљ элљгеЈен яќшы белљбеЎ.
Башќорт халыќ ижадыныҐ афористик жнрЎарынд башќа сакрль ўандар Ўа бар. Мљџљлљн, 4 ўаныныҐ ќулланылыуы ќыЎыќлы. ДЈрт ўаны башќорт халќыныҐ мифологик системаўында донъяныҐ тњп йЈнљлештљрен, йыл миЎгелдљрен белдереп, ете ўаны менљн берлектљ пространстволаћы ориентир билдљўе хеЎмљтен Јтљй. ДЈрт ўаныныҐ тылсымлы йњкмљткегљ эйљ була барыуы тњрлњ йола ўљм ћњрњф-ћљЎљттљрЎљ дЈрткел предметтарћа, шундай иџљпкљ урын бирљ барылыуында кЈренљ (мљџљлљн, йорт эйљўе кЈренеп, борсоп йњрњмљўен њсњн, йорттоҐ дЈрт мњйњшњнљ йомортќа ўалыу йолаўы
ДЈрт миЎгел ориентиры башќорт халыќ йомаќтарында саћылыш тапќан: дЈрт ќоЎаћый йЈгерљлљр, береўен-береўе уЎа алмайЎар (яуабы: йыл миЎгелдљре).
Ћыћымта: халыќ ижадыныҐ афористик жанрЎарында сакраль ўандар киҐ саћылыш тапќан. Улар араўында башќорт фольклорында ифрат киҐ ќулланылћан ете ўаныныҐ хеЎмљте ЈЎенсљлекле. Ете ўаны сакраль планда башќорттарЎыҐ донъя моделен саћылдырып, тылсымлы књскљ эйљ символ тип ќарала. Ђммљ халыќ мљќљлдљрендљ ўљм љйтемдљрендљ ул кЈберљк поэтик фигура сифатында ўаќланћан. Бары тик фразеологимдарЎа ћына мифологик ышаныстарЎыҐ эЎЎљрен ўљм сакраль мљћљнљлљрЎе кЈрљбеЎ. Таћы ла афористик жанрЎарЎа ќулланылыусы сакраль дЈрт ўанын билдљлљргљ мњмкин. Ул башќорттарЎыҐ дЈрт донъя тарафы ориетир итеп алыуына, йыл миЎгелдљрен ўанауЎарына тыћыЎ бљйлљнеп, афористик жанрЎарЎа шулай уќ, кЈпселек осраќта, поэтик алым булып хеЎмљт итљ.
2.2. Башќорт эпосында сакраль ўандар
Халыќ ижадыныҐ миллљттеҐ донъяћа ќарашы, уныҐ мљЎљниљте менљн тыћыЎ бљйлљнеЈен билдљлљп киткљйнек инде. Ћљр милли љЎљбиљт ауыЎ-тел ижады традицияўына, унда тупланћан бай тљжрибљгљ нигеЎлљнљ. Халыќ ижады ўЈЎ сљнћљтенеҐ бишеге булып тора. Милли мљЎљниљттеҐ формалашыуы юлдарын кЈЎљтер, уныҐ сыћанаћын билдљлњЈ њсњн эпостыҐ генезисын асыќлау ћљйљт љўљмиљтле.
Лљкин эпик љџљрЎљр барлыќќа килеЈ осоро, саћылдырћан дљЈерЎљре, кЈлљмдљре ўљм формалары йљўљтенљн бер-береўенљн бик ныќ айырылалар. Бер љџљр тотошлайы менљн ЈЎ батырыныҐ сит батырЎар, уларЎыҐ ћљскљрЎљре менљн ўућышыуын, ќылћан батырлыќтарын тасуирлаућа арналўа, башќа бер эпик ќомартќы тулыўынса мифик заттар, фантастик кЈренештљргљ бай.
ЭпостыҐ генезисы ўљм ўљр љџљрЎеҐ ниндљй жанрћа ќарауы мљсьљлљўен хљл итер њсњн тарихи-типологик саћыштырыу методикаўын ќулланыу отошло. В. М. Жирмунский, В. Я. Пропп, Е. М. Мелетинский кеЈек кЈренекле тикшереЈселљрЎен билдљлљЈенсљ, эпостыҐ генезисы проблемаўын хљл итеЈЎљ был алым иҐ ќулай, ўљм берЎљн-бер тиерлек тикшереЈ ќоралы булып тора.
Эпос тестарында когнитив модель љџљрЎеҐ жанры ўљм миллљтеҐ донъяћа ќарашы йоћонтоўонда ЈЎенљ генљ хас сифаттарћа эйљ. Эпос материалында башќорт халќыныҐ мифопоэтик ॠэшмљкљрлеге саћылыш таба. Улар арўында тел картинаўыныҐ ЈЎенсљлекле категорияўы булћан сакраль ўандарЎыҐ љўљмиљте Ўур.
Донъялаћы предмет-объекттарЎы ўљм тњрлњ кЈренештљрЎе аҐлатыуЎа эпос телендљге когнитив моделдљр дуалистик принципќа ќорола, тимљк, ыҐћай йљки кире семантикаћа эйљлљр. Героик эпоста улар мифологик образдарћа характеристика биргљндљ саћылылар ўљм уларЎыҐ ыҐћай йљки кире характерын асыуЎа мњўим хеЎмљт ЈтљйЎљр. Мљџљлљн, шул уќ “Урал батыр” эпосында ѓатил батшаны йљнле ўљм йљнўеЎ донъя объекттары менљн саћыштырыу ярЎамында уныҐ тышќы ќиљфљте ўљм кешелек асылы ўЈрљтлљнљ.
Бындай дуалистик приниптарЎы белдереЈЎљ сакраль ике ўаныныҐ хеЎмљте Јтљ ЈЎенсљлекле. Ул изгелек ўљм яуызлыќ књрљше принцибынан Јџеп сыћып ике ќапма-ќаршы йЈнљлеште белдереп килљ. Мљџљлн, “Урал батыр” эпосында геройЎарћа иҐ баштан ике юл араўынан ўайларћа тура килљ :
Ике юлды кЈрўљтеп,
Былай тип љйткљн, ти:
“Бына ўеЎгљ ике юл:
Ћулћа китўљҐ, юл буйы –
Уйын-књлкњ књн буйы…
УҐћа китўљҐ, юл буйы –
Илау-ўыќтау йыл буйы.
(“Урал батыр”, 46-сы б.)
Бында ике ўанына дуалистик ќапма-ќаршылыќ мљћљнљўе ўалына.
Ђгљр 2 ўаны эпостарЎа изгелек ўљм яуызлыќ књрљше мљћљнљўен алып, символик мљћљнљ белдерўљ, 1 ўаны, мифологик планда, нимљнеҐдер тыуыуы, йљшљЈе ўљм Јлеме тњшњнсљўен белдерљ. Мљџљлљн, “Урал батыр”Ўа был ўан абсолют мљћљнљлљ донъя пространствоўын кљЈЎљлљндерљ:
Бер йылћаныҐ ситендљ,
Бер Ўур аћас тњбњндљ,
Ќур таяћы ќулында
Аќ ўаќаллы бер ќартќа
Былар барып еткљн, ти
(“Урал батыр”, 42-се б.)
Шул уќ ваќытта ул пространствоныҐ сиклљнгљнлеген дљ белдерљ ала:
ДЈрт яћын диҐгеЎ уратќан
Булћан, ти, бер урын.
(“Урал батыр”, 33-сњ б.)
Тимљк, эпста 1 ўаны мифологик йњкмљткегљ эйљ ўљм тере донъяны кљЈЎлљндерљ тигљн ўыћымтаћа килергљ мњмкин.
5 ўаны сакраль мљћљнљўендљ 3 ўљм 7 ўандары менљн берлектљ башќорт халќында йыш ќына ваќыт тњшњнсљўен символлаштыра. Мифологик ваќыт 3, 5, 7 ўандары менљн иџљплљнљ. Мљџљлљн, “Урал батыр” эпосында:
Урал ятўа йоќларћа,
Биш књн тотош йоќлаћас,
ШЈлгљндљн ќыЎ шиклљнгљс,
ѓыЎЎар ќуйћан ўаќларћа.
(“Урал батыр”,95-се б.)
Тимљк, 5 ўаныныҐ сакраль мљћљнљўе таќ ўан сифатында мифологик ваќыт тњшњнсљўен белдереЈендљ кЈренљ.
3, 5, 7 ўандарын эпостыҐ башќа њлњштљрендљ лљ осратырћа мњмкин:
Етмеш батман ауырлыќ
КЈтљреп кЈккљ сњймљгљн,
Ѓс бармаћы осонда
Тњшњрмљйсљ тотмаћан
Кеше – батыр ир булмаџ
(“Урал батыр”, 100-сњ бит).
Серле 7 ўаны “ѓуҐыр бућа” эпосынд ла ќулланыла: ѓуҐыр ўыйыр йыл ўайын тњрлњ-тњрлњ тњџтљ быЎауЎар килтереп тора, ўыйыр малына тњџ бирљ. Шунан ете тапќыр быЎаулай Ўа Јлеп китљ. Унан ќалћан етенсе тана ла етенебыЎаулап Јлљ. ЋуҐћы етенсе быЎауы тњџњ, ќылыћы, бар булмышы менљн ќуҐыр ўыйырћа оќшаш була (“ѓуҐыр бућа”, 274-се б).
Ћыћымта: башќорт халыќ эпосында халќыбыЎЎыҐ донъя картинаўы саћылыш тапќан. УныҐ бер саћылышы булћан сакраль ўандар эпостар телендљ ЈЎенсљлекле саќраль йњкмљтке йњрњтљ. БеЎ ќараћан архаик эпостарЎа 1, 2, 3, 5, 7 ўљм башќа ўандарЎыҐ мифологик тњшњнсљлљрЎе белдереЈе ўљм миллљттеҐ донъя ќоролошона, пространстволаћы ориентирЎарћа, ваќытты иџљплљЈенљ ќараштарын кЈрўљтеЈе асыќланды.
Заключение
Свою работу мы посвтили изучению сакральных чисел в башкирском фольклоре.
Число занимает важное место в духовной культуре башкирскго народа, оно обладает символической семантикой, выражает сакральные значения, выступает в качестве параметра, определяющего национальную языковую картину мира. Число как элемент культуры способно проецировать и отражать основные особенности определенного этноса на определенной стадии его развития, а следовательно, быть символом. Символические значения чисел закрепились в мифологии, фольклоре, языке народа и являются отражением языковой картины мира народа, его мировоззренческих и
ментальных особенностей.
Таким образом, числа играют большую роль в символике. Они, кроме своих основных значений, выражают этнокультурное значение, являются неотъемлемой частью духовной культуры народа. Числовая модель как фрагмент языковой картины мира выражает культурно-языковую специфику той или иной языковой общности.
В результате мифологического воззрения и миропредставления древнего человека, для которого недоступны были тайны природных явлений, некоторые числа, абстрагируясь от своей первоначальной функции вести счет предметов, приобретают символическое значение. Можно сказать, что число, возникнув на весьма конкретных основаниях как выражение количественных отношений материального мира, по мере становления абстрагирующего человеческого мышления приобретало все более отвлеченный характер. Отвлеченность числа стала одной из основных причин того, что ему стали приписывать свойства, которыми оно первоначально не обладало. И числа начали демонстрировать принципы, на которых основано мироздание, а также законы времени и пространства.
Рассмотрев числовую символику в языке и культуре башкир, опираясь на труды лингвистов, мы выявили, что из всего набора числового комплекса, который формирует числовые представления башкир в рамках картины мира, выделяются сакральные числа 1, 2, 3, 4, 5, 7, 9, 12, 40, 100, 1000. Сакральные числа башкирского языка являются универсальными символами мировой культуры, с одной стороны, и обладают национально-культурной семантикой, с другой. Сакральную семантику приобретают не все числа, а только определенные числа языка. Наиболее продуктивными в символизации являются числительные первого десятка. С усложнением морфологической структуры числительных снижается активность их употребления, о чем свидетельствует ограниченное количество составных числительных, обладающих национально-культурной семантикой.
Сакральные числа широко встречаются в произведениях башкирского фольклора. Особенно примечательны в этом отношенииафористические жнры и памятники архаического эпоса. Мы изучили сакральные значения числа 7 и 4 в афористических жанрах башкирского фольклора, а также описали прменение и сакральные значения чисел первого десятка в башкирском эпосе (“Урал батыр” и “Куныр буга”).
Система взглядов башкир, основанных на числовой сим- волике, является результатом исторических событий, определяющих эволюцию понятия числа и смену отношения к нему в духовной культуре башкир, а также системой абстрактно-теоретических взглядов и образно-чувственных представлений народа.
ѓулланылћан љЎљбиљт исемлеге
I. Монографиялар, ћилми хеЎмљттљр:
Аминев З.Г. Пространственно-временные представления в традиционной культуре башкир. Уфа: Гилем, 2008. – 242 с.
Антропоцентрическая парадигма современной лингвистики и проблемы лингвокульторологии. Всероссийская научная конференция с международным участием. – Стерлитамак: СГА, 2006. – 412 с.
Багаутдинова М.И. Этнографическая лексика башкирского языка. Уфа: Китап, 2002. – 174 с.
Бухарова Г.Х. Башкирский народный эпос “Урал батыр”: когнитивно-дискурсивный анализ. Автореф. канд. диссер. – Уфа: БДУ, 2009. – 50 с.
Воробьев В.В. Лингвокультурология. Теория и методы. - М. : Изд- во РУДН, 1997.-332 с.
Гаспаров Б.М. Язык, память, образ. Лингвистика языкового существования. - М. : Новое литературное обозрение, 1996. - 352 с.
Зайнуллин, М.В. Общие проблемы лингвокультурологии / М.В. Зайнуллин. – Уфа: БашГУ, 2008. – 342 с.
Кобозева И.М. Лингвистическая семантика. — Едиториал УРСС, 2004.-352 с.
Лосев А.Ф. Миф. Число. Сущность. М.: Наука, 1994. – 212 с.
Маслова В.А. Лингвокультурология. – М.: Наука, 2007. – 357 с.
Муратова Р.Т. Символика чисел в языке и культуре башкирского народа. – Уфа: Гилем, 2012. – 244 с.
Псљнчин В.Ш. ТелдеҐ кЈркљмлек саралары. - Ѓфњ: Китап, 1984. – 156 с.
Раемгужина З.М. Языковая картина мира в башкирской фразеологии (в сопост. с нем.яз). Уфа: Китап, 1999. – 125 с.
Сљмситова Л.Х. Башќорт тел картинаўында мљЎљниљт концепттары. - Ѓфњ: Китап, 2010. – 387 б.
Саньяров Ф. Б. «Урал батыр»: лингвистик тикшеренеЈ тљжрибљўе : монография. – Ѓфњ : БДУ, 2006. – 175 бит.
Языковая картина мира: Лингвистический и культурологические аспекты. Т.1. – Бийск, 1998. – 257 с.
Языки и литературы народов Башкортостана в Евразийском диалоге культур. Материалы региональной научно-теоретической конференции. – Уфа: БДУ, 1997. – 159 с.
Язык и наука конца ХХ века/ Под ред. Ю.С. Степанова. – М.: Наука, 1995. – 254 с.
II. Сыћанаќтар:
Башќорт халыќ ижады. Мљќљлдљр ўљм љйтемдљр. - Ѓфњ: Китап, 1988. – 447 бит.
Башќорт халыќ ижады. Эпос. - Ѓфњ: Китап, 1972. - 399 бит.
Башќорт халыќ ижады. Т.9. Йомаќтар. Ѓфњ: Китап, 2007. – 403 бит.
III. Мљќљлљлљр:
Ибраўимов Љ.Д. БашќорттарЎа ете ўаны // Актуальные проблемы башкирской, русской и тюркской филологии. Матер. науч.практ.конф. Уфа: БДУ, 2004. - С.71-72.
Ибраўимов Љ.Д. Ђкиљт, легендаларЎа ўандарЎыҐ ќулланылыу ЈЎенсљлектљре // Языковая политика и языковое строительство в Республике Башкортостан: Материалы межрегиональной научно-практической конференции. Уфа: БДУ, 2005. - С.52-53.
Надршина Ф.А. Башкирский народный эпос “Урал-батыр” // Эпос “Урал-батыр” и мифология. Уфа: Китап, 2003. - С.6-11.
Султангареева Р.А. Миф и обряд // Эпос “Урал-батыр” и мифология. Уфа: Китап, 2003. - С.79-83.
16