Биир тыл энциклопедията. Сергей Васильев “Мөҥүрүүр Бөҕө” олоҥхотугар көтөрдөр, кыыллар уонна үөн-көйүүр ааттара

“Кэбээйи улууһа” МТ, Арыктаах нэһилиэгэ

Арыктаах сүрүн үөрэхтээһинин оскуолата

Биир тыл энциклопедията.

Сергей Васильев “Мөҥүрүүр Бөҕө” олоҥхотугар

көтөрдөр, кыыллар уонна үөн-көйүүр ааттара

Үлэни толордо:

Арыктаах оскуолатын

5 кылааһын үөрэнээччитэ

Кондакова Алина

Салайааччы: Николаева Н.Д.

2014 с

Иһинээҕитэ:

1. Киириитэ .............................................................................................................. 3

   1. С.С.Васильев олоҕо, айар үлэтэ .......................................................................... 4

   2. Энциклопедия өйдөбүлэ....................................................................................... 6

2. Сүрүн чаас ............................................................................................................. 7

   1. “Мөҥүрүүр Бөҕө” олоҥхоҕо көтөрдөр ааттара................................................. 7

   2. “Мөҥүрүүр Бөҕө” олоҥхоҕо кыыллар ааттара .................................................16

   3. “Мөҥүрүүр Бөҕө” олоҥхоҕо балыктар ааттара.................................................22

   4. “Мөҥүрүүр Бөҕө” олоҥхоҕо үөн-көйүүр ааттара.............................................23

3. Түмүк ................................................................................................................... 26

Туһаныллыбыт литература ........................................................................................... 27

1. Киириитэ

Хас биирдии тыл суолталаах, бэлиэлээх. Тыл уоттааҕар абытай диэн мээнэҕэ этиллибэтэх буолуохтаах. Тыл көмөтүнэн биһиги кэпсэтэбит, санаабытын этинэбит, билсэбит. Биһиги тылбыт – биһигини омук быһыытынан араарар. Саха тыла олус баай. Кини тылын ахсаанын киһи ааҕан сиппэт. Онтон сахабыт тылын баайа, кэрэтэ, этигэнэ биһиги киэн туттар айымньыбытыгар – олоҥхоҕо баар.

Мин быйыл Сергей Степанович Васильев “Мөҥүрүүр Бөҕө” олоҥхотун аахтым. Олоҥхо тыла олус элбэх, ол иһин кыыллар, көтөрдөр, үөн-көйүүр эрэ ааттарын арааран ылан үөрэттибит.

Үлэбит аата: “Биир тыл энциклопедията. Сергей Васильев “Мөҥүрүүр Бөҕө” олоҥхотугар көтөрдөр, кыыллар уонна үөн-көйүүр ааттара” диэн.

Үлэ тоҕоостооҕо: төрөөбүт тылы үөрэтии, саҥаны арыйыы, билиини чиҥэтии хаһан да сонуна ааспат. Тоҕо диэтэр, инники эппитим курдук, биһиги сахабыт тыла олус баай. Бу муҥура суох байҕалга миигинниин саастыы оҕолор билбэттэрэ-көрбөттөрө үгүс.

Олоҥхону ааҕа олорон, оҕолор тыл суолтатын билбэттэриттэн, иҥнэллэр, саарбахтыыллар, олоҥхо ис хоһоонун өйдөөбөттөр. Ол иһин “Биир тыл энциклопедията” диэн үлэбит, элбэх оҕо болҕомтотун тардыа, олоҥхо курдук улахан айымньыны үөрэтэригэр, ааҕарыгар күүс-көмө буолуо дии саныыбын.

Чинчийии объега: Сергей Васильев “Мөҥүрүүр Бөҕө” олоҥхото.

Чинчийии предметэ: көтөрдөр, кыыллар уонна үөн-көйүүр ааттара.

Үлэ сыала:

1. Тыл энциклопедиятын оҥоруу,

2. Тыл туһунан элбэх матырыйаал хомуйуу (тыл суолтата, синонимнара, фольклорга уонна литератураҕа холобурдара)

Үлэ соруктара:

1. Олоҥхону ааҕыы;

2. Тылдьыттары кытта билсиһии, матырыйаал булуу;

3. Тыл суолтатын быһаарыы – тылдьыттарынан үлэ;

4. Үлэни суруйуу.

1.1 С.С.Васильев олоҕо, айар үлэтэ

Олоҕо

Васильев Сергей Степанович – поэт, публицист уонна очеркист, ССРС суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ. Кини 1907 сыл балаҕан ыйын 25 күнүгэр Бороҕон улууһун (билигин Уус-Алдан) Бастакы Суотту нэһилиэгэр “Бөрө бастаах” диэн сайылык алааска элбэх оҕолоох дьадаҥы дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. 13 саастааҕар 1920 с. оскуолаҕа үөрэнэ киирэр. 1926с. Дьокуускайга педтехникумҥа үөрэнэ киирэр. Техникум комсомольскай ячейкатыгар сэкиритээрдиир. 1930 сыллаахха, бүтэрэн баран, Уус-Алдан улууһун үөрэҕин салаатын сэбиэдиссэйинэн ананар. Сотору кэминэн Ойуунускай этиитинэн Саха Сиринээҕи кинигэ кыһатыгар политическэй-маассабай литература эппиэттиир сэкиритээрэ буолар. 1931 сылтан ССКП чилиэнэ. Мэҥэ Хаҥаласка уонна Ньурба улууһугар ситэриилээх кэмитиэт бэрэссэдээтэлинэн ананан үлэлии сылдьыбыт. Кылгас кэмҥэ Дьокуускай куорат горисполкомун бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитэ. Бу үлэтиттэн устубуттара, дьиэ хаайыытыгар сымыйа буруйдааһыҥҥа түбэһэн олорбута. 1975 сыл ыам ыйын 11 күнүгэр өлбүтэ.

Айар үлэтэ

Суруйааччы кыра эрдэҕинэ,  Суоттуга элбэх олоҥхоһут уутуйан уөскээбит сирэ эбит. Поэт бэйэтэ этэринэн, «сүүрбэттэн тахса улахан олоҥхоһут тэҥҥэ үөскүү сылдьыбыт» эбит. Олоҥхоһут Тиэхэн (Васильев Тихон Иванович) уонна Наара Суох (Охлопков Петр Аммосович) ордук аатырбыттар, кинилэри сэргэ Күндээр (Львов Михаил), Бүччүкүнэ (Татаринов Николай Яковлевич), Быыкаайык (Васильев Василий Гаврильевич), Тирээп (Васильев Устин Саввич) о. д. а. бааллара.

Техникумҥа үөрэнэ сылдьан Сата Баһылайап, Борогонец диэн ааттарынан ырыалары уонна хоһооннору «Кыым», «Хотугу ыччат», «Эдэр бассабыык» хаһыаттарга таһаартарар.

Бастакы улахан айымньыта «Арамаан артыала» поэма 1929—1930 сылларга «Кыһыл ыллык» сурунаалга уонна «Эдэр бассабыык» хаһыакка бэчээттэммитэ. Ол кэнниттэн «Сэттэ туруйа» диэн поэманы, элбэх хоһооннору суруйталаабыта өрөспүүбүлүкэ хаһыаттарыгар, кэлин «Мэҥэлэр хайа үрдүгэр» (1935) диэн бастакы хомуурунньугар бэчээттэммиттэрэ.

Кинигэлэрэ:

Талыллыбыт айымньылар. — Т. 1—2. — Дьокуускай, 1966—67.

Нуучч. тылбааһа — Северные поэмы. — М.—Якутск, 1953.

Священный Ильмень. — Дьокуускай, 1968.

Талыллыбыт айымньылар: Хоһооннор, поэмалар. — Дьокуускай: Кинигэ кыһата, 1948. — 108 с.

Мэҥэлэр хайа үрдүгэр: Хоһооннор. — Дьокуускай: Кинигэ кыһата, 1935. — 73 с.

Ньурба биэрэгэр: Хоһооннор. — Дьокуускай: Кинигэ кыһата, 1939. — 60 с.

Айхал: Поэма. — Дьокуускай: Кинигэ кыһата, 1943. — 64 с.

Андаҕар: Хоһооннор. — Дьокуускай: Кинигэ кыһата, 1943. — 40 с.

Ленскэй абатыйыыта: Поэма. — Дьокуускай: Кинигэ кыһата, 1943. — 59 с.

Бухатыырдар: Хоһооннор. — Дьокуускай: Кинигэ кыһата, 1944. — 68 с.

1. “Энциклопедия” өйдөбүлэ

Энциклопедия – encyclopaedia диэн латыын тылыттан төрүттээх. Онтон ити тыл былыргы грек пайдейя диэн «обучение в полном круге» диэн өйдөбүллээх тылыттан үөскээбит. Энциклопедия былыр былыргыттан баар. Былыргы Египеккэ, Кытайга, Византияҕа билигин биһиги туһанар энциклопедиябытыгар маарынныыр кинигэлэри оҥороллоро. Биһиги эрабыт иннинэ 4-2 үйэлэргэ оҥоһуллубут “Эр Я” диэн ааттаах кытайдар энциклопедиялара билиҥҥи кэмҥэ диэри сүппэккэ кэлбит.

1732-1754 сыллардаахха Германияҕа саамай улахан энциклопедия бэчээттэммитэ биллэр. Кини 68 томтан турара уонна бэйэтин иһигэр 750 тыһыынча ыстатыйаны түмэрэ.

Энциклопедия сүрүн сыала – билиини түмүү, системалаан мунньуу, билиини ыларга табыгастаах усулуобуйа тэрийии.

Энциклопедия тылдьыкка маарынныыр, ол эрэн кини сүрүн уратыта - биир өйдөбүл туһунан араас информацияны хомуйан түмэр. Түргэнник өйдөннүн диэн ойуулаах, уруһуйдаах, карталардаах буолар. Олус элбэх энциклопедия баар, араас темаҕа. Олох сайдан, интернет ситимигэр эмиэ энциклопедия оҥороллор. Оннук биир холобур – Википедия.

Энциклопедия информация элбээтэҕин ахсын толоруллар, ситэриллэр.

Биһиги энциклопедиябыт тыл суолтатын, синонимнарын, фольклорга уонна литератураҕа холобурдарын, итэҕэлгэ сыһыанын түмүөҕэ.

1. СҮРҮН ЧААС

1. Көтөрдөр ааттара

Саха сиригэр 291 көтөр арааһа баара биллэр. Олортон уйа туттааччыта 250. Саха сирин территориятыгар 48 көтөр көрүҥэ кыстыыр, 63 көрүҥ Кыһыл кинигэҕэ киирбит.

Көтөр диэн тыл быһаарыыта: салгынынан көтөр кынаттаах харамай, кынаттаах бииһэ.

“Мөҥүрүүр Бөҕө” олоҥхоҕо уопсайа 16 көтөр аата баар.

Өс хоһооно: көтөр өҥүнэн, киһи өйүнэн.

Итэҕэл: көтөр уйатын алдьатар – аньыы.

Ойуурга олохсуйар көтөрдөр

КУРТУЙАХ

“Куула тыатыгар

Куртуйаҕа охсубут...”

Куртуйах – улардааҕар кыра мас көтөрө: атыыра хара өҥнөөх, тыһыта эбириэн (нууч. тетерев).

Синоним: суох.

Фольклорга, литератураҕа

Остуоруйа: “Куртуйахтаах сордоҥ” – бэйэ-бэйэлэрин оҕунан ыппыттар, билигин да ол бэлиэтэ сордоҥ көхсүгэр, куртуйах атаҕар көстөр үһү.

ХАБДЬЫ

“Халдьаайы ыарҕатыгар

Хабдьыта хахаарбыт...”

Хабдьы – маҥан өҥнөөх, Саха сиригэр кыстыыр, куртуйахха майгынныыр мас көтөрө.

Синонимнара: куруппааскы, хабыйахаан, ыаллыкы, бэбээрэр.

Фольклорга, литератураҕа

Таабырын:

• Көстөр көһөн барбыттар, көмүс хамыйахтарын хаалларан барбыттар.

• Сибиктэ кыыһа сир дьиэлээх, лабыкта кыыһа хаар дьиэлээх.

Остуоруйа: “Көтөрдөр мунньахтара”, “Албын саһыл уонна көтөрдөр”, “Хабыйахаан” – саха сиригэр кыстыыр буолбутун туһунан кэпсэнэр.

УЛАР

“Дьиэтэ буоллаҕына –

Уҥа диэки олорор киһи

Улар саҕа буолан көстөр...”

“Эрдэҕэс улар

Түөһүн түүтүн курдук

Эбир-дьаҕыл былыттар...”

Улар – дабыдалыгар уонна кутуругун үөһээ өттүнэн эрэ үрүҥ куорсуннардаах хара дьүһүннээх, кыһыл хаастаах улахан мас көтөрө (нууч. глухарь). Хара улар – ордук хара дьүһүннээх уонна ордук уһун кутуруктаах. Саха сиригэр киэҥник тарҕаммыт улар (нууч. глухарь каменный). Чакыр улар - кылгас кутуруктаах уонна бүлгүнүгэр эрэ үрүҥ түүлээх, бороҥ көҕүстээх, хара улардааҕар улахан. Саха сирин соҕуруулуу-арҕаа өттүгэр үгүстүк көстөр улар.

Олоҥхоҕо биир сиргэ эрдэҕэс улар диэн көтөр аатын көрүстүбүт. Эрдэҕэс улар диэн хара улар тыһыта ааттанар.

Фольклорга, литератураҕа

Сомоҕо домох: Улар мэйии – акаары, аҥала өйдөөх киһи.

Таабырыннарга сүрүннээн улар ураты дьүһүнүгэр болҕомто уураллар эбит:

• Наахара оҕонньор алтан харахтаах үһү.

• Куруҥ маска күөкэс баар үһү.

• Хоруо хара Хоруодьа, хоноҕор-чоноҕор быһыылаах үһү.

• Хаҥыл тойон уола хараҕа хааннаах.

Остуоруйа: “Албын саһыл уонна көтөрдөр”.

КЭҔЭ

“Кэрээбэт кэҕэтэ эппит...”

Кэҕэ – уйаламмат, атын көтөрдөр, чыычаахтар уйаларыгар төрүүр чыычаахтан арыый улахан көтөр, ыам ыйын ортотун кэннэ кэлэн этэр (нууч. кукушка).

Фольклорга, литератураҕа

Таабырыннарга кэҕэ көтөрдөртөн уратытыгар – уйаламматыгар уонна кылгас кэмҥэ этэригэр болҕомто уураллар:

• Кэллэрбин эрэ кэпсиэм, төннөрбөр төрүт саҥарыам суоҕа диир баар үһү.

• Оҕолонобун диэн уйаламмат, төрүөхтээхпин диэн түбүктэммэт уоллаах кыыс баар үһү.

• Ырыаһыппынан сүрдээхпин, Борокуоппайапка тиийэн, тылым чороччу тардан хаалар диир баар үһү.

Остуоруйа: “Кэҕэ уйа туттубат буолбута”.

Итэҕэл: кэҕэ тэлгэһэҕэ, олбуорга кэлэрэ өлүүгэ-сүтүүгэ, ыарыыга дииллэр эбит былыргы сахалар. Дьиэ таһыгар кэлэн этэрин олох сөбүлээбэттэр эбит.

ӨТӨН

“Өрөөбөт өтөнө үөппүт...”

Өтөн – холууп бииһэ көтөр (нууч. горлица). Ыам ыйын ортото кэлэр, атырдьах ыйын бүтүүтэ барар. Икки эрэ сымыыттаах буолар эбит.

Синонимнар: өтөн кэҕэ

Фольклорга, литератураҕа

Таабырын:

• Эдьээн кыыһа элэктээх, Хоро кыыһа хоһоонноох, Үөдэй кыыһа үгэлээх.

БАРЫЛЛЫА (БОРУЛЛУО)

“Баараҕай тиит

Бастыҥ үөрэҕэһинэн

Баргыйа олорор

Барыллыа кыыллаах...”

Барыллыа – хотойтон улахан аҕыйах ахсааннаах көтөр. Биир сиргэ хас да уон сыл устата олохсуйан ууһуур, улахан маска, хайалаах сиргэ уйаланар. Балыгынан, бэйэтиттэн кыра көтөрүнэн аһылыктанар (нууч. орлан). Кыһыл кинигэҕэ киирбит көтөр.

Фольклорга, литератураҕа

Остуоруйа: “Көтөрдөр мунньахтара” – Барыллыа тойон.

СУОР

Суор – тураахтан улахан, хара дьүһүннээх, Саха сиригэр кыстыыр көтөр, өлүгүнэн аһылыктанар (нууч. ворон).

Фольклорга, литератураҕа

Өс хоһооно: Уол оҕо төрөөтөҕүнэ – суор үөрэр. Бу өс хоһоону Николай Лугинов “Суор” диэн ааттаах айымньытыгар олус үчүгэйдик быһаарар. Суор туһахха, хапкааҥҥа иҥнибит кыыллары сиир, ол иһин кини оҕо улаатан булчут буолуо диэн, уол оҕоҕо үөрэр үһү.

Таабырыннар:

• Көдөр тиити үрдүнэн айанныыр баар үһү.

• Тыаҕа хара этэрбэс ыйанан турар үһү.

Остуоруйа: “Куоҕас суор икки”.

Итэҕэл: суор өлүгүнэн аһылыктанарын иһин сорох омуктар “суор хаһыытаатаҕына – хаан тохтор” дииллэр эбит. Суор дьиэ таһыгар уйаланарын эмиэ аньыыргыыллар.

ЧЫЫЧААХ

“Чыычаах сымыытын саҕа

Сиэрэй ардах

Сиккирэччи түстэ...”

Чыычаах 52 араас көрүҥҥэ арахсар, 106 араас чыычаах баара биллэр. Чыычаах үксэ Саха сиригэр кыстыыр, мас, талах туорааҕынан, от сиэмэтинэн, үөнүнэн аһылыктанар (нууч. птичка).

Фольклорга, литератураҕа

Чыычаах туһунан чабырҕах, эбэтэр Чыыбы-Чаабы чыычаах

Чыыбы-чаабы

Биир тумустаах,

Чыыбы-чаабы

Икки харахтаах,

Чыыбы-чаабы

Икки атахтаах,

Чыыбы-чаабы

Икки кынаттаах,

Чыыбы-чаабы

Биир кутуруктаах,

Чыыбы-чаабы

Аата чыычаах.

Остуоруйа: “Көтөрдөр мунньахтара”, “Алаа Моҕус уонна Чыычаах”.

Итэҕэл: оҕо кута чыычаах буолар диэн итэҕэйэллэр эбит былыр. Ол иһин чыычааҕы өлөрөрү аньыырҕыыллар. Дьиэҕэ чыычаах көтөн киирэрэ куһаҕаҥҥа.

УУ КӨТӨРДӨРӨ.

Кус

Кус – ууга түһэн аһыыр, сылдьар, бултанар көтөр.

Кураанах уонна уу куһа диэн икки бөлөххө арахсар.

Сомоҕо домохтор

• Кус быһый, ат бөҕө – атаҕынан да быһый, күүһүнэн да олус (киһи).

• Кус сүрэх – олус куттамсах, хоргус киһи.

• Кус сыгынньах – туох да таҥаһа суох, олох сыгынньах.

• Кус-хаас тойуга – киһи өйдөөбөт саҥата.

• Муммут кус оҕотун курдук – кыһалҕаттан толуйтарар, сүбэ-ама буолар киһитэ суох.

Таабырыннар:

• Соҕуруу дойдуттан кырбас эт кыырайан кэлэр үһү.

• Үрүҥ көмүскэ эрбэх саҕа кэлэн эргийэн бара үһү.

АНДЫ

“Анды Мөҥүрүөн аҕалаах...”

Анды – хара дьүһүннээх, умсаахтааҕар быдан улахан, тумсугар хохуоралаах, кыһыл атахтаах үөл кус бииһэ (нууч. турпан). Үөл – ууга уһуннук умсар, дириҥ ууга сылдьар кус. Уйаны тыһы анды тутар, уоҥҥа тиийэ ахсааннаах сымыыттаах буолар.

Фольклорга, литератураҕа

Чабырҕах

Анды сымыыта

Арыылаабыт, араҥалаабыт

Анды сымыыта биир,

Арыылаабыт, араҥалаабыт

Анды сымыыта икки... (салгыы бара турар)

ОРУЛУОС

“Бухатыыр киһи

Икки кулгааҕын тыаһа

Орулуос кус

Кынатын тыаһын курдук

Куһууран истэ...”

Орулуос – судьуттан улахан, куһугурас сытыы тыастаах кынаттаах үрүҥ ала дьүһүннээх үөл кус (нууч. гоголь).

КЫТАЛЫК

“Айыы Умсуур удаҕан

Кылбаа маҕан

Кыталык буолан,

Кырыйа көтө сылдьан

Кыҥкыныы ыллаата...”

Кыталык – кылбаа маҥан түүлээх, кынатыгар, кутуругар эрэ кытыылыы хара куорсуннардаах, кыһыл атахтаах, туруйаттан арыый улахан көтөр. Кыһыл кинигэҕэ киирбит сэдэх көтөр, 6-7 сааһыттан дьэ сымыыттыыр, биир-икки эрэ сымыыттаах буолар эбит. Наар биир сиргэ уйа тутталлар.

Фольклорга, литератураҕа

Олоҥхо: Айыы Умсуур удаҕан кыталык буолан, Ньургун Боотурга көтөн кэлэр, үгүс олоҥхоҕо кыталык уобараһа баар.

Роман: И.Гоголев “Хара Кыталык”.

Остуоруйа: “Үчүгэй Үөдүйээн” – Үчүгэй Үөдүйээн Кыталык кыыһы кэргэн ылар.

Кыталыкка кыраһыабай кыыһы холооһун үгүс поэттар хоһоонноругар баар.

Итэҕэл: айыы көтөрүнэн ааҕыллар, олус ытыктанар, мээнэҕэ өлөрбөттөр, кырыыстаах буолуо диэн куттаналлар эбит. Кыталык үҥкүүтүн көрбүт киһи үйэтин тухары дьоллоох буолар диэн итэҕэйэллэр.

ТУРУЙА

“Толоон устун

Туруйата чугдаарбыт...”

Туруйа – уһун моойдоох, уһун атахтаах бороҥ түүлээх улахан көтөр (нууч. журавль). Сүрүн аһылыга балык, үөн-көйүүр, араас үүнээйи. 1-2 сымыыттаах буолар. Сылын аайы биир сиргэ саҥаттан саҥа уйа тутталлар. Кыһыл кинигэҕэ киирбит көтөр, сыл аайы ахсаана аҕыйыыра бэлиэтэнэр эбит.

Фольклорга, литератураҕа

Таабырын: Хонууга хохос баар үһү.

Чабырҕах

“Туруйа сымыыта”

Туустаабыт, тумалаабыт

Туруйа сымыыта биир,

Туустаабыт, тумалаабыт

Туруйа сымыыта икки... (салҕанан бара турар)

КУБА

“Куба көхсө дьөлөрүйдэ...”

Куба – уһун күөкэйбит моойдоох, хаар маҥан дьүһүннээх уу бөдөҥ көтөрө (нууч. лебедь). Үйэлэрин тухары бииргэ буолар кэргэннэнэллэр. Үстэн сэттэҕэ тиийэр сымыыттаналлар. Уйаларыттан чугас киһи кэллэҕинэ, уйаларын быраҕан бараллар уонна төннүбэттэр эбит. Сүрүн аһылыктара – уу үүнээйитэ. Кыһыл кинигэҕэ киирбит, харыстанар көтөр.

Фольклорга, литератураҕа

Остуоруйа: “Көтөрдөр мунньахтара” – Куба кулуба, иннибэр чыычаах киирдэ диэн төбөтүн тоҥсуйар.

Итэҕэл: Кубаны сахалар олус ытыктыыллар, айыы көтөрүнэн ааҕаллар. Ол иһин да буолуо, киниэхэ кэрэ кыргыттары холооһун элбэх. Кубаны өлөрөр улахан аньыы, бааһырдан ыыттахха кырыыстаах дииллэр. Икки кубаттан биирин өлөрдөххө, иккиһэ батыһа сылдьан ытыыр диэн булчуттар кэпсииллэр эбит. Бааһырбыт доҕордорун кынаттарынан өйөөн илдьэ баралларын эмиэ көрбүт дьон үгүс.

ХААС

“Хамыстаах уутугар

Хааһа саарбыт...”

Хаас – хаастар этэрээттэригэр киирэр бөдөҥ көтөр, хас да араастаах буолар. Саамай бөдөҥнөрө – хоҥор хаас. Алтаҕа тиийэ сымыыттаах буолар.

Фолклорга, литератураҕа

Остуоруйа: “Көтөрдөр мунньахтара” остуоруйаҕа Хаас хандьыдаат баар, “Уустук үллэрии”

МОРОДУ

“Боруулааҕын уутугар

Мородута моргуйбут...”

Мороду – үрүт-үрдүгэр “урут-урут” диэн саҥалаах чөркөөкүттэн эрэ улахан кураанах кус (нууч. чирок-клоктун). 1960 сылларга диэри саамай элбэх ахсааннаах кус эбит Саха сиригэр, билигин сэдэхтик көстөр. Алтаттан уоҥҥа диэри сымыыттаах буолаллар. Кыһыл кинигэҕэ киирбит.

Синонимнар: моргуор, хоруоскай.

БАРААХ

“Бадарааннааҕын устун

Барааҕа лыгыйбыт...”

Бараах – уһун синньигэс атахтардаах, уһун тумустаах, бултанар кыра уу-бадараан көтөрө. Үс араас бараах баара биллэр: эриэн бараах, эһэ барааҕа, кырбас бараах. 4 сымыыттаах буолар.

Фольклорга, литератураҕа

Сомоҕо домох: Оннооҕор бараах барар.

1. КЫЫЛЛАР

Кыыллары ойуур уонна дьиэ кыыла диэн икки бөлөххө араардым.

Дьиэ кыылларыттан сылгы уонна ынах сүөһү эрэ ааттаммыттар. Олоҥхоҕо сылгыны да, ынаҕы да саастарынан арааран ааттааһын элбэхтэ көстөр.

ЫНАХ СҮӨҺҮ

Сүөһү иитии – саха төрүт дьарыга. Ынах сүөһү хас биирдии ыалга баар буолара. Сахалар былыр сүрүннээн үүт аһылыктаахтар эбит. Холобур: күөрчэх, сүөгэй, суорат, иэдьэгэй, хайах, тар, үрүмэ.

Олоҥхоҕо сүөһүнү сааһынан араарыы маннык холобурдара баар:

“Тоҕус уон тоҕус

Ынах мөҥөрүгүнэн

Энньэ-сүөһү сиэттэриэхпит...”

• Ынах – төрөөбүт, ыанар сүөһү.

“Ыстыырга ыстыалыктаах

Улуу кунан кэллэ...”

• Кунан – 3-4 сааһыгар сылдьар оҕус.

“Энньэ гынаар диэн

Таптыыр тыһаҕаспын

Кэннибиттэн батыһыннарбыт...”

• Тыһаҕас – икки сааһыгр сылдьар сүөһү.

“Ынаҕы, борооскуну

Ыттыы тутан сиэбит...”

• Борооску – 5-6 ыйыттан иккитигэр диэри саастаах ынах сүөһү.

Синоним: хороҕор муостаах.

Фольклорга, литератураҕа

Таабырыннар:

• Уолуйбат-уҕарыйбат уола хаан бухатыыр баар үһү (оҕус)

• Икки тэҥнээх баар үһү (муос).

• Хотон иһигэр кугас кукаакылар кыстаан олороллор үһү (кулгаах).

• Хотон иһигэр хотун-матый баар үһү (кутурук).

Өс хоһоонноро:

• Сүөһү күрүөлээҕэ, киһи төбөлөөҕө үчүгэй.

• Киһи эриэнэ иһигэр, сүөһү эриэнэ таһыгар.

• Уулаах көрдүгэҥҥэ көтөр түһэр, оттоох алааска сүөһү мэччийэр.

Сомоҕо домох: сытар ынах курдук сымнаҕас (киһи).

Чабырҕах

Оҕус саҕа буолуоҕун

Оҕо баҕа баҕарбыт,

Аҕа баҕа буойбутун

Оҕо баҕа утарбыт.

Оҕус саҕа буолаары

Оҕо баҕа үллүбүт,

Хабах саҕа буолаатын

Хаҕа хайа ыстаммыт.

Итэҕэл: саха омук олоҕо ынах сүөһү төрүөҕэ тахсыытыттан тутулуктаах этэ. Ол иһин Үрдүкү Айыылартан сүөһү төрүөҕэ тахсарын көрдөһөн алгыыллара, сиэр-туом толороллоро. Холобур: хотоҥҥо сыт таһаарыы – ыраастааһын, көрдөһүү бэлиэтэ. Саастаах сүөһүнү туттаары гыннахтарына, улахан кыһалҕаттан тутталларын этэллэрэ. Ынаҕы сискэ, самыыга хаһан да охсуо суохтааххын. Былыр ынах уулуур көлүйэлэрин ыаммытынан үүтүнэн аһаталлар эбит.

Сиэргэ-туомҥа толоруллар алгыс

Ынахсыт хатын иһит!

Ньирэйгин ньиккирэт,

Торбоскун торолут,

Тыһаҕаскын кииллит,

Маннык үрүҥ ибир

Ыһыаҕын ыһа тур!

Маҥнай төрөөбүт бургуна ынаҕы арчылааһын

Аал уотунан арчылаатыбыт,

Күн уотунан күөмчүлээтибит,

Кыдьык, кыыбаҕа кыйданнын,

Үүттээх үчүгэй ынах буол,

Үүннээх – ыҥыырдаах үтүө ынах буол!

Кыдьыктаах кырыктаах буолума,

Бу муоһунан кэйиик ынах буолума,

Бу атаҕынан тэбиик, тэпсиик буолума,

Үтүө үүттээх ынах буол.

СЫЛГЫ

Сахалар былыргыттан аныгыга диэри сылгыны иитэн кэлбиттэр. Ол курдук сахаҕа ат – миинэр миҥэ, идэһэлэннэххэ – эмис эт, ыан истэххэ – кымыс, таҥыннахха – талба таҥас.

Атыыр – сылгы ууһатааччыта.

“Ат сылгы

Алаһа дьиэтин диэки

Ахсымыран айаннаата...”

• Ат – үлэҕэ, көлөҕө туттуллар аттаммыт сылгы.

“Байах убаһа

Былаат холун курдук...”

• Убаһа – 6-7 ыйыттан биир сааһын туолуор диэри.

“Тоҕус оройдоох

Чой улаан соноҕоһун...”

• Соноҕос – 3-5 диэри саастаах атыыр сылгы.

“Хара будьурхай баттаҕа

Кулун кутуругун курдук...”

• Кулун – төрүөҕүттэн 5-6 ыйыгар диэри.

Синоним: миҥэ, көлө, дьөһөгөй оҕото, сыспай сиэллээх.

Фольклорга, литератураҕа

Таабырыннар:

• Ааттаах киһи атаһа, дьоллоох киһи доҕоро Аан түөрэй бухатыыр баар үһү (ат).

• Сүүс ат биир ытыс оту кыайан сиэбэт үһү (үүннээх ат)

Өс хоһооно: Үтүө ат биир кымньыылаах, үтүө киһи биир тыллаах.

Сылгы чабырҕаҕа

Иэрэҥ-дьиэрэҥ,

Эктэл-тэктэл,

Эрэкэ-дьэрэкэ,

Экэнэ-боконо,

Этэҕэ-тэтэҕэ,

Икиитэ-микиитэ.

Сыы папаалам,

Сыркына кымньыыта,

Үһүскэ бөрүүскэ,

Сом соло сукуната мапысыай,

Иҥнэҥниирэ даайым,

Чараҥныыра байдыкаан!

Ат

Тиис хамнатар

Дьэллик элэмэс,

Уос хамнатар

Уһун улаан,

Мурун хамсатар

Мускума буулуур,

Иэдэс хамсатар

Эргиэлимэ элэмэс,

Харах хамсатар

Халыам хара,

Көҕүл хамсатар

Көрдөһү көҕөччөр,

Кэтэх хамсатар

Кэлтэли кэрэ.

Сиэл хамсатар

Сикиллэ сиэр,

Арҕас хамсатар

Арылыыр аһаҕас,

Сүһүөх хамсатар

Сүрдээхэй сүүрүк,

Туйах хамсатар

Туллук тураҕас,

Бас хамсатар

Маанылаах маҥан,

Таныы хамсатар

Талыы дьаҕыл,

Уҥуох хамсатар

Улуу дьоруо.

Остуоруйа: “Атыыр уонна атыыр оҕус”, “Кыһын тоҕо уһунуй”. Үгүс остуоруйаҕа, олоҥхоҕо ат уобараһа киһиэхэ көмөлөһөөччү, саҥарар-иҥэрэр үөһээ халлаантан кэлбит айыы ата буолар.

Итэҕэл: Сахалар сылгыны ытыктыыллара. Күрүө Дьөһөгөй айыыга үҥэллэрэ-сүктэллэрэ. Ханнык да улахан бэлиэ тэрээһин сылгыта суох ыытыллыбата. Ат тэрилин урууга, ыһыахха анаан киэргэтэллэрэ. Ыһыахха биэ кымыһын иһэллэрэ, сылгы сиэлиттэн ситии хаталлара, салама оҥорон хатыҥҥа, сэргэҕэ ыйыыллара.

Сылгы өлүгүн, кырамтатын мээнэ хаалларбаттар. Төбөтүн уҥуоҕун үөһээ маска ыйыыллар. Бу – улахан ытыктабыл бэлиэтэ.

Сылгы сиэлэ – абааһыны-куһаҕаны үтэйэр, улаханнык ытыктанар суолталаах. Сылгы кутуругунан дэйбиир оҥороллоро. Бу туттар тэрил эрэ буолбакка, харыстыыр ытык мал эбит. Дэйбиири ааҥҥа ыйыыллар – куһаҕан дьиэҕэ киирбэтин диэн.

Элбэх сүөһүлээх баай ыаллар сүөһүлэрин үксэтээри Үрдүк Айыыларга бэлэх-туһах биэрэллэрэ. 9-12 кулуннаах биэни ыраах үүрэн илдьэн муннартыыллар эбит.

Дьиэ кыылларын туһунан чабырҕах

Ахсаан чабырҕах

Биир мииниллэр биэ,

Икки эмэр ньирэй,

Үс үүттээх үтүрүм,

Түөрт үчүгэй төрүөх,

Биэс миинэр миҥэ,

Алта аҥаарыма атыыр,

Сэттэ тиһэх тиҥэһэ,

Аҕыс аҕам ынах,

Тоҕус лоҥкур торбос,

Уон улахан оҕус.

ОЙУУР КЫЫЛА

ЧЫС КУТУЙАХ

“Ханна эрэ чугастан,

Хайыр таас быыһыттан

Таас кыыла – чыс кутуйах үрэн:

“Чыс, чыс” – диэтэ...”

Чыс – эниэ сиргэ ордук олохсуйар, кылгас кутуруктаах, күрэҥ дьүһүннээх чаһырҕаан саҥарар кутуйах (нууч. пищуха)

Синонимнара: бытаһыт, чэҥэрэкээн, мыычаар.

Фольклорга, литератураҕа

Таабырыннар:

• Уһуктаах тумустаах, уһун кутуруктаах баар үһү.

• Куттаммыта эрэ куоска, манаммыта эрэ мааска, соһуйбута эрэ сохсо баар үһү.

• Күрүө анныгар күлүгэ көстүбэккэ сүүрэр баар үһү.

• Сир иһинэн сибикинэ, талах иһинэн табыкына.

Остуоруйаҕа үгүстүк көстөр. “Күөрэгэй” остуоруйаҕа сэттэ кутуйах баар, кыралара Туораах диэн ааттаах. “Кутуйахтаах тайах”.

БӨРӨ

“Ала Бөрө буолан

Ардай аһыытын ардьаппытынан,

Харса суох

Тардыалаабытынан барда...”

Бөрө – ыттааҕар улахан, сиэмэх кыыл (нууч. волк).

Синонимнар: уһун кутурук, кутуруктаах, аһыылаах.

Фольклорга, литератураҕа

Өс хоһооно: Бөрөм бөтөһө, баҕам батаһа.

Таабырыннар:

• Бөтөс ыт бөтөн хаалбыт.

• Ойуурга онолуйар баар үһү.

• Аһыырын санаабатах аллан айах, ороспуой эрэммит улуу түөкүн баар үһү.

Остуоруйа: остуоруйаҕа бөрө үгүстүк көстөр. Холобур: “Күөрэгэй” остуоруйаҕа кыыс бөрөттөн куотан маска тахсар, “Саһыл бөрө дьукаахтыылар”.

ТАЙАХ

“Аҕыс буур тайах тириитинэн

Аттара, ыга дьаптайан

Халыҥ диэн халҕаннаабыт эбит...”

Тайах – табалар этэрээттэригэр киирэр улахан кыыл, муоһа таба киэниттэн атын, улахан (нууч. лось).

Синонимнар: лөкөй, улуу кыыл.

Фольклорга, литератураҕа

Таабырыннар:

• Хара тыаҕа Мэргэнэ хара баар үһү.

• Дүндэ хара диэн баар үһү.

• Оройугар ойууру олордуна сылдьар баар үһү.

Өс хоһоонноро:

• Уол оҕо хараҕа буур тайахха туолар.

• Уол оҕо ойдоох тайаҕы охтордоҕуна үөрэр.

Остуоруйа: “Кутуйахтаах тайах”

ЭҺЭ

“Уолуйа түстэ,

Уотунан уһуурда,

Хахайдыы хаһыырда,

Эһэлии часкыйда...”

Эһэ – тыаҕа олохтоох, кыһын арҕах хастан кыстыыр Саха сирин саамай улахан адьырҕа кыыла (нууч. медведь).

Синонимнар: тыатааҕы, арбаҕастаах, мэлбэр, таптыыгын, мэлбийэр, оҕонньоркоон.

Фольклорга, литератураҕа

Таабырыннар:

• Сир анныгар итии болгуо сытар үһү.

• Уордаахтык орулуур, чаҕааннаахтык часкыйар баар үһү.

• Кыһын кэллэҕинэ кыһалҕата кыччыыр баар үһү.

• Тоҕус ый устата аһаабат баар үһү.

Өс хоһооно: Элбэх бырааттыыттан эһэ да куттанар.

Итэҕэл: эһэни араас омуктар бары ытыктыыллар. Эһэни тотем (харысхал) оҥостоллор. Сахалар кинини ытыктыыллара араастаан ааттыылларыттан көстөр. Итэҕэл быһыытынан, эһэни аатын ааттаатахха төһө да ыраах сылдьан билэр диэн.

ХАХАЙ

“Мөҥүрүүр Бөҕө

Куйахата күүрдэ,

Этэ саласта,

Хахайдыы хаһыытаан ылла...”

Хахай – бөдөҥ сиэмэх кыыл, “Кыыл ыраахтааҕыта” диэн ааҕыллар. Төбөтүгэр, түөһүгэр эрэ уһун түүлээх. Африка дойдуларыгар үөскүүр кыыл (нууч. лев).

1. БАЛЫКТАР

Балык – ууга үөскүүр, хайыытынан тыынар, лапчаан лабаалардаах, хатырыктаах, үксүгэр сиэнэр харамай.

Бу олоҥхоҕо балыгы көмүс хатырыктаах диэн синонимынан солбуйуу баар.

Фольклорга, литератураҕа

Таабырыннар:

• Атаҕа суох сүүрбүт.

• Кынаттаахпын да көппөппүн, атаҕым суох да хаампакка эрэ дьаарбайабын, харахтаахпын да халлааны көрбөппүн диир баар үһү.

• Кынаттаах да көппөт, атаҕа суох барар.

• Кынаттаах да көппөт, атаҕа суох да ситтэрбэт баар үһү.

• Кынаттаах да көппөт, барбыта суола биллибэт.

• Барар да суола биллибэт баар үһү.

• Даҕанар да тарбаҕын суола суох, үктэнэр да уллуҥун суола биллибэт.

• Кынаттаах да көппөт, айахтаах да саҥарбат баар үһү.

• Кынаттаахха да ситтэрбэт, атахтаахха да ситтэрбэт баар үһү.

• Хаһан да кумаар сиэбэт эттээх баар эбит.

Өс хоһоонноро:

• Ойуурдаах куобах охтубат, уулаах балык быстыбат.

• Балык дириҥҥэ дьулуһар, киһи сырдыкка талаһар.

Сомоҕо домох: Балыктааҕар кэлэҕэй.

ДЬОРОХОЙ

“Тууга киирбит

Дьорохой курдук...”

Дьорохой – сордоҥ обургу соҕус оҕото. Өссө атыннык борохой диэн ааттыыллар.

Сордоҥ – сиэмэх балык, кини бэйэтинээҕэр кыра балыгынан аһылыктанар. Өрүстэргэ, улахан күөллэргэ үөскүүр. 1,5 м тиийэ уһуннаах буолуон син эбит (нууч. щука).

Фольклорга, литератураҕа

Остуоруйа: “Куртуйахтаах сордоҥ”.

1. ҮӨН-КӨЙҮҮР ААТТАРА

ХОМУРДУОС

“Хомурдуос хоһуоҕа...”

Хомурдуос – кытаанах кынаттаах үөн-көйүүр арааһа (нууч. жук).

Фольклорга, литератураҕа

Таабырыннар:

• Ураа лаҥкыр муостаахпын да уу оҕуһа буолбатахпын.

• Былас муостаахпын да аан дойду атыыра буолбатахпын.

• Алта атахтаах Аадаҥ бөҕө баар үһү.

ҮӨН

“Үөн өйүөтэ...”

Үөн – атаҕа суох, сыыллан хамсыыр үөн-көйүүр көрүҥэ (червь).

Фольклорга, литератураҕа

Сомоҕо домохтор: Үөн өлбөт.

Таабырыннар:

Мас үөнүн туһунан:

• Мөкү бэргэн маһы үүттүүр үһү.

• Ириҥэ да тиистээх баар үһү.

• Субуруку суруксут баар үһү.

• Куул иһигэр суруксут баар үһү.

• Куорсуна суох да буоллар, муҥура суох суруйар баар үһү.

• Ньукулуку суруксут туох да кыайан аахпат гына сурук суруйар үһү.

• Маннааҕы суруксут суруйбутун атын суруксут кыайан аахпат.

От үөнүн туһунан:

• Баай киһи оҕото маҥан бэргэһэлээх, тот оҕото торҕо сонноох.

• Атахтаахтан элбэх атахтаах баар үһү.

Чабырҕах

Үөн чабырҕаҕа (Г.Никулин)

Атамаан-татамаан,

Ааҕай атаҕа,

Мөтөөк түөһэ,

Токолоон тумса,

Хомурдуос хоонньо,

Кымырдаҕас кыйата,

Көйүүр үөн көбүөхтэрэ.

1. ТҮМҮК

Үлэбит түмүгэ: араас тылдьыты, энциклопедиялары, төрүт культура туһунан кинигэлэри, айымньылардаах кинигэлэри туһанан 16 көтөр, 2 дьиэ сүөһүтүн, 5 ойуур кыылын, 1 балык, 2 үөн-көйүүр аатын быһаарыытын буллубут, литератураҕа, фольклорга, итэҕэлгэ сыһыаннаах холобурдарын аҕаллыбыт. Элбэх саҥаны биллим. Холобур: көтөрдөр ааттарын, хайдах дьүһүннээхтэрин, сүөһүнү сааһынан араарыыны, саха төрүт культуратыгар сыһыаннаах матырыйааллары аахтым. Бу үлэбин оскуола оҕолоругар туһалаах буолуо дии саныыбын.

Инники былааным: Айылҕаҕа сыһыаннаах тыллары, оттор-мастар ааттарын, туттар тэриллэри үөрэтэн, “Биир тыл энциклопедията” үлэбин ситэрэн, толорон биэрэр былааннаахпын. Олоҥхо тыла – муҥура суох элбэх. Онон өссө да элбэҕи билиэххэ, оҥоруохха, булуохха сөп.

Туһаныллыбыт литература

1. Авдонина М. – Энциклопедия животных; Москва: Эксмо, 2001 с.

2. Афанасьев П.С. – Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта; Дьокуускай: Бичик, 1994 с.

3. Васильев С.С. – Мөҥүрүүр Бөҕө: олоҥхо: орто саастаах оскуола оҕолоругар /хомуйан оҥордо Донская С.С./. Дьокуускай: Бичик, 2008. – 64с. – (олоҥхо дойдута)

4. Лепчикова Л.П., Татаринова Х.К., Иванова Г.Н. – Саха фольклора: оскуола иннинээҕи саастаах оҕолорго; Дьокуускай, 1993 с.

5. Ойунская С.П., Чехордуна Е.П. – Саха таабырыннара; Дьокуускай: Бичик, 2002 с.

6. Попова М.А. – Саха төрүт культурата (Учууталга көмө); Дьокуускай, 1993 с.

7. Сидоров Б.И. – Знаете ли вы птиц Якутии?: Справочник – определитель. Якутск: Бичик, 1999. – 104с.

8. Саха таабырыннара (Якутские загадки)

9. Эргис Г.У. – Саха остуоруйалара; Дьокуускай: Бичик, 1996 с.

10. Интернет ресурс – Писатели земли олонхо.

 

31