Боков Ахмед Хамиевич.

Бокнаькъан Хьаме Ахьмада вахарахии кхолламахи

ЛИТЕРАТУРАН ШУ

Бокнаькъан Хьаме Ахьмада, ваьв 1924-ча шера июнь бетта 25-ча дийнахьа. Ваь моттиг я, г1алг1аша оалаш ма хиллара фаьлга чура хоза Соаг1апча. З1амига волча хана а цхьа сиха, аьрдаг1а воацаш сабаре к1аьнк хиннав Хьаме во1. З1амига волча хана хала лахзар кхийтта могаш воацаш хиннав из, цунца дувзаденна хила а мег из сабаре хилар.

Дешарг хилча шоай юртарча юххьнцарча дешарле д1ачувеннав из дас-нанас. Из дешарле яьккха ваьлча ший дийтта шу ма даьланге, 1938-ча шера Наьсарерча зооветеренарни техникуме деша вода из. Цига из дешаш хул 1941-ча шерага кхаччалца йолча хана. Х1аьта, цига дешаш волашше Шолжа-г1алий т1арча рабфаке а деша отт из. Ше деша веналг а ховш, шийна 1илма накъа даргдолг кхета а деш, дешарах дика кхеташ а волаш т1ате11а къахьегаш хиннад з1амигача саго. Бакъда, дийша чакхвалале Даьхен Сийлахь-Боккха Т1ом а хьайна, из дешар дита дийзад цун. Цун санна кхы дукханей а дисад из дешар иштта д1ачакх ца а доаккхаш. Т1авенача моастаг1чоа духьал овтта цхьатарра т1ем т1а арабувлаш хиннаб Ахьмадал боккхаг1а а, ханнара а, хьашт дале з1амаг1а а бола кагий нах. Ахьмада а дагадох т1ем т1а ваха, бакъда, бера хана лаьца лазар бахьан долаш аьттув хилац цун кхычар санна моастаг1чоа духьал вала. Ц1ен дезал а раьза хилац из т1ем т1а вахийта.
Доккха 1илма деша 1омаде аьттув беце а, цу т1ема шерашка лоацца хинна хьехархой курсаш а яьха, Соаг1апчарча а Буро-К1алхарча а дешарлешка болх баьб Хьаме Ахьмада. Цул совг1а, 1942-ча шера т1ом Маг1албика юхе кхаьчача, Пседаха ВЛКСМ-а райкомо т1адилларца, ди-бийса къоаста ца деш моастаг1чоа духьала бола т1ема кхоачам кийчбечарца волаш балхаш даьд цо. Вайна ма харра моастаг1чоа духьал латаш, шоай синош кхо цадеш т1ом беш хинна нохч-г1алг1ай, 1944-ча шера февраль бетта 23-ча дийнахьа халкъа моастаг1ий ба аьле хьа а кхайкадий мехках а баьхе Казахстанеи Юкъерча Азеи 1обохьийт. Наггахьа эбаргбайна лелараш мара кхы саг ца вусаш, з1амига а воккха а къоаста цавеш шевар сибаре 1овуга.
Бехк боацаш мехках даьккха Сибарег1а дахийтача дерригача г1алг1ай къаман дар санна, халонех дизза хиннад Ахьмада вахар. Х1аьта а ший низ ма кхоачча дешарца доттаг1ал леладеш халонна ка ца луш духьал лаьттав из. 1945-ча шера иттлаг1ча классера экзаменаш сихонца д1а а енна Казахски Горно-металлургически институте деша эттав из, бакъда из дешар д1ачаккхдаккха в1ашт1ехдаьннадац цун. Ваха-ва бокъо йоацача хана Павлодара областе ший дезал бахача вахарах д1аваьккхав из. Ала деза, иштта халонаш шийна духьала увтте а, дешар юкъаг1а дитадац Ахьмада. Цигара ший дешар аьттув болаш ца хилча, шийна дега гарга йолча, езача театра студе балха вода из. Кхувш воаг1ача хана денз, литература а, искусство а дезаш, хиларах вода из цига Алма-Атински киноактёрски дешарле. Иштта кхы а дешаш болх беш дукха къа хьийгад Ахьмада, ший дега гарга бола никъ ца буташ.
Б1арчча кхойтта шу арахьа, бовзашбоацача мехка а даьккхе юха шоай мехка ц1ааха болалу нах. Ший дай баьхача юрта ц1авоаг1а Бокнаькъан Хьаме Ахьмад а. Ц1авеча доалаш хиннадац г1улакх, бохабаь мохк хиннаб юха меттаоттабе безаш. Моастаг1чо йохаяь Даьхе тоаеш болча балха юкъе доккха дакъа лаьцад Ахьмада. Лоарх1аме болх бу цо 1958-ча шера «Сердало» газета литературни болхло а цар шой хомбоаржабархо а волаш. Ц1ихеза прозаики драматурги хинна ца 1еш, поэт а хиннав Хьаме Ахьмад. Х1ана аьлча, шовзткълаг1ча шерашка стихаш а лоацца дувцараш а яздеш хиннав хургвола къаман йоазонхо. Ц1енхаштта из никъ хьаэца лаьрх1ад цо 1956-ча шера «Дарц» яха хьалхара дувцар «Казахстанская правда» яхача газета т1а кепатеха арахецарца. Цул т1ехьаг1а шийна хьалхашка декхар оттаду йоазонхочо шерра къаман вахар гойта, аьнна. Из декхар дика кхоачаш а деш хьалхара повесташ язъю («Хала никъ», «Райхьант», «Дарц»). Цхьа ха яьнначул т1ехьаг1а, шийна деза йоазош гул а йий, «Беке къонгаш» яха роман хьакхолл. 
Тайп-тайпарча йоазонхой гулламаш т1а а, таптараш т1а а, арадийнад Ахьмада йоазон кхолламаш. Х1аьта 1960-ча шера дешачарна совг1ат даьд цо «Райхьант» яха хьалхара гуллам арадаккхарца. Цу гулламо гучадоакх г1алг1ай литературана юкъе доккха нач1ал дола йоазонхо веналга. 1962-ча шера г1алг1айи нохчийи литераторашта юкъе хьалхарчарех СССРа йоазонхой Союзе д1ачуэц из. Цул совг1а, Бокнаькъан Ахьмада йоазонхочун болх баь ца 1еш, Нохч-Г1алг1ай телевидене режиссёр а редактор а волаши, «Лоаман 1уйре» яхача альманаха редактор волаши балхаш даьд. Цох хул Наьсарерча халкъа театра режиссёр. 
1960-1962 шерашка режиссёр хинна ца 1еш, боккха болх д1ахьу цо драма болхлой в1ашаг1тохаш, болхлой говзал лакхъеш. Х1аьта кертте шийна хьалхашка латташ дола декхар г1алг1ай театра репертуар дег1айоалаяр долга кхетаду. Х1ана аьлча, цу юкъа актёраша ловзаеш хиннай У. Юсупова «1айшет», А. Салынске язъяь «Барабанщица» яха пьесаш а, дуккха кхыяраш а. Х1аьта болхлоша оттаяьй Хьаме Ахьмада язъяь «Бачеи цун истийи» яха пьеса. Из г1алг1аша къаьстта езаенна т1аийца хиннай. Уж пьесаш наха гойташ Ахьмад ше кулгалдеча театра болхлошца юрташка а г1алашка а г1олла чаккхвоал. 
Ткъоалаг1ча съездо г1алг1ай а, иштта кхыча къамий а бокъонаш меттаоттаяьчул т1ехьаг1а йоазонхой аьттув баьннаб шерра шоай йоазош де а, царна кепатеха наха уж д1адовзийта.
Хьаме Ахьмада ц1и г1орйоал «Райхьант» яха повесть цо язйича. Цул совг1а, ала деза г1алг1ай литературе наьна меттала язбаь кхоллам из хиларах а. Ткъо шу совг1а ха яьккхай цун повеста кхы кепа ца тохаш. Россе «перестройка» йолаеннача хана «Советски Росси» яхача издательствас арахийцай уж «Буран», аьнна, ц1и а енна.
Бокнаькъан Ахьмада книжкаш вай мехка кепатеха ца 1еш, дуккхаза арадаьннад юкъарча издательствашка а. Ший са, низ кхо ца деш, къаманна йоазонхочун нач1ал д1аденнача Ахьмада кхоллама лакха мах беш, СССРа Йоазонхой союза хьалхарча съезда 50 шу дизарца а литература дег1адоаладара даькъе лакха толамаш дахарах а 1984-ча шера «Знак почёта» яха орден еннай цунна. Иштта, Г1алг1ай мехка паччахьа амарца «За заслуги» яха орден а еннай. Цул совг1а, Россе Йоазонхой ц1ераг1а йола Почётни грамоташ а премеш а тийннай. Ший амарца Россе паччахьа Путина В.В. а «Орден Дружбы» яларца белгалбаьккхаб Ахьмада баь болх. 
Прозе баь ца 1еш, г1алг1ай драматурги дег1айоалаеш а белггала болх баьб Хьаме Ахьмада. Иштта, бокъонца драматург из волга хьагойтар цун Шолжа-г1алий т1а М. Ю. Лермонтова ц1ераг1а йолча театре увттаяьча «Тхо ц1адоаг1аргда, нани», «Юрский горизонтага» яхача пьесаша. Кхыболча йоазонхочун кхоллам санна, боккхача безамца театрга хьежараша т1аийцар уж. Х1аьта, РСФСРа культуран министерствос уж пьесаш могаяь кхыча республикай театрашка увттаяр ч1оаг1дир. 
1977-ча шера Нохч-Г1алг1ай республика Лакхехьарча Совета Президиумо халкъа йоазонхо яха Сийлен ц1и еннай Ахьмада. 
Дагадохарца язде волавеннавац Ахьмад ший «Беке къонгаш» яха роман. 1966-ча шера волавенна къахьийгад цо из язде кийчо еш. Х1аьта, цунна бола кхоачам гулбе волавеннав дуккха а хьалхаг1а, 1959-ча шера. Из дег т1ара безам болаш хиннав Советий 1аьдал доаккхаш ший мехкахой моастаг1чунца мел бирса латар, дешар-йоазув ца ховш болча цар сел дог-майра, низ ца кхобеш моастаг1чоа дов мишта дир гойта.
1974-ча шера кепатеха г1алг1ай метала арадаьннад «Ц1ийенна сайре» яха цун керда роман. Цу романа 1976-ча шера ц1ихезача йоазонхочо Шундик Николайс эрсий метта доаккхаш таржам а даь, дукха ха ялалехьа Шолжа-г1алий т1а арадоал. Цу романа хьалхара книжка Москве 1977-ча шера «Роман-газета» яхача журнала т1а кепатеха арадаьннад. Дешачар ч1оаг1а дезаш т1аийцад йоазонхочо ший турпалий кхел д1ахо гойташ яздар. Х1аьта, из яздале Ахьмада караг1даьннадар иштта боккхача безамца дешараша т1аийца дола «Седкъашта юкъе седкъа санна» (1978 шу), «1аи б1аьстии в1ашаг1къасташ» (1984 шу) яха ши роман язде а. Даьхен визза во1 ше хиларга хьежжа, художественни кхолламаца беррига низ т1абахийта гойтад къаман истори. Цунга хьежжа г1алг1ай литературе белггал я йоазонхочун ц1и, лоарх1аме я исторически ларда т1а кхелла йолча цун произведенеша д1алоаца моттиг. Иштта лакха исбахьален литература кхоллара балха нач1ал долаш болча йоазонхоех ца1 ва Бокнаькъан Хьаме Ахьмад.
Ший къаманна юкъе вайза 1ац Ахьмад. Еррига Россе дешачарна безаш а, бовзаш а, хоза хеташ т1аийца а ба цун кхоллам. Заман йоазонхо ва ала йиш я цох. Х1ана аьлча, «Беке къонгаш», «Ц1ийенна сайре», «Дог1анха даш делхаш», «Юрский горизонт», «Готта коана1араш», «1аи б1аьстийи в1ашаг1къасташ», «Кхел» яхача романаш т1а а, «Тиша ц1а», «Дарц», «Райхьант», «Бачеи цун истийи» яхача повесташ т1а а, дуккхача дувцараш т1а а, публицистически статьяш т1а а гойта мегаьд цунна т1еххьарча б1аьшерашкара хьадоаг1а г1алг1ай къаман вахар. 
2006-ча шера шоллаг1ча апреле кхелхар ц1ихеза г1алг1ай литературан классик а, халкъа йоазонхо а вола Бокнаькъан Хьаме Ахьмад. Мах баь варгвоаца исбахьален ганз йитай цо т1ехьа т1айоаг1ача къонача т1ехьенна. 
Из дунен чу ваьнна укх 2015-ча шера июнь бетта 25-ча дийнахьа 91 шу даьннад.
Дала къахетам болба цох, Дала гешт долда цунна!