Чанг чолғусида "Ёлғиз асари" тахлили

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ МАДАНИЯТ ВАЗИРЛИГИ

ТАҚДИМОТ

ЧАНГ СОЗИДА ЁЛГИЗ АСАРИНИ ИЖРОВИЙ УСУЛЛАРИНИ ПЕДАГОГИК ТЕХНАЛОГИЯЛАРИ ЁРДАМИДА ЎРГАТИШ МЕТОДЛАРИ

Бажарди: Ботирова Х.Т

- Тошкент 2021 -

МУНДАРИЖА

• Кириш
• I.БОБ. Ўзбек миллий чолғу созлари тарифи (анъанавий чанг чолғуси мисолида)
• I.1.Чанг ва чангсимон чолғулар
• I.2. Чанг чолғусини ўргатиш жараёнида педагогик техналогияларни қўллаш амалиёти.
• II.БОБ. Анъанавий чолғу ижрочилигда ўқитиш услубиёти (чанг ижрочилиги мисолида)
• II.1. Мусиқий асарни ўзлаштиришнинг умумий йўллари
• II.2. Ёлғиз асарини кластер услубида тахлили
• II.3. Ёлғиз асарини тактларга бўлиб ишлашда ақлий хужум методидан фодаланиш йўллари.
• Хулоса
• Фойдаланилган адабиётлар

МАВЗУНИНГ ДОЛЗАРБЛИГИ

Бундан ташқари 2017 йил 17-ноябрдаги Ўзбекистон Республикаси Президентининг ―Ўзбек миллий мақом санъатини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ 3391-сонли қарорида халқимиз маданий меросининг ажралмас қисми бўлган миллий мақом санъати ўзининг қадимий тарихи, теран фалсафий илдизлари, бетакрор бадиий услуби ва бой ижодий анъаналари билан маънавий ҳаѐтимизда муҳим ўрин эгаллаши айтилади. Уни асраб-авайлаш ва келажак авлодларга тўла ҳолда етказиш муҳим вазифалардан саналади.

Аждодлардан қолган улкан маънавий ва маданий мероси бўлмиш ўзбек мумтоз мусиқаси истиқлол йилларида янгича даврни бошдан кечирди. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2010 йил 7 октябрдаги 222-сонли қарорига асосан, 2010 – 2020 йилларда номоддий маданий мерос объектларини муҳофаза қилиш, асраш, тарғиб қилиш ва улардан фойдаланиш давлат дастури қабул қилинди.

МАВЗУНИ ЎРГАНИЛГАНЛИК ДАРАЖАСИ

• Мумтоз мусиқа тўғрисида илмий тадқиқотлар олиб бораётган дунёнинг етакчи олимларидан Стивен Фредерик Старр, Теодор Левин ва бошқа кўплаб олимлар ўз илмий изланишларида ўзбек мумтоз мусиқасининг ривожланиш жараёнларига атрофлича тўхталиб ўтишган. Шунингдек, ҳамдўстлик мамлакатлари олимларидан

МАЛАКАВИЙ ИШНИНГ МАҚСАДИ

МАЛАКАВИЙ ИШНИНГ ВАЗИФАЛАРИ

• Белгиланган мақсадни хар томонлама ўрганиш; бу борадаги мавжуд тажрибалар билан танишиш; самарали ва самарасиз холатларни аниқлаш; тажриба ва синов ишларини ўтказиш; олинган натижаларни таҳлил қилиш; мантиқий хулосалар чиқариб амалиётчиларга тавсия этиш. Бир сўз билан айтганда композитор ва бастакорлар томонидан ёзилган мусиқий асарни илмий асосли тахлил қилиш ва амалиётда педагогик технологиялар ёрдамида қўллаш.

МАЛАКАВИЙ ИШНИНГ ОБЪЕКТИ

Ихтисослаштирилган санъат мактаби

• Ихтисослаштирилган санъат мактаби, санъат коллежлари, мусика Академик лицейларининг махсус мусика фанлари машғулотларида композитор ва бастакорлар томонидан ёзилган мусиқий асарларни интерфаол услублардан фойдалниб самарали қўллаш жараёни.

МАЛАКАВИЙ ИШНИНГ ПРЕДМЕТИ

МУСИҚИЙ ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИДА ИНТЕРФАОЛ УСЛУБЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ

• Мусиқий таълим жараёнида интерфаол услубларидан фойдаланишнинг мазмуни, шакли, усуллари ва методлари.

МАЛАКАВИЙ ИШНИНГ НАЗАРИЙ АҲАМИЯТИ

Ҳар томонлама, баркамол авлод тарбияси барча даврларда хам муҳим бўлган энг долзарб масаладир. Мана шундай маъсулиятли, вазифани амалга ошириш хар бир педагогнинг асосий вазифаси ҳисобланади. Баркамол авлодни тарбиялаш учун уларнинг ижодий қобилятини ўстириш, мустақил фикрлаш малакаларини ривожлантириш катта аҳамиятга эга. Педагогларнинг таълим – тарбия жараёнини тўғри ва муваффақиятли ташкил этишларида ўқувчиларнинг ўзига хос бўлган хусусиятларини ҳисобга олиш самарали натижаларидан биридир.

МАЛАКАВИЙ ИШНИНГ АМАЛИЙ АҲАМИЯТИ

• Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Педагог кадрларни тайёрлаш, халқ таълими ходимларини қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ- 3982 Қарори.

• Янги шароитлардан келиб чиқиб, «Таълим тўғрисида»ги ва «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси қонунларига, 2017-2021 йилларга мўлжалланган ―Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси.

• 2018 йил 5 сентябрдаги “Халқ таълими тизимига бошқарувнинг янги тамойилларини жорий этиш чора-тадбирлари тўғрисида ПҚ- 3931 Қарорига мувофиқ таълим босқичларининг узлуксизлиги ва изчиллигини таъминлаш шу билан бир қаторда таълим жараёнида узлуксиз таълим технолгтялари билан иш олиб бориш талаб этилади. Мавзунинг назарий аҳамияти ҳам шундаки таълимни ривожлантиришда педагогик технологиялар самарасини кўрсатиб бериш.

I.БОБ. ЎЗБЕК МИЛЛИЙ ЧОЛҒУ СОЗЛАРИ ТАРИФИ (АНЪАНАВИЙ ЧАНГ ЧОЛҒУСИ МИСОЛИДА) I.1.ЧАНГ ВА ЧАНГСИМОН ЧОЛҒУЛАР ТАРИХИ.

• Чангдан қадимда ва Ўрта аср Шарқ ( Оссурия ,  Миср , Шимомлий  Ҳиндистон ,  Эрон ,  Марказий Осий ) маданиятида қўлланилган. Ҳозирги Ўзбекистон ва  Тожикистон  ҳудудида қадимги чангдан тахминан 17-асргача қўлланилган. Ўрта асрларда Ноқус Чангий, Мавлоно Мирек Чангий Бухорий, Хожа Бобо Чангий, Ҳофиз Чангий, Дарвишали Чангий ва бошқа чанг ижрочилари танилган. Чанг бурчакли ёки ёйсимон шаклда бўлиб, унга 13 ва ундан ортиқ  торлар  ўрнатилган {1}.
• 1.https://uz.wikipedia.org/wiki/Chang_(cholgʻu_asbobi).

ЧАНГДА ТОВУШЛАРНИНГ ЖОЙЛАШУВИ

ЧАНГ ТОРЛАРИНИНГ ЎЛЧОВИ

ЧАНГНИ СОЗЛАШ

Товушларнинг тўғри ёки нотўғри созланганлигини текшириб кўриш учун иккинчи октавадаги РЕ га қараб шу октавадаги темперация қилинган квинтани–иккинчи октавадаги ЛЯ ни созлаш ва уни бошланғич товуш билан, яъни биринчи октавадаги ЛЯ билан солиштириб кўриш керак.

ЎЗБЕК МИЛЛИЙ ЧОЛҒУ СОЗЛАРИ ЧАНГ

Тремоло услуби қуйидагича белгиланади:

Чанг махсус калит билан созланади.

ЧАНГ ЧЎПЛАРИНИ УШЛАШ ҚОИДАСИ

ЧАНГ ЧЎПЛАРИ

АППЛИКАТУРА (ТОРЛАР УСТИДА ҚЎЛЛАРНИНГ ЖОЙЛАНИШИ)

• П. – ўнг қўл билан.
• V. – чап қўл билан.
• П. V. – иккала қўл билан.

I.2. Чанг чолғусини ўргатиш жараёнида педагогик техналогияларни қўллаш амалиёти.

• «Педагогик технология» сўзлар бирикмасининг асосида «технология», «технологик жараён» тушунчалари ётади. Ушбу тушунчалар орқли саноатда тайёр маҳулотни олиш учун бажариладиган ишларнинг кетма-кетлиги ҳақдаги техник ҳужжат, таълимда эса фан бўйича услубий тадбирлар мажмуаси тушунилади.(1)

1. Омонов Ҳ.Т., Хўжаев Н.Х., Мадьярова С.А., Эшчонов Э.У. «Педагогик технологиялар ва педагогик маҳорат» Дарслик. Т., 2012й 8 б.

Ўқувчиларда юқорида санаб ўтилган фазилатларни шакллантириш учун мусиқий раҳбар бир қатор вазифаларни бажариши керак:

• 1) Ўқувчиларни мусиқани севиш ва тушунишга ўргатиш;
• 2) Ўқувчиларнинг бадиий ва эстетик дидларини шакллантириш;
• 3) Ўқувчиларда мусиқий қобилиятни ривожлантириш;
• 4) Ўқувчиларнинг мусиқа саводи, мусиқа тарихи, мусиқа адабиёти, қўшиқ.

• 1. Ўқувчиларнинг мусиқий фаолиятларини уюштириш шаклларини;
• 2. “Мусиқа маданияти” дастури мазмунини, унинг ғоявий-назарий асосларини, дидактик усул ва тамойилларини;
• 3. Мусиқа машғулотлари (дарслари)да ўрганиладиган асарларнинг бадиий хусусиятлари, тарбиявий аҳамиятини;

II.БОБ. АНЪАНАВИЙ ЧОЛҒУ ИЖРОЧИЛИГДА ЎҚИТИШ УСЛУБИЁТИ (ЧАНГ ИЖРОЧИЛИГИ МИСОЛИДА) II.1.МУСИҚИЙ АСАРНИ ЎЗЛАШТИРИШНИНГ УМУМИЙ ЙЎЛЛАРИ

Мусиқий асар билан танишув ва ижрочилик режасини шакллантириш бўлиб, устозона тажрибага асосланадиган бўлсак, дастлаб асар билан танишиб умумий тасаввур ҳосил қилинади. Ундан кейин эса ижрочилик режаси шаклланади. Ижрочилик режаси қуйидагиларда ўз аксини топади.

Асарни ижро қилиш режасини амалга оширишга қаратилган бўлиб, энг муҳим босқич ҳисобланади. Бунда куй матни аниқланади, асосий ижрочилик ва бадиий воситалар кўриб чиқилади. Чунки ўша воситалар ёрдамида асар мазмуни ва образи очиб берилади. Мусиқий асарлар устида ишлашда куй ривожи ва ундаги жумлалар, давриялар, авжлар (кулминатсия), куй қисмлари ва бошқа таянч нуқталар аниқ белгиланади. Уларнинг қайси бири етакчи ёки ёрдамчи бўлиши мусиқанинг характери ва вазифаларига боғлиқ.

• Мусиқий асар устида ишлашнинг якуний босқичи бўлиб, асарни бадиий мақсадларини, унинг қисмларини, жўр бўлувчи кўп овозларини чуқур ўрганган ҳолда ёд олиш, бадиий вазифанинг пировард натижаларини аниқлаш ва ўрганилган қисмларни бир бутун ҳолга келтириш «йиғиш» ва ижро ифодасини такомиллаштиришдан иборат. Бунда фортепиано жўрлиги, айниқса жўрнавоз билан ҳамоҳанг бир-бирини чуқур ҳис қилган ҳолдаги умумий бир бутун ижрони амалга оширувчи босқич ҳисобланади.

• Чанг чолғусини ўрганишда қуйидаги методлардан фодйланиб ўрганиш ва амалиётга тадбиқ этиш самаралидир. Барчамизга маълумки анъанага айланиб қолган усулдан фойдаланиб таълим жараёнига юз тутиб келамиз. Шу ўринда педагогик технологиялардан фойдаланиб дарс ўтиш самрали натижаларини бериб келмоқда. Устоз-шогирд анъаналари бугунги кунда ҳам ўз мақеини йўқотгани йўқ, лекин ушбу жараёнда педагогик технологиялардан интерфаол методлардан фодйланиб дарс ўтиш янаҳам ўз самарасини бериб келмоқда.

Ўқувчиларга ушбу холатда чанг созини тузилишини ўргатиш матн холатида гапириб беришдан кўра таъсуротини бойитишга ҳамда жуда осон ўрганиши учун қулайликлар яратади .

II.2. ЁЛҒИЗ АСАРИНИ КЛАСТЕР УСЛУБИДА ТАХЛИЛИ

• Ижрочиликнинг аҳамияти бериши керак бўлган жараёнлардан бири ҳам асар тахлилидир. Ҳар бир ижрочи асарни олар экан энг аввало уни хажми ва ритми билан қизиқади. Қолаверса асар давомийлигидаги куй оҳангини ўрганиб тахлил қилади. Ўзбек халқ куйи бўлмиш “Ёлғиз” асари ҳам мусиқий оҳангдорлиги ва қулоққа ёқимли тембр товушлари билан тингловчилар қалбидан бугунги кунда ҳам жой олиб келмоқда. Ўқувчилар билан асарни ўрганишда нота матнини тахлил қилиш бироз зерикарли холатни олиб келиши мумкин, шунинг учун кластер методидан фодалансак мақсадга мувофиқ бўлади.

ЁЛҒИЗ АСАРИ

ЁЛҒИЗ АСАРИ

ЁЛҒИЗ АСАРИ КЛАСТЕР УСЛУБИДА ТАХЛИЛИ

ЁЛҒИЗ АСАРИ ТАХЛИЛИ

ЧАНГ СОЗИДА АНСАБЛ БЎЛИБ ЁЛҒИЗ АСАРИ ИЖРОСИ УСТИДИ ИШЛАШ

1917 йил 8-августда

Борис Федорович Гиенко

1941 йилда

Владикавказда туғилган.

Тошкент консерваториясининг Б. Б. Надеждин композитсия синфини тугатган.

1945 йилдан

Мусиқий коллежда композитсия ва назарий мавзулар ўқитувчиси

1948 йилдан

Тошкент консерваториясининг асбобсозлик ва ўқиш йўллари синфида ўқитувчи (ўзбек халқ чолғулари факултетида).

1963 йилдан

1964 йилдан

Ўъқитувчи

Композитсия синфида доцент

1968 йилда

Ўзбекистонда хизмат кўрсатган санъат арбоби

18 сентябр 2000 йил

Вофот этган

1957 йилда

Балетлари:Тонгда (Тошкент,)

1952 йилда

Мусиқий драмалар: Хуш келибсиз (Г.Сабитов билан, Тошкент,

1953 йилда

Ўчмас чироқлар (Д. Зокиров билан, Тошкент,)

1953 йилда

1954 йилда

Тохир ва Зухра (Г.Собитов билан, Т. Жалилов томонидан куйлар, Тошкент,)

Малла сочли қиз (Г.Сабитов билан, Тошкент,)

• Асар тахлилида композитор ижодини ўрганиш асарни ички моҳиятини ўрганишда асосий ўринлардан ҳисобланади. Композитор ижодини ўрганишда оддий матн холда ҳам ўқиб ўрганиш мумкин лекин жадвал яъни, хронолагик карта холатида ўрганиш бироз воқяликларни, йилларни ёдда сақлаб қолишда муҳим аҳамият касб этади.

БОРИС ФЕДОРОВИЧ ГИЕНКО

• Кўриб турганимиздек ушбу жараёнда иккисида ҳам мтин лекин бирида жадвалли матн бирида эса жадвалсиз матн. Натижа шуни кўрсатиб турибдики жадвал асосида ўрганилган композитор ижодини ўрганиш қулай ва йилларини ёдда сақлаш осон.
• Шунинг учун ҳам бугунги кунда педагогик технологияларни қўллаш таълим жараёнини ўсишига ҳамда изланувчини илм олишида кўпроқ ва кенгроқ йўлларни очиб бермоқда десак муболаға қилмаган бўламиз.

II.3.ЁЛҒИЗ АСАРИНИ ТАКТЛАРГА БЎЛИБ ИШЛАШДА АҚЛИЙ ХУЖМ МЕТОДИДАН ФОДАЛАНИШ ЙЎЛЛАРИ.

• Ёлғиз асарини ўрганар эканмиз юқорида композитор ижодини ўрганиб олганимиз каби, асарни тактларга бўлиб ўрганиш асарни мукамал қилиб ўрагниш учун асосий вазифалардан бири ҳисобланади.
• Ёлғиз асари 86 тактни ўз ичига олган бўлиб йирик шаклдаги асарлар сирасига киради. Асарнинг туб моҳияти шундаки асар минор тоналлигида ёзилган бўлишига қарамай тингловчини сел қилиш холатига олиб келади. Асардаги оддий кўринган ритмик кўринишлар асарни осон ўрганишга ёрдам беради. Ўқувчига асарни ўргатишда ақлий хужум методи тажрибалрда ўз самарасини берган бўлиб, асарни ўрганиш давомида умумий тушунчага эга бўлишда асосий мезон вазифасини бажаради.

Хулоса

• Хулоса сўнгида шуни айтиш жоизки мусиқий фаолият барча таълим-тарбия ишларимизнинг ажралмас қисми бўлиб, ёшларни гармоник ривожлантиришда унинг роли катта.
• Битирув малакавий ишни ёритшда чанг созини ўргатишда педагогик технологиялар ёрдамида ўрганишнинг қулай ва афзаллик томонлари ёритиб ўтилган. Чанг чолғусида “Ёлғиз” асарини тахлил қилишда эса интерфаол услублардан фойдаланилганлигини кўришимиз мумкин. Бир сўз билан айтганда ушбу малакавий ишни ёритишдан мақсад бугунги кунда миллий мусиқамиз, миллий оҳангларимиз садоларини тахлил қилишда ўқувчи ёшларга қулай йўлларда замонавий педагогик технологиялар ёрдамида ўрганишнинг қулайликларини кўрсатишдан иборат эди. Юқорида очиб берилган мавзудан келиб чиқиб шуни айтиш жойизки ушбу ишни келгусида ёш авлод асар тахлил қилишида ҳам назарий ва амлаий кўмак беради деб умид қиламиз.
• Келгусида ушбу таналанган мавзуимиз юзасидан ўқув қўлланма ва дарсликларни тайёрлашда кенгроқ қилиб назарий ва амалий тахлиллар билан ёритишга харакат қиламиз.
•