Абусупиян Акаев Жизнь и творчество

ПЛАН

1. Абусупиян Акаевни яшавлукъ ёлу, жамият чалышыву. Ону къумукъ, дагъыстан, бусурман халкъланы ругь тарихиндеги ери.

2. А. Акаевни яратывчулугъуну ахтарылгъанлыкъ даражасы. Огъар белгили алимлер берген къыйматлар.

3. Китаплар чыгъарыв гьаракаты.

4. Чебер адабият яратывчулугъу: шиърулары, поэмалыры, дастанлары.

5. Публицистика яратывчулугъу: оьзюню тюрлю-тюрлю китапларына язгъан баш сёзлери, газетлерде, журналларда чыкъгъан макъалалары.

6. Таржума яратывчулугъу: арап, орус адабиятлардан къумукъ тилге гёчюрген асарлары.

7. Фольклористика чалышыву: къумукъ халкъ авуз яратывчулугъун жыйыв, ахтарыв, басмадан чыгъарыв булан этген ишлери.

8. Тюрлю-тюрлю тармакълы илмулар булан байлавлу язылгъан макъалалары, китаплары. «Къылыкъ китап».

9. Инкъылапны ва ва ватандаш давну йылларындагъы яратывчулугъу.

10. Совет девюрдеги яратывчулугъу.

11. Арапча чыгъагъан «Баянул хакаик» деген журналдагъы гьаракаты.

АБУСУПИЯН АКАЕВНИ ЯШАВУ ВА ЯРАТЫВЧУЛУГЪУ

Гьар халкъны яшавунда, ону ругь якъдан оьсювюнде кюрчю бурулувуну белгиси болагъан ва асруланы боюнда унутулмайгъан эсделик къоягъан агьвалатлар бар. Олар, шо халкъны милли маданиятыны дазуларындан чыгъып, дюнья агьамияты булангъы агьвалатлагъа айлана. Бизия Дагъыстанны тарихинде белгили ярыкъландырывчу, шаир ва муаллим Абусупиян Ака­ев (Арсланбеков) ад-Дагьыстани ал-Гъазанышини (1872—1931 й.) яратывчулугъу шолай агьвалатлардан бириси деп айтмагъа тийишли.

Абусупиянны яшаву ва чалышыву инсанланы тарихиндеги белгили адамланы: Абай Къунанбаевны, Къаюм Насырини, Астемир Атажукинни, Абдулхалыкъ Жанибековну ва оьзгелерини чалышыву булан бир сыдрада токътагъан.

«Язывчу» деген бир сёз ону хасиятларын ва чалышывун толу кюйде ачыкъ этмей. Ялынлы публицист, жамият чалышывчу Абусупиян янгы Дагъыстан жамият ойланы ва янгы милли маданиятыны белгисине айлангьан.

Яш заманындан тутуп ол оьз халкъыны бары да ругь байлыкъларын оьзюне алгъан. Къысгъа болжалны ичинде яшавну университетлерин оьтген ва терен гьакъылы булангъы улан милли адабиятда генг кюйде арагъа чыкъгъан. Абусупиян яшавну янгыртывда жагь кюйде ортакъчылыкъ этген. Шо огъар айланадагъы гёзелликни ва халкъны ругьун терен кюйде гьис этмеге кёмек этген. Абусупиян оьзюню ойларын, алдына салынгъан борчланы тез англагъан ва оланы оьр даражада гьаракатчылыкъ булан бек къаст этип кютме чалышгъан.

Оьзюнден алдагъылар, гьалиги ва гележек наслулар булан тенглешдиргенде Абусупиянны тарихдеги къуллукълары кёп уллу. Абусупиянны аты кёп миллетли Дагъыстан ва Кавказ адабиятны макътавлу тарихине белгили. Ол халкълагьа терев ойчу, машгьур шаир, алим, ярыкъландырывчу ва моюмайгъан-талмайгъан жамият чалышывчу гьисапда танывлу. Абусупиян бизге варисликге оьзю язгъанлары ва башгъа тиллерден гёчюрюлгенлери булан бирге алгъанда 40-дан да артыкъ китап къоюп гетген. Оланы гёзден гечирип, тергевлю охуп пикру этгенде, Абусупиян девюрюне гёре, хыйлы-хыйлы философия, жамият-политика, илму ва къылыкъ якъдан тюрлю-тюрлю гьакъылланы арагъа чыгъаргьан, олагъа оьзтёрече янашгъан.

Абусупиянны яратывчулугъу бизден алдагъы кёп пагьмулу алимлени ойларын оьзлеге тартгъан ва уллу багьа къазангъан. «Кавказдан гелген профессор» деп белгили болгъан ол Къазан шагьарны алимлерини арасында. Бакудеги университетни профессору Бекир Чобан-заде Абусупиянда милли маданиятны язбашыны тувулувун гёрген. Академик Андрей Кононов Абу­супиянны яратывчулугъуну гьакъында айта туруп, булай язгъан: «Абусу-пиян шаир, публицист, педагог, китап чыгъарывчу гьисапда айрыча бел­гили».

Абусупиянны яшаву ва яратывчу байлыгъы дагьыстан алимлери Магьаммат-Сайит Саитовну, Магьаммат Абдуллаевни, Салав Алиевни, А. Исаевни ва башгъаланы ишлеринде оьр багьа алгъан. «Халкъгъа билим беривню тармагъында белгили гьыз къойгъан — халкъ педагогу»,— деп язгъан ону гьа­къында, Абусупиянны алдында охугъан, танывлу язывчу Магьаммат Хангишиев.

Абусупиян Акаев Темирханшура округну Тёбен Къазаныш юртунда Акай Арсланбековну агьлюсюнде 1872-нчи йылда тувгьан. Юрт къадиси Акай Арсланбеков яшавда бош затлардан арек болуп, илмудан ва динден яхшы пайы-англаву бар гиши болгъан.

Абусупиян — агьлюдеги уланланы инг де гиччиси — яш вакътиден тутуп китаплардан кёп иштагьлана, гьар затны билме сюе болгъан. Шону эс этип, атасы муну Къазаныш межитдеги мадрасагьа охума сала. Мадрасада берилеген билимлер Абусупиянны рази этмей. Шогъар гёре атасы яшны охувун давам этмек учун Дагъыстанны инг уллу алимлерини янына йибере. Абусупиян Жюнгютейде, Шурада, Согъратда, Таргъуда алимлени янында бир нече йыл охуй. Онда ол арап тилге, адабияттъа, астрономиягъа, фи-лософиягъа, тарихге, физикагъа, тил илмулагъа байлавлу оьр даражада би­лим ала. Уьюне къайтып гелген сонг, ол Гюнтувуш адабиятны классиклерини асарларын оьзбашына уьйрене, анадаш халкъыны авуз яратывчулугьун, Йырчы Къазакъны йырларын, такъмакъларын жыя.

Гетген асруну ахырында Темирханшурагъа, Дагъыстан областны гьакимине, Кавказны наместнигинден - сердерден): яхшы пагьмулу эки яш адамны танглап, айырып, арап ва дюнья яшавгъа байлавлу илмулардан оьз билимлерин артдырмакъ учуп оланы Къазангъа йиберигиз, — деп язылгъан кагъыз гелген. Ерли гьаким шонда охумакъ учун Абусупиянны йибермекни тийишли гёрген. Татар алимлерден дарс алып, Къазанда ва Оренбург тарапларда охугъанлыгъы да, Татарстанны школаларында дюнья яшаву гьакъында дарс беривню янгы къайдалар булан болуву да Абусупиянгъа алим ва язывчу гьисапда хыйлы затланы билме кёмек этген. Къазандан къайтгъан сонг, ол халкъны маърипатлы, билимли этив ишине дагъы да уллу гьаракатчылыкъ булан гиришген.

1902-нчи йылда Абусупиян оьз ватанына къайтып, Тёбен Къазанышда эки йыллыкъ мактап ача. Шо школадагъы охув ва тарбиялав иш, Эдилбойдагъы ярыкъландырывчуланы янгы къайдасына гёре юрюле болгъан

Оьзю ачгъан школада практика чалышывуну кюрчюсюнде 1909-нчу йылда Абу­супиян «Иршаду-с-сибъян» деген китабын язгъан. Алимни школасында яш-лагъа билим беривню къайдасы гьали биз школаларда юрютеген дарс йимик болмагьан, охувчуланы эркин лакъырлашывуна кюрчюленип юрюлген. Дарсны вакътисинде яшлар охумагъа, язмагъа, гьисапгъа, динни къанунларына, ана тилни грамматикасына уьйрене болгъанлар. Шолай да охувчулар къол ишни, сатыв-алывну, китапны басмаханагъа гьазирлевню къайдаларына уьйренгенлер.

Яшны ругь янындан оьсювю школагъа баргъынча хыйлы алда тарбияланмагъа тарыкъ дей Абусупиян. Охув сююнч гелтирегенлик, билимлеге талпыныв, ругь байлыкъланы бары да материал байлыкълардан оьрге салыв биринчи абатларындан гьасил бола. Педагогну буса ол лап да жаваплы ишни яшавгъа чыгъармагьа бойнуна алгъан адам булан тенглешдирген. Абусупиян айтагъан кюйде, къылыкъсыз адам ругь янындан да ярлы. Адам къылыкъ янындан тюз тарбиялансын учун онда рагьму, гертилик, бирев-биревге кёмекге табулагьанлыкъ, халкъыны ругь ва тарихи байлыкъларын сакълап болагъанлыкъ болмагъа герек. Амма ялгъан айтмакълыкъ, къоркъачлыкъ, бирев-биревню гюллемек, экиюзлюлюк, къызгъанчылыкъ, оьзюню пайдасы учун халкъны атын тутуп сутурлукъ, жанаварлыкъ, чагъывчулукъ, жамиятны арасында питнечилик ишлени юрютмек — булар бары да къылыкъсызлыкъны белгилери. Шу тайпа хасияты булангъы адамлар жа­миятны оьсювюне пуршав этеген адамлар, деген ол;

Оьз девюрюню оьзге вакиллери йимик, Абусупиян динге инанагъан адам болгъан. Ону динге инаныву оьзю чыгъаргъан китапларда да гёрюнмей къалмагъан. Дюнья яшавуна байлавлу адабият: асарларын гёчюрмек, оланы басмадан чыгъармакъ булан янаша Абусупиян дин китапларын да, Къуранны маънасын англатагъан асарланы да гёчюрген. Шолай этегенлик Абусупиян оьз девюрюне къыйышывлу адам болгъанлыгъын гёрсете. Динчилик къуллукъну тутмагьа бирдокъ да къаст этмеген, халкъны англавун тунукълашдырагъан бир тайпа ялгъан моллалагъа, алдагывчу къадилеге ачувлу гёзден къарайгъанлыгъын ол бир заманда да яшырмагъан

Янгыз савланы талап къоймай, оьлюлени де тонавун алып турагъан уятсыз моллаланы юзюн ача туруп Абусупиян «Манай Алибековгъа жавап» деген шиърусунда булай язгъан:

«Уллулардан эл чегип,

Гиччилеге багъайыкъ.

Сен айтагъан табунгъа

Оьлген деп ат тагъайыкъ».

Ол динни-шариатны бузмайлы, тюз кюйде юрютмекни талап этген.

Халкъны арасында Абусупиян бир якъдан таржумачы деп, бирдагъы якъдан гьар тюрлю масъалалагъа гёре илму китаплар язгъан, кёп тилли сёзлюклени тизген адам деп танывлу.

Китаплар чыгъарывда акъчаны, кагъызны къытлыгъы себепден ону аз харжламакъ муратда ол лап увакъ гьарплар булан языв эте болгъан. Ону «100 йыллыкъ тынч рузнама» календары шолай чыгъарылгъан китапларындан биридир. Бу календарда 1905-нчи йылдан башлап 1985-нчи йылгъа ерли табиатда болажакъ агьвалатланы йыллары, жумалары; кёп маълуматлар, тюрлю-тюрлю хабарлар ерлешген.

Абусупиянны китаплар сатагъанын гёргенлерден кёплерини айтывуна гёре, ону къолунда янгыз дин китаплар тюгюл, башгъа тиллерден, айрокъда къазан-татар тилден, гёчюрюлген «Минг бир гечеден» бёлюклер, «Тоту-наме», «Бозйигит», «Юсуп ва Зулайха» («Юсупну хабары»), «Дагьир ва Зугьра», Йырчы Къазакъны асарлары, къумукъ халкъны авуз яратывчулукъдан асарлары, аталар сёзлери ва оьзгелери де болгъан.

Абусупиян шо девюрде халкъыбыз учун бек герекли китапланы чыгъарма къаст этген, ону «Гьазир дарман» деген китабы да шогъар шагьатлыкъ зте. Шонда инг герекли дарманланы атлары эсгериле. Доктор гелгинче олардан нечик пайдаланма тюшегенлиги де гёрсетилген. Автор дарман­ланы бузулуп къалмасын деп нечик сакълама тюшегенликни де билдире. Къумукъ тилде бир-бир дарманланы атлары ёкълугъу саялы алим оланы атларын русча берген: «Гофманские капли», «Камфорное масло», «Мятные капли», «Нашатырный спирт» деп язгъан.

Дагъыстанлыланы арап, орус ва ерли тиллер булан таныш этмек учун Абусупиян 4-5-6 тюрлю тилде сёзлюклер чыгъара. Шолай да ол терминлени сёзлюгюн де гьазирлеп чыгъаргъан, шо терминлер къайдан гелгенлигин, оланы не ерде къоллайгьанлыгъын да гёрсетген. Бу сёзлюкде 200-ден де артыкъ сагьифа бар. Автор бу сёзлюкню чыгъартмакъдан мурат — ана тилин, сёзлюк байлыгъын артдырмакъ, деп эсгере.

Гертисин айтса, Абусупиян инг тизив таржумачылардан, ол татар, орус ва оьзге халкъланы классиклерин анадаш халкъына нечик чи, бары да дагъыстанлылагъа танытгъан. Совет гьукуматны башлапгъы йылларында ол оьзгелени къыйынын ашап яшайгъанланы ич юзюн ачып гёрсетген бир нече сатира асарланы гёчюрген. И.А. Крыловну «Женгертги ва Хомурсгъа» де­ген масалын да таржума этген.

Бу китапда къумукъ халкъны тезден берли авуздан-авузгъа айтыла гелген йырлары, сарынлары, такъмакълары, аталар сёзлери, къумукъ шаирлени алдынгъы наслусу Йырчы Къазакъны, Магьаммат-Апенди Османовну, Манай Алибековну, Абусупиянны оьзювю адабият асарлары ерлешдирилген. Мунда бизин халкъны бырынгъы халкъ йырлары, сарнав йырлары (ваягьлар), къаргъыш этеген сарынлар, къылыкъ масъалалагъа байлавлу айтывлар, масаллар, тапшурмалар, тапмачалар, кюлкюлю къысгъа хабарлар ва оьзгелери де жыйылгъан.

Абусупиянны оьзюню шиъруларыны да кёп агьамияты бар, неге тюгюл де оларда янгы яшавну идеялары, загьматчыланы гьалы ачыкъ кюйде гёрсетилген. Масала, «Сабанчы» деген бир шиърусунда шаир ярлы Бектемирни атындан ону гьар гюнлюк загьматыны гьакъында айта.

Абусупиянны шаирлик пагьмусу она «Язбаш» деген шиърусунда да ачыкъ кюйде гёрюнюп тура. Мунда язбаш нечик леззетли, къуванчлы вакъти экени кёп арив суратлана:

«Гьар йылны бир язбашдыр инг леззетли заманы,

Бош-бошуна йибермейик гелип-гетмегин аны...»

«Къызъяшланы тилинден шикаят», «Яшлагъа насигьатлы тюрк», «Ананы тилинден балагъа» деген шиъруларында Абусупиян яшланы дюнья илмуларын уьйренеген школалагъа чакъыра. Шо шиъруларда автор къатынгишилер де билим алмаса ярамай дейген масъаланы арагъа сала. Гюнбатыш Европаны къатынларыны гьалын макътап, Абусупиян: «Охуп билим алгъанлыгьы саялы оланы пачалыкъ ишлерде де эргишилер булан тенг ихтияры бар,— деп язгъан.

«Муаллимге бир нече сёз» деген ишинде автор охув йылны гюзде башламакъны таклиф эте. Яшлар башлапгъы мактапда 2 йыл охума гереклер. Биринчи йыл гюнде 4 дарс, экинчи йыл 5 дарс берме герек. Аслу тергев охувгъа, язывгьа берилме тюше, тарихден, жагърапиядан, гьисапдан дарслар болма тарыкъ. Классда 30-дан артыкъ яш болма тюшмей, артыкъ болса дарсланы юрютме четим болажакъ. Дарсын гьазирлемеген яшланы къаркъарасына уруп такъсырлайгъанлагъа Абусупиян бютюнлей къаршы.

Авторну пикрусуна гёре, «Илмулар, билимлер — арты-ахыры битмейген затлар; илму, билим — дюньядагъы байлыкъланы инг де къыйматлысыдыр».

Абусупиян оьзюню дарсларында дюнья аламыны, табиатда болуп гетеген гьалланы, юлдузланы, планеталаны гьакъында яшлар англайгъан кюйде тынч тил булан айта болгъан. Муаллим оьзю охутагьан яшланы да алып юрт ягъагъа чыгъа, йыракъ ерлени гёрсетеген торнамадан (телескоп) таба юлдузланы тербенишине яшланы къарата. Неге тюгюл де, дарсда эшитген затларын яшлар яшавда оьз гёзю булан гёрмеге де герекли болгъан.

Бажарывлу педагог гьисапда Абусупиян ана тилин оьсдюрюв, тазалыгъы масъаласына да кёп тергев бере. Ана тилге башгъа тиллени сёзлерин ерсиз, гьажатсыз къошуп, къарышдырып къоягъанлыкъгъа да къаршы ябушгъан.

Бу масъала булан байлавлу этип «Къылыкъ китабында» ол булай яза: «Ана тилни башгъа тиллерден гелген сёзлер булан къарышдырып сёйлемек арив тюгюл... Шолай этмек оьз тилибизни ёкъ болувуна багъып элтмесми? Бизде «къабул этмек» деген сёз бар тура «принимать» деп айтмагъа, яда бизде «янгылыш», «хата» деген сёзлер бар экенчин «ошибка» деп айтмагъа не тарыкъдыр?».

Адамланы айланышы, юрюшю нечик болма герекни гьакъында айта туруп автор: «Магазинге гиргенде яда орам булан барагъанда къайсы буса да бир затны бармагъы булан гёрсетмек арив тюгюл». «Экев бири-бири булан сёйлеп турагъанда, олар сёзюн битдиргинче тынып турмагъа, оьзюню пикрусун сонг айтмагъа герек». «Театрда олтургъанда инбашынг булан хоншунга таянма, лакъыр этме» деп насигьат эте.

«Яшлагъа насигьатлы тюрк» деген асарында Абусупиян яш адам нечик тарбиялы болмагьа герек деген суалгъа гёре оьз пикруларын айта:

«Гьар бир затдан илму сыйлыдыр, амма

Сыйсызлыкъны атын гьеч бир де алма,

Гьар заман безенип мыйыгъынг бурма,

Даим опуракъны гьайында турма».

Абусупиян яшавну гьар минутун къыйматламагъа чакъыра, неге тюгюл де «къолдан чыкъгъан зат дагъы къайтмас». Шогъар гёре яшёрюмлеге ол булай насигьат берген:

«Пайдасыз бош заман гетмесин, вёре,

Билмейгенинг артдыр пагьмунга гёре.

Алтындан сыйлы бил гьар сагьатынгны.

Бир сагьатынг гетсе пайдасыз ёлгъа,

Минг алтын берсенг де гелмежек къолгъа».

Абусупиянны педагогика ёлдагъы бютюн чалышыву адамланы патриотлукъ ругьда, оьз халкъына, оьз Ватанына аминликни ругьунда тарбиялавгъа бакъдырылгъан «Ананы тилинден балагъа» деген шиърусунда ачыкъ гёрюне.

Абусупиян гьар тюрлю масъалалагъа байлавлу чалышывунда, милли культураны бир бёлюгю гьисапда, къумукъ китаплар шо девюрню бек герекли масъалаларын чечивде мекенли бир гюч болуп токътасын деп гьаракат этген. Абусупиян гьар тюрлю китаплар ва башгъа ишлер булан таныш болгъанда биз ол янгы девюрню инг де прогрессив (алдынлы) адамларындан бири деп таныйбыз.

Абусупиянны къысматы ва ону яратывчу байлыгъы милли адабиятны ва ярыкъландырывчу ишни тарихини бирдагъы бир рагьмусуз белгиси. Насип-ге, ол яратгъан бары байлыкълагъа намарт адамланы къоллары етишмеге болмагъан. Халкъны арасындан чыкъгъан, пагьмугъа абур этеген къоччакъ уланлар пагьмулу алим ва ярыкъландырывчу яратгъан асарланы хыйлысын бугюнге ерли сакъламагъа бажаргъан.

Оьрде айтылгъан кюйде, Абусупиянны яратывчулугъу янгыз къумукъ халкъны маданият байлыгъы болуп къалмай, о — бары да Дагъыстан халкъ-ланы да, Гюнтувуш ва Гюнбатыш Европаны халкъларыны да уллу байлы­гъы. Ахтарывлар гёрсетеген кюйде, ярыкъландырывчуву яратывчулукъ бай-лыгъында дюнья цивилизациясыны чебер маданиятыны ва авуз-шаирлик байлыгъыны оьр даражаларын сезмеге бола. Ол оьзю язгъан асарларда Им-рул Къайсвы, Омар Хаямны, Къол Алини, Абдурагьман Жамини, Низа мини, Пушкинни, Крыловну, Толстойну, Къазакъны ва башгъаларыны классика байлыкъларындан пайдалангъан. Ол оьзюню кёп-кёп асарларыв да шо уллу адамланы яратывчулугъуну таъсирини тюбюнде яратгъан.

Абусупиянны ярыкъландырывчу ва халкъгъа билим берив тармакъны гёрмекли вакили гьисапда халкъны арасында уллу абуру-сыйы болгъан. Ол тарбиялав ишде патриот янына кёп тергев берген. «Анагъа-Ватангъа бакъ-гьан ягъындагъы сююв тарбиялав ишде лап да агьамиятлы» — деген маъ-нада язгъан. Адамны тарбиялавда къылыкъ янындан тазалыкъны бирин-чи ерге салгъан. «Къылыкъ — адамлар яшайгъан жамиятны алгъа йибе-ривню кюрчюсю»,— деген ол.

Оьзюню 59 йыл болагъан чагъында, Сибирни къагьрулу къышларын ва авур-эммекли шартланы гётерме болмай, Абусупиян жан берген. Ол оьзю оьлсе де, онлар булан язгъан китаплары, этген асил ишлери халкъны эсин-де.

Абусупиянны тувгъан йылы хае (официальный) документлерде 1870 деп гёрсетиле. Шогъар гёре де, йыл айланывгъа багъышлангъан жыйынлар да 1990-нчы йылда оьтдю. Тек сонггъу йылларда юрюлген ахтарывланы на-тижасында билинген кюйде, Абусупиян, гьижрат булан алгьанда, 1289-нчу

йылны шаввал айыны 7-синде, демек, 1872-нчи йылны 8-нчи декабринде, анэдан тувгъан. (Къара: «Литературное и научное наследие Абусуфьяна Акаева» деген китап. Магьачкъала, 1992 й., 106 ва 134 б.).

Эсгерилген 1990-нчы йылдан тутуп, Абусупиянгъа бакъгъан якъдагъы тергев айрокъда бек жанланды. Ону атын бир-бир идаралагъа, Мадраса ва школагъа, орамлагъа къоймакъны масъаласы да арагъа чыкъды.

Абусупиянгъа багъышлангъан чебер асарлар айрокъда кёп яратылды. Оланы арасындан гьалиге инг де гёрмеклилери деп эсгермеге ярай — Бад-рутдин Магьаммадовну «Оьртен» деген поэмасын ва Акъай Акъаевни «Абу-супьян» деген шиърусун.

Абусупиянны яшавгъа, илмугъа, динге, охутув-тарбиялав масъалалагьа къаравлары айрокъда ачыкъ кюйде ону публицистикасында (жамият-полити-ка яшавгъа багъышлангъан макъалаларында) ва ол оьзюню бир-бир китап-ларыны ичинде яда башсёзлеринде язгъан затлардан гёрюне. Бу тайпа макъалаланы агьамиятлылыгьын гёз алгъа тутуп, Абусупиянны асарлары бу китапда шолардан башлана.

Мунда Абусупиян оьзюню он китабына язгъан башсёзлери айрыча бёлюк этилип бериле. Олардан, «Юз йыллыкъ тынч рузнамагъа», «Иршаду-с-си-бъянгъа» ва «Сафинат ун-назкатгъа» язылгъан башсёзлени печатгъа С.-М. Акъ-биев, къалгъанларын буса — Гь. Оразаев онгаргьан. Эсгерилген бёлюкдеги башсёзлени айрыча бермеклигибизни себеби — олар язылгъан китапланы къалгъан савлай текстлери бу бизин китапгъа къошулмагъан. Амма Абусу­пиянны къайсы буса да бир китабыны тексти савлайын мунда гелтирилеген гезиклерде буса, ол текст ону башсёзю булан бирче берилди (мисал учун, «Гьазир дарман», «Къылыкъ китап»).

(Абусупиян жыйгъан материаллардан) ЧЕЧЕГЕН ЮММАКЪЛАР

1. Сегиз тюкен, дёрт базар, Эки майдан, бир даллал.

2. Гече гёрген тюш недир? Башгьа тюшген иш недир? Уьч юз алтмуш бутакъда Минг оегиз юз къуш недир?

3. Ол недир ки — экидир инсанда, Уьчден артыкъ болмады гьайванда? Сен де бар, менде де — аламда ёкъ, Гьар гишиде бар десем — адамда ёкъ. Бир3 эки, уьчден гьеч артыкъ болмады, Дёртюнчю бир ерде гьеч ким гёрмеди, Шамгъа баргъан — уьчюсюн гёрюп гелди, Мисриге 1баргъан — гьеч бирин гёрмеди.

4. Дёрт татар — окъ атар.

5. Он сегиз минг бав недир? Етмиш эки дав недир? Къыркъ минг тюкен, бир шагьар, Аврув недир, сав недир?

6. Яралы къабан янгыз ятгъан.

1 Мунда: гезикли санавлары, номерлери. (Къара: 134—135 бетлер).

2 Делел, арачылыкъ этивчю, аралыкъны юрютювчю, арачы.

3 Не ажайып беш барып дёрт къайтмагъы.

7. Ол недир ки — юздюр аны бармагьы, Сегиз аякъ уьстюндедир турмагъы, Беш башы бар, сегиз гёздюр гёрмагъы,

8. Узун-узун къалалар, Ичинде яш балалар, Тюбюнден сув йиберсе — Оьрге багъып баралар.

9. Ари де лаплап, бери де лаплап, Кийиз къаплап, сюнкю саплап.

10. Айлана-айлана айлы бола.

11. Гичгине бир терен кёл — Тереклер аны ичинде, Оба-энгилик ягъынгъан Къызлар аны ичинде, Белине къылыч тагъынгьан игитлер аны ичинде.

12. Он экидир анасы, Къыркъ сегиздир уяеы,

Уьч юз алтмуш йымыртгъасы, Эки болур баласы.

13 Отбашда обур тебе — Етген-етген ону оьбе.

14. Солтаны саламат, къуллары карамат, Дёртюсю етти-етти, бири сегиз,— ол не аламат?

15. Шекер чачдым — туз битди.

16. Табун-табун турналар Тав башында ёргъалар,

Эти гьарам, шорпасы гьалал — Ол не болур, моллалар?

17. Авзу бир, тили эки, жаны ёкъ, Оёйлейген сёзлерини саны 6 ёкъ.

3 Гёрмеги (диалект формада).

4 Гиччинев.

5 Игитлер.

6 Санаву.

18. Яр ягъада ярты къалач.

19. Аранда бар, уьйде ёкъ, Орманда бар, къырда ёкъ.

20. Чинк тюбюнде — чика-чик, Аны уьстюнде — ялмавут, Аны уьстюнде — чирик булакъ, Аны уьстюнде — ярыкъ юлдуз, Аны уьстюнде — гесек агъач, Аны уьстюнде — сабанлыкъ, Аны уьстюнде — биченлик.

21. Аллагь берген топ йимик, Аягьы-къолу ёкъ йимик, Ичи къызыл гюл йимик, Уьстю яшыл от йимик.

22. Тюбю бир, башы эки, Башында — эчкиники.

23. Ол недир ки — къангъа ошар, къаны ёкъ, Бар да боюн къан алыпдыр, жаны ёкъ, Къатыны ёкъ, эри ёкъ,

Яшларыны саны ёкъ.

24. Эки ана, он бала, Амма аты бир бола.

25. Юкъкъа, гиччи, дёгерек — Оьзю гьар кимге герек.

26. Аршунлу тюгюл, путлу тюгюл, Амма оьзю гьар кимде бар.

27. Къат-къат тонлу, къарыш бойлу.

28. Жанлыдан жансыз тувар, Жансыздан жанлы тувар.

29. Гичгине акъ таш болат, Эшиги де ёкъ, тешиги де ёкъ.

30. Гел десе гелмей, гелме десе геле.

ЮММАКЪЛАНЫ ЖАВАПЛАРЫ:

1. Тюкен — сегиз женнет, базар — дёрт мазгьаб, майдан- дюнья булан ахырат, даллал — Аллагьу таала.

2. Тюш — дюнья, иш — оълюм, бутакъ — бир йылдагьы гюн-лер, къуш — намазлар.

3. Язывда болагъан тююрлер8.

4. Сыйырны эмчеклерй.

5. Бав — махлукъ алам, дав — тиллер, аврув — жагьиллер, сав — алимлер, тюкен — шагьарлар, шагьар — дюнъя 9.

6. Тёнгек.

7. Жаназа10.

8. Гьабиждейни тереги.

9. Кёрюкде аш биширмакъ.:

10. Урчукъ.

11. Гюзгю. .

12. Ана — бир йылдагьы айлар, уя — жумалар, йымыртгъа — гюнлер и, бала — кёкдеги аи да, пон де.

13. Кажин.

14. Солтан — Аллагьу таала, къуллар — пайгъамбарлар, дёрт етти — кёк, ер; етти пачалыкъ, жагьаннем; бири сегиз — женнетлер.

15. Хашынмакъ.

16. Балжибин.

17. Къалам.

18. Аи.

19. Нун деген гьарп.

20. Адамны бети.

21. Харбув.

22. Сенек.

23. Харбуз.

24. Бармакълар.:

25. Акъча.

Мунда гелтирилген 3 ва 19 номерли чечеген юммакъланы жавапла-рын билмек учун, арап алипбаны гьарплары булан таныш болма тарьцсь. Бир-бир арап гьарплар 1, 2 яда уьч тююр (бюртюк, точка) булан таъмин этилип языла. О гьарплар къолланып язылгьан сёзлердеги точкаланы санаву — бу чечеген юммакъларда роль ойнай, оланы жавабы да о точкала­ны санавундан асылы бола.

9 Бу чечеген юммакъны тарих маънасы болса ярай. Мунда 2 ва 14 номерли чечеген юммакълар! маънасы оьз девюрюню яшавгъа, динге, дю-ньяны къурулушуна адамланы къаравларын, оланы билим даражасын гёрсете.

А. Акаевни китабында, бу чечеген юммакъны жавабы «жаназа» деп гёрсетилген. Амма «сынажа» болма герек деп ойлайбыз.

Гюнлени ва жумаланы санаву бусурман календарны йылына гёре гёрсетилген.

26. Гьакъыл.

27. Хапуста.

28. Йымыртгьа.

29. Йымыртгъа.

30. Адамны эрни.

(«Мажмуъ ул-ашъар ал-ажамийят». Симферополь. 1321/1903 й. 34—36 б., 47—48 б.)

НАСИГЬАТ

Дин къардашым, гел, насигъатгъа тынгла, Гьикматлы оёз эшит, маънасын англа.

Насигьатгъа къайтмакъ — яхшы къылыкъдыр, Ваъзаны ташламакъ — талайсызлыкъдыр.

Мутиъ бол Аллагьгъа, пайгъамбарына, Табиъ бол агьлуна, асгьабларына.

Вере сен Аллагьны буйругьун бурма, Гьеч ерде шариатгьа хилап къурма.

Гьар бир ишингде сен тут Аллагь ягъын, Гьар бир къыйынлыкъда Аллагьгъа сыгъын.

Уллугьа гьюрмет эт, гиччиге — рагьму, Зулму этме, андан яман зат барму?!

Зулмудан замана тез тоягъандыр, Юртларъш харап этип къоягьандыр.

Гьар ишде орталыкъ эт, гьатдан озма, Дюньяны берселер, сыйынгны бузма.

Абурлукъ, инамлыкъ — не етер сагъа?! Багьанг ёкъ, тиерсен эки дюньягьа.

Къартгъа къарт болуп, яшгъа яшлыкъ гёрсет, Дин къардашларынга къардашлыкъ гёрсет.

Алимге кёп артыкъ гьюрмет тарыкъдыр, Китапда шайьгхдан алим артыкъдыр.

Амма алим болуп, шайых да болса — Ол бек артыкъ затдыр, олай табулса.

Бир гишиге илму болмаса адат,

Бир кепеклик затдыр кашфу-карамат.

Алимдир адапвгъанны тюз этеген, Алимдир шариатны юрютеген.

Алимлер болмаса шариат болмас, Алимсиз шариат уьч йылгъа къалмас.

Атангны-анангны разилигин ал.

Гьеч къарув къайтарма, рагьатлыкъгъа сал.

Дуасы къабулдур ата-ананы, Гьакъ юреги булан этер дуаны.

Атанг булан къайсы ёлдан юрюрсен — Сен де авлетингден шону гёрюрсен.

Аталарынг булан оьктемлик этме, Тухум тамам болмас, терс ёлгъа гетме,

Сенде гьюнер барму — огъар къаражакъ. Чириген сюеклер негер яражакъ?

Ажайып-тюрлю, адамланы гьайрангьа къоягъан аламатлар этип ба-жармакъ. Магьшар гюн Аллагь да амалгъа къарар, Тухумдан сорамас, амалдан сорар.

Устазгъа да герек гьюрмет, бил аны, Экинчиси атанг — устаздыр, таны.

Эмчини инжитсенг, аврув алырсан, Устазны инжитсенг, жагьил (билимсиз) къалырсан.

Дин къардашым, илму билип, амал эт, Жагьилликден къутулмагъа амал эт.

Жагьилликде къалсанг, бир алим къара, Дин уьйрен, оьзюнден гъар затны сора.

Илму — малдыр, амма даим къалагъан,

Къайда барсанг, шол ерде табулагъан,

Берген сайын артар, урланмагъы ёкъ,

Сапарда гётерип къыйналмагъы ёкъ.

Илму болгъан уьйде аш болмай къалмас,

Алам ач болса да, алим ач болмас.

Илмусуз амалдан йыракълыкъ герек, Амалсыз

Шуда — емишсиз терек.

Къышынг учун гьар тюрлю зат жыясан, Кёрюнг учун гьеч жыймайсан, къоясан.

Дюнья — ялгъанчыдыр, вере, дос тутма, Сенден артыкълагъа нетди, унутма.

Гёлентгингдир сени бир масал огъар:

Чаясанг — къачар, къачсанг — артынгдан чабар,

Вере, ички ичме, гьакъылсыз къалма, Гьакъыл — яхшы затдыр, шайтанлы болма.

Мунда: гьаракатсыз, гьеч амал этмейли.

Мунда: дюньяны оьзюнге Дос-ювукъ гёрме.

М и с а л деген маънада.

Гьакъыллы гишиге шол гъал ошарму, Гьакълусу бар жинли болуп яшарму?!

Уруну ахыры — къурудур, билсенг, Бу белгили затдыр, инсапгъа гелсенг.

Гишини агьындан, вере, тур арек: Агьны огъу бардыр, сакъланмакъ герек.

Кагъыз ойнамакъдан сакълан, будур сёз, Сакъланмасанг, ахырынгдан умут уьз.

Кагъыз ойнап, къолда мал къалгъаны ёкъ —

Къайда гете, гьеч ким бай болгъаны ёкъ.

Гишини артындан къыйбатгъа гирме,

Гюнагьларын алып, савабынг берме.

Савабынгны достунг алса сюймейсен,

Сюймейгенинг алса неге гюймейсен?

Адамгъа сувукъ сёз айтагъан болма,

Гьеч бир де оёзюнгден къайтагъан болма.

Гьакълусу бар, сёзюн ойлашмай айтмас,

Оёз — бир окъ йимикдир, чыкъгъан сонг къайтмас.

Айтылмагъан сёзге сен бий болурсан.

Айтылгъан сонг — ол бийдир, сен — къулусан.

Сёзню башгъа башгъа ери бардыр,

Гьар гьюнерни башгъа эрлери бардыр.

Къатунгиши булан гьеч мажлис къурма —

Эксиклик гелтирир, олтурма, турма:

Гьакъылы аз болур, терс багъып гетер, Амма макрю булан Иблисден бетер.

Гьакъылы.

Демек, къатынгишилер булан мажлис къуруп айланагъан эргишинн гьакъылы тёбенлешер, аз болур. Гьарут-Марут эди сигьру маъданы, Олагьа не этди, бир сора аны.

Эргиши, сен олар булан ойнама,

Бир де ал, бир де салып къыйнама.

Малны сыйлы билип, къарымлыкъ этме, Мал нетер тарыкъ деп исрапгъа гетме.

Акъ акъча къара гюн учун тарыкъдыр, Амма чомарт болоанг, юзюнг ярыкъдыр.

Мал буса, чыкъсын ол уллугъа-яшгьа, Сандукъда турмагъа, ташлар не башгъа?

Чагъувчу сёзюне гьакъыллы къайтмас, Сенден сёз элтмейген — сагъа да айтмас.

Герти сёйле, ялгьан оёзден арек бол, Адамны бек нюрсюз этегендир ол.

Къадилик-къартлыкъ деп сен огъар гирме, Малгъа къарап, ихтиярынгны берме.

Бал гёрюнюр, агьудур халкъ арасы, Ихтияр бир затдыр — ёкъдур багьасы.

Яхшы ваъзалардыр булар, унутма, Эр хазнасы шулардыр, сен хор тутма.

Абусупияндыр айтагъан оланы, Ваъзасында аны болмас яланы.

Дин къардашларына кёмеклик сюе, Гериде къалмакъгъа юреги гюе,

Унутма деп тилей дуада оьзюн, Насигьатда арив сёйледи сёзюн.

Ана макътагъанны алма, авул макътагъанны къойма.

24