Чиркелишкен тукум куучулук

Жыныстык генетика

Жынысы организмдин башка белгиси сыяктуу эле тукум куучулук менен аныкталат. Жыныстын генетикалык аныкталышында жана жыныстардын мыйзам ченемдүү өз ара айкалашын колдоодо манилүү роль хромосомалык аппаратка тиешелүү.

Хромосомалар

Жыныс хромосомалары

деп(гетерохромосома)

• аял ХХ менен эркектиХУ

бири-биринен хромосомалар

боюнча айырмаланышы

Аутосома деп

– эки жыныстын бирдей

хромосомалары .

Адамда

46 хромосома (23 жуп)_

22 жуп аутосома

1 жуп

жыныс хромосома

Х - Хромосома 300 оорулар

Жыныстык хромосомалар

тукумга берилиши

жыныс менен чиркелиш

кен турдо болот.М

(дальтонизм, аутизм,

гемофилия,

психикалык жактан ж.б ).

• Х- хромосома таасир
• этиши мүмкүн
• Х-хромосома
• ката берилиши 

Х-хромосома

Аутосомалар  -эки жыныстын бирдей хромомсомалары.  Жыныстык хромосомалар (гетерохромосомалар) - эркек менен аял жынысы бири - биринен хромосомалар боюнча айырмаланышы. Адамдын клеткасында 46 хромосомалар же 23 жуп бар: 22 аутосома жуптары и бир жубу жыныс хромосомалар. Жыныс хромосомалар Х жана Y – хромосомалар деп белгиленет. Аялдарда эки Х – хромосомалар, эркектерде бир Х – хромосома жана бир Y – хромосома бар. Жынысты хромосомалык аныктоонун 5 түрү бар..

1 тип

ХХ, ХУ

Сут эмуучулор анын ичинде адам, курттар, рак сымалдуулар, көптөгөн курт-кумурскалар, жерде-сууда жашоочулар, айрым балыктарга муноздуу.

Жыныстын генетикалык аныкталышы

2 тип

ХУ ХХ

• Канаттуулар, сойлоочулар, жерде-сууда жашоочулар жана айрым балыктар, курт-кумурскаларга
• муноздуу

3 тип

ХУ Х0

• (0 хромосома жок дегенди билдирет) айрым курт кумурскаларда кездешет

(туз канаттуулар)

4 тип

Х0 ХУ

кээ бир курт-кумурскалар табылган (тен канаттуулар - биттеринин

Гаплоиддик-диплоиддик

2n n

5 тип

• Аарылардын жана кумурскалардын табылган: уруктанбаган жумуртка клетка (партеногенез ),

Жыныстык хромосомалардын ачылышы жана жынысты аныктоодо алардын ролун тактоо хромосомалар организмдин белгилерин аныктагандыгы жагына маанилүү далил болгон.

ХУ

Y – хромосомада жайгашкан гендердин Х -хромосомасында аллелдик жубу болбойт

Х – хромосомада жайгашкан гендердин көпчүлүгүндѳY – хромосомада аллелдик жуп болбойт

ГЕМИЗИГОТ тук АЛЛЕЛ

Жыныс менен чиркелишкен тукум куугучтук деп– белгилердин Х- жана Y- жыныс хромосомалары аркылуу берилиши.

Аллелдик гендер –гомологиялык окшош,б.а.жуп(тугойлуу ) хромосомалардын бирдей жеринде (локусунда) орун алышат.

Бул учурда генотипте жалгыз санда болгон рецессивдик ген байкалат. Алсак, Х- хромосомада гемофилияны (кандын төмөн уюшу) козгогон генден турушу мүмкүн. Анда ушул хромосоманы алган бардык эркек жандыктар бул оору менен оорушат, анткени Y – хромосомада басымдуу

аллель жок .

Признаки, сцепленные с полом

• Передаются от матери к дочерям и сыновьям, а от отца – только к дочерям

Чиркелешкен тукум куучулук . Чиркелешкендин бузулушу

Моргандын закону: бир хромосомада жайгашкан гендер бирге тукум куушат.

Чиркелешкен гендер – бир хромосомада жайгашкан гендер.

Чиркелешкендин тобу – бир хромосоманын бардык гендери .

Чиркелешүү кээ бир учурлардын пайызында бузулушу мүмкүн. Чиркелешүүнүн бузулуу себеби – кроссинговер (хромосомалардын кайчыланышы) –мейоздун бөлүнүшүнүн Iпрофазасында хромосомалардын аянтчалары менен алмашуусу. Кроссинговер генетикалык рекомбинацияга алып келет. Гендер бири-биринен канчалык алыс аралыкта жайгашса, алардын ортосунда кроссинговер тезирээк болот. Ушул кубулушта генетикалык карталардын түзүлүшү - хромосомадагы гендердин иреттүүлүгүн жана алардын ортосундагы болжолдуу аралыгын аныктоо негизделинет.

Гендердин өз ара аракети

Генотип  – бул жөнөкөй эмес гендердин тобу. Бул тарыхта пайда болгон бир бири менен өз ара аракеттенген гендердин системасы. Так айтсак гендер эмес (ДНКнын молекуласынын бөлүктөрү) алардын негизинде пайда болгон продуктулары (РНК жана белоктор) өз ара аракеттенет. Аллелдүү жана аллелдүү эмес гендердин өз ара аракеттенеши мүмкүн.

Аллелдүү гендер өз ара аракеттенеши:  толук доминанттуу (басымдуулук кылуу), толук эмес доминаттуу (басымдуулук кылуу), кодоминаттуу.

Толук доминаттуу  – бул кубулушта доминанттуу ген рецесивдүү гендин иш аракеттин толук басат, жыйынтыгында доминанттуу белгиси өнүгөт.

Толук эмес доминантуу  – бул кубулушта доминанттык ген рецесивдүү гендин иш аракетин толук басымдуулук кылбайт, ошондуктан аралык белги пайда болот.

Кодоминаттуу (көз карынсыз пайда болуу)  бул кубулушта гетерозиготалуу организмдеги белгинин пайда болууда эки аллел катышат. Адамда кандын топторун аныктаган ген бир нече аллелдер менен көрсөтүлөт. А жана В кандын топторун аныктаган гендер бир бирине караганда кодоминантуу жана О топту аныктаган генге караганда доминаттуу болот.

Аллелду эмес гендердин өз ара аракети:  кооперация, комплементардуулук, эпистаз жана полимерия.

Кооперация  – бул кубулушттун ар биринде фенотипикалуулуктун пайда болуусундагы эки доминаттуу аллелдүүлүк эмес гендердин өз ара аракетинде жаӊы белгинин пайда болушу.

Комплементардүүлүк  – бул кубулушта белгинин өнүгүүсүнө ар бири өзүнчө алып барбаган эки доминаттуу аллелдүү эмес гендердин өз ара аракеттинде жаӊы белгинин пайда болушу

Эпистаз   – бул кубулушта бир ген (доминанттуу жана рецессивдүү да) башка (аллелдүү эмес) гендин (доминанттуу жана рецессивдүү да) иш аракетин басат. Басымдуулук кылган ген (супрессор) доминаттуу (доминаттуу эпистаз) же рецессивдүү (рецессивдүү эпистаз) болушу мүмкүн.

Полимерия  – бул кубулушка бир эле белгинин өнүгүүсүнө окшош таасир тийгизген бир нече аллелдүү эмес доминанттуу гендер жооп берет. Генотипте канчалык ошондой гендер көп болсо ошончолук белги ачык пайда болот. Сандык белгилердин ( теринин түсү, дененин салмагы, уйдун сүттүүлүгү ) тукум кууганда полимерия кубулушу пайда болот. Полимерияга карама - каршы плейтропия кубулушу пайда болот. Плейотропия – гендин көп түрлүү иш аракети,бул убакта бир ген бир нече белгилердин өнүгүүсүнө жооп берет .

Тукум куучулуктун хромосомалык теориясынын негизги жоболору:

• хромосомалар тукум куучулукта негизги ролду ойношот;
• хромосомада гендер белгилүү сызыктуу иреттүүлүктѳ жайгашышкан;
• ар бир ген хромосоманын белгилүү ордунда (локуста) жайгашкан; аллелдүү гендер гомологиялык хромосомаларда бирдей орун (локус) ээлейт;
• гомологиялык хромосомалардын гендери чиркелешкен топту пайда кылат; алардын саны хромосомалардын гаплоидик топтомуна барабар;
• гомологиялык хромосомалардын ортосунда аллелдик гендер менен алмашуу мүмкүнболот(кроссинговер);
• гендердин ортосунда кроссинговердин жыштыгы алардын ортосундагы аралыгына пропорционалдуу