«Бир баш членли айтымла. Иели бир баш членли айтымла»

МАСТЕР-КЛАСС

« Бир баш членли айтымла. Иели бир баш членли айтымла ».

Подготовила:

учитель балкарского языка

и литературы

МКОУ «ЛИЦЕЙ №2»

Терекулова З.И.

Дерсни муратлары : бир баш членли

• айтымланы къауумларын сюзерге;

• иели бир баш членли айтымланы къауумларын, тилде аллай айтымланы жюрютюлюулерин эм

магъаналарын ачыкъларгъа;

• кеслери текстде таба билиулерин тинтирге.
• Байламлы тиллерин ёсдюрюрге.

КЪАЙТАРЫУ (ЖАЗДЫРМА). ТОЧКАЛАНЫ ОРУНЛАРЫНА КЕРЕКЛИ ХАРФЛАНЫ САЛА ЖАЗЫГЪЫЗ. АЙТЫМЛАНЫ СИНТАКСИС ЖАНЫ БЛА ТИНТИГИЗ.

БИР КЪА…М САБИЙ ЖАЙ КАНИКУЛЛАДА КОЛХОЗНУ ТЕРЕК БАХЧАСЫНДА ИШЛЕЙБИЗ. КЪАЙСЫН БЛА ИШЛЕРГЕ БЕК СЮЕБИЗ. КЪАЙСЫН ИШГЕ КЪАТЫ БОЛГЪА…ЛЫКЪГЪА АРИУ ТИЛЛИ, ЖАРАШ…УЛУ АДАМДЫ. ОЛ КЪАЛЛАЙ АЛАМАТ ТАУРУХЛА АЙТХАНЫН СИЗ БИР БИЛСЕГИЗ ЭДИ! АЙТХАН А АЛАЙ БОШМУ АЙТАДЫ!

ТЮЗЮ: БИР КЪА УУ М САБИЙ ЖАЙ КАНИКУЛЛАДА КОЛХОЗНУ ТЕРЕК БАХЧАСЫНДА ИШЛЕЙБИЗ. КЪАЙСЫН БЛА ИШЛЕРГЕ БЕК СЮЕБИЗ. КЪАЙСЫН ИШГЕ КЪАТЫ БОЛГЪА Н ЛЫКЪГЪА АРИУ ТИЛЛИ, ЖАРАШ Ы УЛУ АДАМДЫ. ОЛ КЪАЛЛАЙ АЛАМАТ ТАУРУХЛА АЙТХАНЫН СИЗ БИР БИЛСЕГИЗ ЭДИ! АЙТХАН А АЛАЙ БОШМУ АЙТАДЫ!

КАРТОЧКАЛА БЛА ИШЛЕУ.

БУ ЭТИМЛЕНИ ХАЙЫРЛАНЫП, АЙТЫМЛА КЪУРАГЪЫЗ. АЛА АЙТЫМДА НЕ ЧЛЕНЛЕ БОЛГЪАНЛАРЫН БЕЛГИЛЕГИЗ :ТЫНГЫЛАГЪЫЗ, БАШЛА, СЮЙМЕЙМЕ, ОКЪУГЪУЗ, ХАЗЫРЛАНАЙЫКЪ, ИШЛЕЙИК.

ЖАНГЫ ДЕРС. БИРДЕН СОРА БАШ ЧЛЕНИ БОЛМАГЪАН АЙТЫМГЪА БИР БАШ ЧЛЕНЛИ АЙТЫМ ДЕЙДИЛЕ. АЙТЫМНЫ БАШ ЧЛЕНЛЕРИНЕ УА КЪАЙСЫЛА КИРЕ ЭДИЛЕ? КЪУРАЛЫУЛАРЫНА, МАГЪАНАЛАРЫНА ЭМ ТИЛДЕ ЖЮРЮТЮЛЕРИНЕ КЕРЕ, БИР БАШ ЧЛЕНИ АЙТЫМЛА БУ КЪАУУМЛАГЪА ЮЛЕШИНЕДИЛЕ:

Бир баш членли айтымла

Иели айтымла

Иесиз айтымла

Белгили иели айтымла

Аталгъан айтымла

Белгисиз иели айтымла

Ортакъ иели айтымла

Кесигиз кергенден, бир баш членли иели айтымла: белгили, белгисиз эм ортакъ иели айтымла боладыла. Алада башчы жокъду. Жаланда хапарчы эм аны формаларындан белгили болады белгилимиди, огъесе белгисизмиди.

Ортакъ иели айтымла уа сен, мен деп болмай, адамланы барысына да бирча къарайды. Кебюсюнде нарт сезле киредиле.

БАШЧЫЛАРЫ БОЛМАГЪАН, ХАПАРЧЫЛАРЫ УА 1-ЧИ ЭМ 2-ЧИ БЕТЛЕНИ ФОРМАЛАРЫНДА БОЛУП, БЕЛГИЛИ ИЕЛЕНИ КЕРГЮЗТЮП КЕЛГЕН АЙТЫМЛАГЪА, БЕЛГИЛИ ИЕЛИ БИР БАШ ЧЛЕНЛИ АЙТЫМЛА ДЕЙБИЗ. ЮЛГЮ: СИЗНИ КЪАРЫНДАШЛА БОЛГЪАНЫГЪЫЗНЫ БИЛЕМЕ. ИГИ ОКЪУГЪУЗ.

ХАПАРЧЫСЫ ЭТИМНИ 3-ЧЮ БЕТДЕГИ КЁПЛЮК САН ФОРМАСЫНДАН КЪУРАЛЫП, БЕЛГИСИЗ ИЕНИ КЁРГЮЗТЮП ЖЮРЮГЕН БИР БАШ ЧЛЕНЛИ АЙТЫМГЪА БЕЛГИСИЗ ИЕЛИ АЙТЫМ ДЕЙБИЗ. ЮЛГЮ: МУРАТНЫ БАШХА ИШГЕ КЁЧЮРГЕНДИЛЕ. АТХА МИННГЕН ЭТЕДИЛЕ, ЁГЮЗНЮ ЖЕКГЕН ЭТЕДИЛЕ.

БИР-БИР БАШ ЧЛЕНЛИ АЙТЫМЛАНЫ ХАПАРЧЫЛАРЫ ОРТАКЪ ИЕНИ КЁРГЮЗТЕДИЛЕ. ОРТАКЪ ИЕ, СЕН, МЕН ДЕП БОЛМАЙ, АДАМЛАНЫ БАРЫСЫНА ДА БИРЧА КЪАРАЙДЫ. ХАПАРЧЫСЫ АЛЛАЙ ОРТАКЪ ИЕНИ КЁРГЮЗТГЕН АЙТЫМГЪА, ОРТАКЪ ИЕЛИ АЙТЫМ ДЕЙДИЛЕ. ЮЛГЮ. АЛТЫННЫ АЛМА ДА, АКЪЫЛНЫ АЛ. ЁТМЕКНИ ЧАЙНАЙ КЕТСЕНГ, ЧИЙ КЁРЮНЮР.

КАРТОЧКАЛА БЛА ИШЛЕУ (НЁГЕРЛЕ БЛА ИШЛЕУ)

ХАР КЪАУУМ БУ АЙТЫМЛАДА БАШ ЧЛЕНЛЕРИН ТАБЫП, ТЮПЛЕРИН ЫЗЛАЙДЫЛА, КЪАЛЛАЙ АЙТЫМЛА БОЛГЪАНЛАРЫН БЕЛГИЛЕЙДИЛЕ. 1. КЪУТУРГЪАН СУУГЪА КИРСЕНГ, АЖАЛСЫЗ ЁЛЮРСЕ. 2. БИРИКГЕН ИШ АРТХА КЪАЛМАЗ. 3. МА ДЕГЕНДЕ АЛМАСАНГ, БЕР ДЕГЕНДЕ ТАПМАЗСА. 4.БАЛТА УРУЛМАЙ, ТЮПГЮЧ ЖАРЫЛМАЗ. 5.СУУДАН МАЙ АЛМАЗСА, ЭСКИГЕ ЖАН САЛМАЗСА. 6.АДАМ-ТУУГЪАН ЖЕРИНЕ, ИТ-ТОЙГЪАН ЖЕРИНЕ.

ЖУУАПЛАРЫ 1-ЧИ- БИР БАШ ЧЛЕНЛИ АЙТЫМ, ЁЛЮРСЕ-ХАПАРЧЫ. 2-ЧИ - ЭКИ БАШ ЧЛЕНЛИ АЙТЫМ:ИШ-БАШЧЫ, КЪАЛМАЗ-ХАПАРЧЫ. 3-ЧЮ- БИР БАШ ЧЛЕНЛИ АЙТЫМ:ТАПМАЗСА-ХАПАРЧЫ. 4-ЧЮ - ЭКИ БАШ ЧЛЕНЛИ:БАЛТА-БАШЧЫ, ЖАРЫЛМАЗ-ХАПАРЧЫ. 5-ЧИ - ЭКИ БАШ ЧЛЕНЛИ:МАЙ, ЖАН-БАШЧЫЛА,АЛМАЗСА, САЛМАЗСА-ХАПАРЧЫЛА . 6-ЧЫ- БИР БАШ ЧЛЕНЛИ:БАШЧЫЛАРЫ-АДАМ,ИТ .

Китап бла ишлеу. 186- чы ишде бир баш членли айтымланы къауумлагъа юлешип жазадыла.

БЕГИТИУ (РЕФЛЕКСИЯ) 1. БЮГЮННГЮ ДЕРСДЕ БИЗ АЙТЫМЛАНЫ КЪАЛЛАЙ ТЮРЛЮЛЕРИН ТИНТДИК? 2.БИР БАШ ЧЛЕНЛИ АЙТЫМ ДЕП КЪАЛЛАЙ АЙТЫМЛАГЪА АЙТАДЫЛА? 3.ИЕЛИ БИР БАШ ЧЛЕНЛИ АЙТЫМЛА НЕНЧА ТЮРЛЮДЮЛЕ? 4.ИЕСИЗ АЙТЫМЛА ДЕП КЪАЛЛАЙ АЙТЫМЛАГЪА АЙТАБЫЗ ?

ТАТЛЫ АНА ТИЛ, ШАТЫК ТИЛ, АНА СЮТЮНЛЕЙ ТАТЫУЛУ! САНГА ТЕНГ ДУНИЯДА НЕ БАР! СЕНСИЗ ЖОКЪ СЁЗНЮ ТАТЫМЫ. АНА ТИЛ, СЕНСЕ ЁМЮРЛЮК, ЖАШАУ, АСЫУ ДА, КЪАРЫУ ДА! КЕТГЕН, КЕЛЛИК ДА- БИРГЕНГЕ. О, ЖОКЪДУ СЕНДЕН АРИУ ДА! АНА ТИЛИМДЕ АЙТХАНМА: -АНАМ!- ДЕП, БИРИНЧИ КЕРЕ. АНА ТИЛИМДЕ ЭШИТДИМ БЕШИК ЖЫРНЫ ДА, БЁЛЕНЕ.

БУ НАЗМУНУ СИЗ БЮГЮННГЕ ДЕРИ ЭШИТГЕНМИСЗ? КИМ ЖАЗГЪАНДЫ БУ АЛАМАТ НАЗМУНУ? НАЗМУНУ АТЫН А БИЛЕМИСИЗ?

КЕСИ ИШИГИЗГЕ БАГЪА САЛЫУ ЖАШИЛ КАРТОЧКА- ДЕРСНИ БЕК ЖАРАТХАНМА, АНГЫЛАГЪАНМА. САРЫ КАРТОЧКА -ДЕРСНИ ЖАРАТХАНМА, АЛАЙ ТОЛУСУНЛАЙ АНГЫЛАМАГЪАНМА. КЪЫЗЫЛ КАРТОЧКА -ДЕРСНИ ЖАРАТМАГЪАНМА ЭМ АНГЫЛАМАГЪАНМА.

ЮЙ ДЕРС: 30-ЧУ $ ОКЪУРГЪА,КЕСИГИЗ САЙЛАГЪАН БИР СУРАТЛАУ ЧЫГЪАРМАДАН ИЕЛИ БИР БАШ ЧЛЕНЛИ АЙТЫМЛА ЖАЗЫП АЛЫРГЪА.

САУ БОЛУГЪУЗ!