Боз уйдун ичи жонундо

Боз уй жонундо маалымат

Бозүйдүничи. Үйдүничининбөлүнүшүжеандагыбуюмдардынжайланышыэлдинтурмушу, салт-санаасымененаныкталып, анынартарабыөзүнчөмаанигеээболот.Бозүйдүнтакортосу — коломто, aгaказанасылат.Калганаянтыэшикмененколомтогокарататоржанаулага, ашканатарабы — эпчижанаэржагыыпчадепбөлүнөт.Төр — үйдүнэшиккекарама-каршытушу.Андажүкжыйылып, алакийиз, өрөкийиз, шырдак, көлдөлөн, тешөксалынат.Жүктүнэкижагынатекчеилинет.Текче, нишанкездемеденузундугу 75 см, туурасы 30—40 смтигилип, тегерегичачыланып, бетисаймаланат.Төртбурчунабоотагылып, экөөкерегенинбашына, экөөууккабайланат.Ичинемайда-баратбуюмсалынат. Эпчижак — үйдүнкиреберишиндегиоңтарабы. Ага алабаканорнотуп, ашкананы чий мененкалап, тамак-аш, идиш-аяксакталып, көрүнөбетисайма, түрдүүсүрөттөрмененкештеленгенаяк кап, чыны кап илинген. Ала бакан көпбутак-ачалары бар четин, арча, кайың, талданжасалат, тамак-аш, идиш-аякилинип, чыгдандытосуптурат. Катуу, түзжыгачтын ар кайсыжеринетемир же жезилгичбекитип, күмүш, калай, жезчөгөрүп, чыгдандыничинеганаэмес, жүктүнэкижагынаорнотсо да болот. Анын эр жагындагысынаэркектердинкийим-кечек, куралы, эпчижагындагысынааялдардынсыйкийим, жасалга, атжабдыктарыилинет. Эр жагы — үйдүнсолтарабы. Андаэркектердинкийими, куралы, атжабдыкж. б. буюмдаркоюлган. Улага — үйдүнкиребериши. Агаадаттаотунжыйып, ээр-токумкоюлат. Бозүйгө туш кийиз (туштук), көшөгөтартуу — эзелтеденберкисалт. Анынбоолоруууктунбилегинетагылат. Кире бериштегиоңыптагааяк кап керегекөзүнөилинет. Андан ары чыгдантартылат. Керегегекөөкөр, көнөчөк, көнөк, чыны кап улайилинсе да жарашат. Күзгү кап, текче да жакшыкөрк берет. Аяк кап — идиш-аяксактайтурганбуюм. Көчмөнтиричиликте идиш-аяк (жыгач табак, аяк, кесеж. б.) сактайтурганбаштык. Ал бозүйдүнэпчижагындагыкерегеге, ашканачийдинжанынаилинет. Аяккаптымурдакулунмененкойдунтерисинен, кийиз-ден, таарданжасашчу. Кийинбаркыттан да жасаган. Аяккаптынкорүнөбетисайма, турдүүсүрөтмененкештеленет. Формасычарчы (өлчөмү 40—60×50—80 см) же үстүнкүэки бурчу теңкапталдууүчбурчтук, түбүжарымтегерекформада болот. Аяк кап башкабуюмдарданүчбурчтуужапкычымененайырмаланат. Жээктеринежанажапкычынынчетинеак, кызыл же көккооз тор чачытагылган. Ийленгентериденжасалганаяккаптынкорүнөбетинийригенжүнжипменен, кийиз, таар же баркыттанжасалганаяк кап ийрилгенжибек, кебез же жүнжипмененсаймаланат. Кашык кап — кыргызэлининтурмуш-тиричилигиндеилгертеденколдонулупкелген, ашканачийдинжанында, керегенинбашынаилинген, идиш-аякты (жыгачтанжасалганкашык-чөмүчтөрдү) таза сактоодоколдонулуучуатайынбуюм. Кашык кап көбүнчөтаар, кийиз, шири, калыңкездемеденчарчы же узунутуурасынанузунураактөртбурчтуужасалат. Көрүнөбетиоймо-чийме, саймамененкооздолуп, жогоркуэкичетинесогулган же колдоөрүлгөнтүстүүбоотагылат. Кашык кап катары чаарчыктын же ара ту-улгап козу-улактынтулубу да пайдаланылат. Күзгү кап, текче — негизиненкүзгүсалынчубуюм. Күзгү кап көбүнчөтөртчарчыформада, узундугуболжолменен 60—100 см, туурасы 40—60 см. Кийиз, таар, калыңкездемеден ар кандайчоңдуктажасалып, төрт бурчу чачыланыпөрүлгөн (согулган), боотагылган; бет жагынакурак, оймо, сайма, бермет, шурубастырылып, жээгитордолупжаначачыланыпасемделген. Төмөнкүэкибоосукерегенинбашына, жогоркуэкибоосуэкиуукалаканынынжогорураакжагына (туурасыкере, бийиги бош) байланган. Буга күзгүдөнбашкатарак, атыр, самын, упа, шуру, мончок, оозкомузсалынган. Килем түрүндөжасалгантүктүүкүзгүкаптар да колдонулат. Чыны кап — чынысактайтурган ар кандайформадагыкутуча. Ал чопо, фарфор идиштерди же жыгачкеселердижолжүргөндөсыныпкалуудансактайт. Чыны кап табыл-гы, чырпык, чийденсогулат же кийизден, теридептигип же жыгачтаноюпжасайт. Боотагылат да, бозүйдүнэпчижагындагыкерегегеилинет. Чий чыны капка түрдүүтүстөбоёлгонжүнжиптерчырмалып, көркөмоймотүшүрүлөт; кийизчыны кап саймаланып, боо-чачытагылып, шырдакоюму, коозкөчөттөрмененкооздолот; чырпык, табылгыданжарым шар түрүндөсогулуп, бетинеоймо-чийметүшүрүлөт; теричыны кап наартүшүрүлүп, күмүшбаргек, пластинка, гүлмыкмененкооздолот. Баркытсаймаланып, боочачыктагылып, үч-төртуялуу (текчелүү) да болот. Жыгачтаноюпжасалганчыныкаптынсыртынажанакапкагынаатайыноюутүшүрүлөт. Бозүйдүнжасалгалары. Жасалганынбири — жабыкбаш.Кийизденкөркөмоюлупжасалатда, ууктунбилегинетегерететартылат.Жабыкбаштынчетинешырдактыкындайэкикаткызылжипчалынып, «жээк» коюлуп, «бычакучуна» жанаэкичетинеакмененкызылдансөөм-карыштай «кыял» же «бадам» оюмдарыберилет. Ортолугунакөбүнчөшырдаккатаандык «табак» жана «түр» оюмдарынынбириниретимененкөчүрүпберүүылайыктуу.Жабыкбашшырдактайшырылат.Бозүйгөжарашатегеретебычылып, экибөлүктөнтурат.Анынэтегинетегиричулайтигилет.Тегиричменентүймөсүбаржабыкбаштөркү, алдыңкыболупбөлүнөт.Жасалгагакөркөмкөчөттүшкөнэшикчий, канатчий, чыгдан, өрмөчүлүкмененаткарылганичкибоо-чууларыдакирет.Бозүйгөжыйылганжүкдаөзүнчөкооздукберет.Жүнжыябилүүдаөзүнчөчеберчиликкежатат.Жүкжыйылгантактагажабылгантерметаар, калыкилем, сандык, чыгдан, алабакам, атжабдыктар, улуттуккийимдерэлдикузчулукменензергерликтитаасынкөрсөтүптурат.Бозүйдүнжасалгасыэлибиздинулуттукоймо-чиймесининбайказынасынтүзүп, элдикмаданияттыннегизиболду.Бозүйдүнжасалгасынанкөркөмчыгармачылыктынжемиши, эстетикалыккүчү, улуттукөзгөчөлүгү, мүнөзүбаамдалат.Бозүйдүнчечилиши.Оболутүндүкжабуусыйрылат.Боолорункырчоодончечип, төркү, ананалдыңкыүзүксыйрылып, үчбүктөлөт.Жабыкбаштегиричименентүрүлүп, белкырчоочечилетда, туурдуктарсыйрылыпбүктөлөт.Канатчийлердинбоолорунчечип, өзүнчөтүрөт.Түрүлгөнчийлердиөзбоолорумененарчындаптаңып, эшикчийисыйрылып, өзүнчөоролот.Ууктизгичтүрүлүп, ууктарбирденаттапчечилет.Ончактыууккалганда, алабаканмененжелбоосункаттайкармап, түндүктүтаккөтөрүпалат.Уукжыйыларымененкерегечалгыч, керегетаңгыч, саканакчалгычтардыкатартүрүп, керегеканаттарынбириктирет.Керегеканаттарынжыйноодоанынсаканактарынкынаптапбастырып, саканактаңгычжекерегечалгычменентыканбайлайт.Ууктардыөзбоолорумененбайлап, уукучтарысынбасынүчүмуукучтуккийгизет.Бозүйдүсактоо.Ташжекыштанбуткоюп, босого-таяк, анынүстүнөкерегелержаткырылат.Агаууктаркынапталат.Үстүнөканатчий, чыгдан, эшикчий, арасынабоо-чууларынсалып, тутуусункоюп, үстүнөтүндүккөмкөрүлөт.Күиодөнсактооүчүнкургакжайгакармап, кез-кезжайып, желдетүүзарыл.Тутуусуна нафталин сээп же эрмен, шыбаккойсо да болот. Бозүй — улуттукискусствобузмененархитектурабыздынформасынынбирэлемен-ти. Мунунэңсонункүбөсү — бозүйдүнтигилишинкөрсөткөн И. Моисеевдин «Кыргызжериндегимайрам» аттуубийи.