МБŸУ «Чичке – Чаргынын тöс текши ÿредÿлÿ школы»
«Кадыннын тажына тайанып, Кан – Алтайда артарым…
(Алтай бичиичи, поэт, публицист Б.У. Укачиннин 80 jажына учурлалган литературалык энир)
Тургузаачызы: Тыдыкова Л.А.
алтай тил ле литературанын ÿредÿчизи,
Чичке – Чаргы, 2016 jыл
Бÿдÿми: литературалык энир
Амадузы: Ады jарлу алтай поэттин jÿрÿмиле, чÿмделге jолыла таныжары; jÿрÿми ле онын чÿмделгезин ÿренип, кычырарына jилбиркедип, ÿренчиктердин бичиичи керегинде билгирин кöрöри.
Калыктын jаркынду jайалталу уулын сÿÿп ле тооп jÿрерине таскадар.
Тузаланар эдимдер: Бичиичиге учурлалган бюллетеньдер, презентация «Кадыннын тажына тайанып, Кан – Алтайда артарым…», проектор, экран, компьютер, музыкальный центр, бичиктери, диск «Амаду»…
Литературалык энирдин öдöр аайы:
1 – кы энир баштаачы:
Jакшылыкту энирле кÿндÿлÿ балдар, ÿредÿчилер ле айылчылар! Бис Борис Укачинович Укачиннин 80 jажына учурлалган «Кадыннын тажына тайанып, Кан – Алтайда артарым…» деп, литературалык энирди ачып турубыс… (слайд № 1)
2 – чи энир баштаачы: Борис Укачинович 1936 jылда кочкор айдын 18 – чи кÿнинде Ондой аймактын Кайырлык jуртында чыккан. Ада – Тöрöл учун Улу jуунын jылдары. Канча – канча балдар энелериле кожо адаларын jууга ÿйдежип, учы – куйны jок сакылтада артып калгандар. Кÿч ле коронду jылдар… Борис Укачиновичтин адазы база jууга атанган.
1 – кы энир баштаачы: Кайырлык деп адалган jурттын – тöрöл jеринин – Кайырлык – Бажы деп jеринде энези, кыпчак сööктÿ Jанаш деп кижи, уйлар саап иштеген. Салакту чибилерлÿ, ар – бÿткениле бай jер. Мында Борис койондорго, тооргыга тузак салып, энезине болужып jÿрген.
(слайд № 2)
2– чи энир баштаачы: Мынайып турганча, калапту jуунын jылдары
токтогон. Кöп – кöп балдардын адалары чылап, онын да адазы Алтайына кайра келбеген. Jе адазынын ордына арткан эр – уулы. Оогоштон ло ала БорисУкачинович мал сÿÿйтен. Эмдик аттар ÿредери – сÿÿген кереги. Онын да учун, байла, jуунын кийнинен эмеш чыдап келген уулчак jылкы кабырып иштеген.
(слайд № 3)
1 – кы энир баштаачы: Бир отурганча Кипий таайы келген. Бу кижи ол тужында jуудан jанып келеле, Jолодо jурт Советтин председатели болуп иштеген. Jиит jылкычынын штан дегени ончо jыртык. Энези унчукпайт. Таайы дезе тура кычырып, галифезин ээрдин канjаазынан чечип, кий деген. Онон «Учкаш, Горно – Алтайскка барып, национальный школдо ÿренерин » - деп айткан.
слайд № 5)
2 – чи энир баштаачы: Уулчактын jеринен, сÿÿген аттарынын – малынан барар кÿÿни jок. Jе канайдар, ÿренер керек… Ондойго jедип келерде, школды башкарып турган Тадай таайы аймоного барала, Борис 4 классты «4» лö «5» темдектерле божоткон деп справка – чаазын белетеп берген.
1 – кы энир баштаачы: Мынайып, 5 – чи класска отурып ÿрене берген. Jе jиит jылкычы орус тил билбес. Jÿк ле «дай» сöс билер. Орус тиле Нина Николаевна Суразакова ÿреткен. Экзамен табыштырып турган öйдö Борис чыгып барып келейин деп суранып, диктантын коридордо jÿрген jаан уулга тÿзеттирткен. Jе кöрöр болзо, ол кÿлÿк бойы да неме билбес болуп калган. Диктант учун «2» темдек.Нина Николаевна Борис Укачинди экинчи jылга артыргызып койгон.
2 – чи энир баштаачы: Мария Викторовна Опонгошева литературный кружок ачкан. Бу кружокко баштап ла класстын ончо балдары бичиткен болгон. Jе учы – учында jÿк лк ÿч кижи арткан… Мынан, байла, jиит поэттин jолы башталып jат. Борис Укачин ÿлгерлерин «Алтайдын Чолмоны» газетке ийип туратан. Кÿнÿн ле газетти ачып кöрзö – ÿлгерлери jок. Учы – учында ол мындый самара бичиптир: «Öскö улустыйы чыгып турарда, менийи не чыкпай турган?» Бир кÿн школдын директоры В.К. Плакас кычырып, айдыптыр: «Мен сени уроктон божодып jадым. Редакцияга барып кел».
1 – кы энир баштаачы: Редакцияга келгежин Ч.А. Чунижеков кöп улусла кожо отурган. Чалчык Анчинович: «Ÿлгеринди кöрдим, тÿзеттим, кычырып кöр» - деген. Jÿреги типилдеген уулчак кöрÿп ийзе, ондо онын сöстöринен не де jок. Кол саларынан мойноп, ыйлайла, jÿре берген. Jе сонында Владимир Васильевич Качканаков – Кучияктын болужыла баштапкы ÿлгери – «Адым мантазан» - кепке базылган. Газетке jол мынайда ачылган, jаан ÿлгерликтин jолы база…
2 – чи энир баштаачы: 1956 jылда 10 классты божоткон. Школды божоткон ло сонында радиокомитетте иштезин деп кычыргандар. Корреспондент кижинин ижи башталган. Бир катап Кайырлыктööн командировкага барала, Кадыр – Кат деп jерде уй сааган энезине барган эмтир. Jолой барып jатса, поэт Аржан Адаровтын энези туштаган. Тургуза ла Ондой тÿшсин, военкоматтан повестка келген деп айткан. Мынайып черÿге алган.Уулдарды ончозын Хабаровский край jаар ийгендер. Мында да jиит поэт бойынын jайаандыгын туура салбай jат. Ÿлгерлерин Хабаровск каладагы «Суворовский натиск» деп газетке экелген. Ондо иштеп тургандарга ÿлгерлер jараган.
(слайд № 8)
1 – кы энир баштаачы: 1959 jыл. Черÿден келерде, институтка кирер öй öдÿп калган эмтир. Ойто ло катап радиодо корреспондент болуп иштеп баштаган. Бу ла jылда айылду – jуртту болгон, Клара Ергековнала jурт тöзöгöн. Расул баштапкы уулы чыккан. Jаан удабай поэт Москвадагы А.М. Горькийдин адыла адалган литературный институтка ÿренерге барган. Ол тужында «Jолдор» деп адалган баштапкы jуунтызы ак – jарыкка чыгып калган.
2 – чи энир баштаачы: Москва онойдо ок культуралык элбек тöс jер, орооннын тöс jери база сÿрекей jаан кубулталарын, jиит поэттин творческий öзÿмине jаан камаанын jетирген. Мында Борис Укачинович jарлу ла jайалталу бичиичилерле таныжып jат.
1 – кы энир баштаачы: Поэттин ÿлгерлерин jарлу поэт Георгий Кондаков кöчÿрген. Борис Укачин оны сÿреен jайалталу, кöгÿстÿ ÿредÿчизи деп адап, тооп jÿрген. Ол кöп иштенген, ÿлгерлер бичиген. Байла, онын да учун институттын экинчи курсында ÿренип турган Борис Укачин СССР – дин Бичиичилер бирлигине кирген. Горно – Алтайскта Бичиичилер биригÿзинде база иштеген. Ÿлгерлеринде тöрöлинин кеендиги, jиит кижинин кÿÿн – санаазы, калыгынын сызы, ырызы, келер öйгö амаду- кÿÿн, сÿÿш болгоны анылу кÿÿнле, сöстöрлö, кöрÿмле айдылганы орооннын тöс jеринин бичиичилерин кайкаткан болор.
2 – чи энир баштаачы: «Знамя», «Дружба», «Советская литература», «Юность» деп журналдарда ÿлгерлери орус тилле кепке базылып, алтай поэттин ады – чуузы элбеде jарлалган. Мынайып, jаан литературада jол башталган.
1 – кы энир баштаачы: Тöртöн jылдан ажыра литературалык, jайаандык иште туружып, одуска jуук бичиктер ле jуунтылар кепке базып чыгарган. Онын бичиктери Барнаулда, Новосибирскте, Москвада, Фрунзеде, Алма – Атыда, Кызылда ла онон до башка jерлерде кепке базылган. Онойдо ок бичиичини чÿмдемелдери jопон, француз, поляк, монгол тилдерге база кöчÿрилген. Ол Ленинский комсомолдын премиязынын лауреады болгон. А.С. Пушкиннин 200 jылдыгыла колбой, литература ла кееркемелде эн бийик jедими ле jенÿзи учун медаль алган.
2 – чи энир баштаачы: Борис Укачиновичтин чÿмделгези байлык, элбек: Алтайы, Тöрöли, акту jÿрÿми, ада – энези, албатызы, онын оос чÿм сöзинин байлыгы, албатыбыстын чÿм – jандары, алтай кижинин кылык – jаны, онын кöгÿс – кöрÿми, албатыбыстын öткöн лö келер öйи, Ада – Тöрöли учун Улу jуунын коромjызы ла сызы.
1 – кы энир баштаачы: Школдо ÿренер чÿмдемелдери: 5 – чи класста «Тöрöл таштардын jажыттары», 6 – чы класста «А куй мööрöйт», 7 – чи класста «Öлтÿрген болзом тороны», 8 – чи класста «Тайганын jаны», «Энемнин сыйы». «Öлтÿрген болзом тороны» деп чÿмдемлле слердин кажыгар ла таныш. 5 – чи ле 6 – чы класстын балдары бу куучынла 7 – чи класста таныжар эди. Айдарда, чÿмдемелдин тöс геройы Борбок – Каранын прототибы Сельбиков Jолjакшы. Б.Укачин ле J. Сельбиков ло онон до öскöлöри jуунын ÿйинде чыдаган балдар. Олордын кöргшöн лö öткöн шыразын, торозын jаныс ла олор билер. Бис, эмдиги öйдин улузы, канча кире олорды килезеес те, бу сезимди ондобозыс инее. «Jер ÿстиндеги ончо тÿбектердин бирÿзи, мен бодозом, ол – торо. Эх, öлтÿрген болзом тороны!» мындый сöстöрди jаныс ла чын тородон улам, öлÿмнин ле jÿрÿмнин кыйузыла jÿрген балдар бичиир аргалу. Эмди слерге ажындыра берилген викторина аайынча иштеп ийели. Карууларын слер чаазынга бичийле табыштыратан болгонор. Турултазын кöрÿп ийели.
.(слайд № )
2 – чи энир баштаачы: «Jаш ÿйени jакыганы» деп ÿлгеринде бичиичи эл – jонына, jаш ÿйеге, бойынын jерин билери, онын улузын торы, истоиязын ла географиязын ÿренери келтегейинен бир канча шÿÿлтелер айткан. Кöксинде туулган сысты бир де jажыды jогынан, ачыгынча айдынган. (ÿлгерди Кузьмина Снежана кычырат):
«Jаш ÿйени jакыганы»
Чанкыр öзöктöр тÿбинен
Jанарын
Чакпындар экчеп, меге эелген.
Алтай тууларым бу кожонды
Араайын кÿÿлеп, jöмöжö берген;
Алтайымды сананзам,
Агаш – тажы кöрÿнет
Албатымды сананзам,
Айткан сöзи угулат
1 – кы энир баштаачы: Тöрöлин, чыккан – öскöн jерин сÿÿри кайдан башталган? Ол баштапкы ла алтамнан, эненин эт – jÿрегинен сызылып чыккан кабай кожонло ол колбулу. Эмди слерге Б.Укачиннин «Менин Алтайым» деп ÿлгерди Такачаков Данил кычырат:
Менин Алтайым! Эзен бе,
Эзеним эмди ле сеге jетсин!
Чанкыр тенери тенери телкеминде,
Койлор чылап, булуттар чубашсын.
Салымнан артык салымды
Сананаып качан да мен таппазым.
Алтайдын арузынан, салкынынан
Айрылып, кайдаар да мен барбазым!
Jеримнин jÿзине чырыштардый,
Jиктер, кобылар кезилген jадат
Ойгор сана ондолып тургандый
Одожымда туулар тым турат…
2 – чи энир баштаачы: Борис Укачинович Алтай кижинин чÿм – jаны ар – бÿткенле тудуш болгонын, бистин кудайыс, öскö албатыларга кöрö, jебрен ле байлу деп бÿдÿмjилегилейт. «Мен jалар - отко бажыргам. Агару сындарга алкангам. От одыргам – jаныга. Тууларла, сындарла кырлагам». Тöрöл тилдин салымы бистен камаанду деп айдып туру. «Литературанын тöзöлгöзи – тил. Ол öскö калыктарла колбу тургузатан, наjылыкты ла jарашты кöргÿзетен кÿскÿ, кöс, кулак ла сезÿ – ончо бар айдынатан арга» - деп, тÿп – шÿÿлте эдилет. Jебрен тÿрк поэзияда кыска бÿдÿмдÿ терен учурлу экиjолдык – тöртjолдык ÿлгерлежи эмдиги öйдö ундылып калган jебрентик бÿдÿми. Борис Укачинович экиjолдык ÿлгерлерин эжерлик, тöртjолдыкты – экчелик деп адаган. Бу анылу бÿдÿмдÿ кыскачак ÿлгерлердин анылузы – jетире айдылбаган шÿÿлтени кычыраачы бойы табып, учурын толтырары болуп jат. Олордын тöзöлгöзинде албатынын чÿмдÿ чÿмдÿ сöстöри салынган. Темалары: салым – «Салымын бар болзо, салымына туштаар турун». Jÿрÿмнин учуры – «Тенектин оды, телекей öртööр». Кыска ÿлгерлердин кöп сабазы jакшы кылык – jанга ÿредип, jаманнан, каранан аjарынынп jÿрерине кычырат.
1 – кы энир баштаачы:
Бÿгÿн бистин ортобыста тоомjылу, сÿÿген терен кöгÿс – кöрÿмдÿ бичиичибис jок то болзо, jе онын эптÿ, су – алтай тилиле бичилген чÿмдемелдери – энчи.
2 – чи энир баштаачы: Менин шÿÿлтемле болзо, Борис Укачинович кычыраачыларга кöпти айдарга сананган. Кажы ла кижи бойынын тöрöл jерин, тöс тилин качан да ундыбас учурлу.
2 – чи энир баштаачы: Мынайып бистин алтай литературалык энир тÿгенди. Келген, турушкан улуска jаан быйан.
1– кы энир баштаачы: Келер туштажуларга jетире! (слайд №).
634
84 798 
