Буряад хэлэнэй хүгжэлтэ

Хэлэн болбол хүнүүдэй хоорондоо харилсажа, һанаа бодолоороо андалдаха зэбсэг, арад зоной ниитын ажабайдалда тон ехэ үүргэтэй зүйл болоно. Хүн гээшэ түрэхэһөө эхилээд, хэлэндэ һуража, өөрынгөө эрилтэнүүдые хүсэлдүүлнэ. Хэлэн хүнэй бүхы наһанда тойроод байһан оршолон байдалтаяа, ондоо хүнүүдээр ойлголсожо харилсаха тон ехэ арга боломжо болоно.

Буряад хэлэн – буряад арадай эхэ хэлэн юм.

Тэрэ арадайнгаа түүхэтэй нягта холбоотой. Дэлхэй дээрэ табан мянгаад хэлэн бии. Тэдэ хэлэнүүд уг гарбалаараа хорёод гаран бүлэнүүд болодог. Манай буряад хэлэн алтайн бүлэдэ ороно.

Алтайн хэлэнүүдэй бүлэ

Түүрэг

хэлэнүүд

Монгол

хэлэнүүд

Түнгүүс-манжа

хэлэнүүд

Халха, буряад, хальмаг, дагуур, барга, дунсянь, баоань, могоор, могоол.

Халха, буряад, хальмаг хэлэнүүд өөрын бэшэмэл хэлэтэй. Хитадай арадай республикада Үбэр-Монгол гэжэ можо газарта ажаһуудаг монголшууд хуушан монгол бэшэгтэй, харин Монгол ороной ба Россиин монголшууд кирилли ц э дээрэ үндэлһэн бэшэгтэй.

1917 он болотор

Буряадууд хуушан монгол бэшэгтэй байгаа

Буряад-Монголой автномито республикын тогтоходо,буряад литературна хэлэн бии боложо, хүгжэлтын 3 шата гараһан түүхэтэй.

1923 ондо

1 шата

2 шата

3 шата

1923-1929 онуудта хуушан монгол бэшэгэй литературна хэлэн боложо байһан үе.

1929-1939 онуудта лата бэшэг дээрэ үндэһэлһэн литературна хэлэн ба сонгоол-сартуул нютаг хэлэнэй байһан үе

1939 онһоо мүнөө саг хүрэтэр кирилли ц э

ал ф авидтай хори буряад хэлэн литературнахэлэнэй үндэһэ һуури болон саашаа хүгжэжэ байһан үе.

М үнөө үедэ аман ба бэшэмэл буряад литературна хэлэн яһала хүгжэнхэй. Элдэб нютаг хэлэтэй буряад зон өөрынгөө диалект дээрэ хөөрэлдэбэшье, ехэнхидээ литературна хэлэн харилсадаг, ажабайдалдаа хэрэглэдэг юм.

Түрэлхи буряад хэлэеэ саашань хүгжөөхын, баяжуулхын тула бидэнэр тэрэнэй бүхы баялигые, аман, бэшэмэл түхэлэйнь дүримүүдые тон һайн шудалха ёһотойбди.

Түрэлхи хэлэмнай – сахиха гэрэлнай

Хүн бэеымнай нангин уялга.

Түрэһэн арадайнгаа нэрые дурдуулан

Гүн холоһоо шэнхинэһэн аялга.

Эжымнай мандаа энжэ болгожо,

Эльгэнэй шуһаар дамжуулһан хэлэн.

Абымнай мандаа зэбсэг олгожо,

Аянай жаргалые үреэһэн хэлэн.

Хуби заяанай үндэрнүүдые дабахада,

Ухаан бэлигые хурсадхан эзэлхэ.

Ерээдүйе тухайлан бодомжолходо,

Үри хүүгэдэймнай нэрые тодоруулха.

Түрэлхи хэлэмнай зүрхэндэмнай адли

Түби дэлхэйдээ гансал юм даа.

Түрэлхи хэлэмнай – угаймнай захяа,

Түүхымнай урасхалай долгин ха юм даа.

Д.Доржиева.