СДЕЛАЙТЕ СВОИ УРОКИ ЕЩЁ ЭФФЕКТИВНЕЕ, А ЖИЗНЬ СВОБОДНЕЕ

Благодаря готовым учебным материалам для работы в классе и дистанционно

Скидки до 50 % на комплекты
только до

Готовые ключевые этапы урока всегда будут у вас под рукой

Организационный момент

Проверка знаний

Объяснение материала

Закрепление изученного

Итоги урока

Аль - Хоразмий жонундо тушунук

Категория: Математика

Нажмите, чтобы узнать подробности

Аль - Хоразмий жонундо тушунук

Просмотр содержимого документа
«Аль - Хоразмий жонундо тушунук»

Мухаммад Ал- Хоразмий

Б уюк математик, астроном ва географ Мухаммад ал-Хоразмий VIII асрнинг охири ва IX асрнинг биринчи ярмида яшаб ижод этди. Бу даврда Марказий Осиё араб халифалиги таркибига кирар эди.

Ривожланиб келаётган мавжуд тузум таыозо ыилган ижтимоий-иытисодий талаблар бу даврдаги тараыыиёт жараёнининг асосий омилларидан бири бщлди. Ыурилиш, савдо-сотиы, ъунармандчилик, деъыончилик ва бошыа соъаларни янада тараыыий эттириш учун астрономия, геодезия, геометрия каби фанларни ривожлантириш зарурияти туьилди. Щша даврнинг ильор олимлари бу фанларнинг амалий аъамияти ъаыида аниы тасаввурга эга бщлиб, Мухаммад ал-Хоразмий эса шу олимларнинг пешыадами ва йщлбошчиси эди.

Хоразмий дунё фанига  катта ъисса ыщшди. У алгебра фанининг асосчиси бщлди. «Алгебра» сщзининг щзи эса унинг «Ал-китоб ал-мухтасар фи хисоб ал-жабр ва ал-муыобала» номли рисоласидан олинган. Унинг арифметика рисоласи ъинд раыамларига асосланган бщлиб ъозирги кунда биз фойдаланадиган щнлик позицион ъисоблаш системаси ва шу системадаги амалларнинг Оврупода тарыалишига сабаб бщлди. Олимнинг «ал-Хоразмий» номи эса «алгоритм» шаклида фанда абадий щрнашиб ыолди. Унинг географияга доир асари эса араб тилида щнлаб географик асарларнинг яратилишига замин яратди. Хоразмийнинг «Зиж» и Оврупода ъам, Шары мамлакатларида ъам астрономиянинг ривожланиш йщлини кщрсатиб берди. Лекин афсуски, фаннинг бир неча тармоыларига асос солган, «щз даврининг энг буюк математиги ва агар барча шарт-шароитлар назарга оласа, ъамма даврларнинг ъам энг буюкларидан бири» (Ж.Capтон) бщлган бундай сиймонинг ъаёти ъаыида малумотлар деярли саыланмаган.   ..

Хоразмий Хоразм щлкасида туьилиб щсди. Адабиётларда 780 йил унинг туьилган йили деб ыабул этилган. У дастлабки малумот ва турли сохадаги билимларни асосан щз юртида, Марказий Осиё шаъарларида кщпгина устозлардан олган, деб билмоы мумкин.

Манбаларда Хоразмийнинг исмига яна ал-Мажусии ва ал-Кугруббулий деган атамалар ъам ыщшиб айтилади. Буларнинг биринчиси олим Хоразмнинг асли махаллий аъолисидан, яни оташпарастлар (арабча - «мажус» - оташпараст дегани) оиласидан, балки шу оташпарастлик динининг кохинлари оиласидан келиб чиыыанлигини, шу билан бирга олимнинг щзи ёки отаси мажусий бщлиб, улар исломни кейин ыабул ыилганлигини кщрсатади. Хоразмда мажусиилар исломдан кейин ъам узоы муддат щз диний урф-одатларини саылаб келган. Бу ъаыда Беруний щзининг «Осори боыия» асарида гувоълик беради. Келтирилган исмларнинг иккинчиси, Хоразмий муйсафидлик йилларини Баьдод яыинида Дажла бщйидаги ал-Кугруббул даъасида щтказганлигини кщрсатади. Одатда араблар бирор кишининг характерли хусусиятлари, ъунарлари, севимли одатлари ёки яшаш жоиларига ыараб, унга бир неча хил исм - «нисбатлар» берадилар. Хоразмийнинг ал-Кутруббулий исми ъам шу тариыа пайдо бщлган.

Хоразм жуда ыадимги маданиятга эга бщлиб, унинг ыишлоы хщжалиги суюрма деъыончиликка асосланар, бу щз навбатида, астрономия ва хронологиянинг ривожланган ъисоблаш усулларининг мавжуд бщлишини таыозо этар эди. Ъаыиыатан ыам, ыадимги Хоразмда астрономия жуда ривожланган, хоразмликлар осмон «сирлари»ни арабларга ыараганда анча яхши билганлар. Археологик ыазишмалар Хоразмда ыадимда исломдан бир неча аср аввал ъам расадхоналар бщлганлиги ва у ерда муттасил астрономик кузатишлар олиб борилганлигидан гувоълик беради. Хоразмийнинг бизгача етиб келган асарларини таълил ыилиш шуни кщрсатадики, у юнон, ъинд ва эрон астрономияси ва математикасини яхши билган.

Малумки, ал-Мамун 809 йилдан Марвда дастлаб халифа Хорун ар-Рашиднинг ноиби, сщнг 813 йилдан бошлаб халифа бщлади ва 819 йили Баьдодга кщчади. Ал-Мамун Марвда бщлганида Хоразмийни, мовароуннаърлик ва хуросонлик бошка олимларни щз саройига жалб ыилган.

Халифа ал-Мамун даврида Баьдодда Марказий Осиё ва Хуросондан келган бир гуруъ йирик олимлар ижод этган. Улар орасида Хоразмий билан бир ыаторда Марвдан Яхё ибн Абу Мансур, ал- Фарьоний, Хабаш ал-Марвазий, Холид ибн Абдумалик ал-Марваррудий, Форобдан Абул Аббос ал-Жавъарий ва бошка олимлар бор эди.

Баьдодда ал-Мамун отаси томонидан асос солинган илмий марказ — «Байт ул-ъикма» фаолиятини ъар томонлама такомиллаштириб, унга йирик давлат муассасаси тусини бериб, аввалига таржимонлик фаолиятини кенг кщламда ривожлантирди. Византия, Ъиндистондан кщплаб китоблар келтирилиб, «Байт ул-ъикмат»нинг фаолият доираси бирмунча кенгайтирилади, унинг ыошида иккита йирик расадхона: биринчиси 828 йилда Баьдоднинг аш-Шаммосия махалласида, иккинчиси Дамашы яыинидаги Касиюн тоьида 831 йилда барпо этилади. Иккала расадхонанинг ъам ф аолиятини Марказий Осиё ва Хуросондан келган олимлар бошыарарди. Хоразмий бу илмий марказнинг мудири сифатида унинг фаолиятини кузатиб туради.

Хоразмий даврида «Байт ул-ъикма»да ишлаган йирик таржимонлар орасида Хажжож ибн Юсуф ибн Матар, Абу Закариё Юханно ибн ал-Битрик, Ъунайн ибн Исхоы ва Кусто ибн Луко ал-Баъалбаккийлар бор эди. Баьдодга келган. Марказий осиёлик олимлар орасида машъур астроном Аъмад ибн Касир ал-Фарронийнинг номини эслатиш лозим. Марвлик Яхё ибн Абу Мансур Баьдоднинг аш-Шаммосия махалласидаги расадхонанинг асосчиси ва раъбари бщлди. Расадхонадаги ишлар ъаыида у «Байт ул-хикмат»нинг мудири Хоразмийга Ъисобот бериб турарди. Яхё 831 йили вафот этганидан сщнг Хоразмий бу расадхонани ъам бошыаради ва у ердаги кузатишларда фаол ыатнашади. Яхёнинг ыаламига мансуб «Зиж ал-мумтахан» («Синалган зиж») номли астрономик асари малум. Дамашы яыинида Касиюн тоьидаги расадхонани Холид ибн Абдумалик ал-Марваррудий бошыаради. У ъам уз «Зиж» ини тузади. Холид Ер меридианининг узунлигини щлчаш ишларига бошчилик ыилади.

Марвлик машъур астроном ва математик Хабаш ал-Ъосиб («Ъисобчи хабаш») лаыаби билан малум бщлган Аъмад ибн Абдуллох ал-Марвазий ъам Баьдодда Хоразмий билан ъамкорликда ишлаган. У иккита «зиж» тузган бщлиб, булар Щрта аср астрономлари томонидан кенг фойдаланилган. Тадыиыотчиларнинг кщрсатишича, у тангенс ва котангенс, косеканс функцияларини киритиб, уларнинг жадвалларини ъам келтирган.

Хоразмий билан Баьдодда, кейинчалик «Мамун академияси» деб танилган «Байт ул-ъикма»да ижод этган олимларнинг барчасини ъам Марказий осиёлик ёки хуросонлик дейиш хато бщларди. У ерда Сурия, Ироы, Эрон ва халифаликнинг бошыа ерларидан келган олимлар ъам ишлаган. Бироы улар орасида Марказий осиёликлар салмоыли щринни эгаллаган. Хоразмий ана шундай илмий муъитда яшаб ижод ыилди ва 850 йилда Баьдодда вафот этди.

Хоразмий ыаламига мансуб 20 дан ортиы асарларнинг фаыат 10 таси бизгача етиб келган. Булар «Ал-жабр ва ал-муыобала ъисоби ъаыида ыисыача китоб»— алгебраик асар, «Ъинд ъисоби ъаыида ки- тоб» ёки «Ыщшиш ва айириш ъаыида китоб»— арифметик асар, «Китоб сурат-ул-арз»— географияга оид асар. «Зиж», «Астурлоб билан ишлаш ъаыида китоб», «Астурлоб ясаш ъаыида китоб», «Астурлоб ёрдамида азимутни аниылаш ъаыида», «Китоб ар-рухома», «Китоб ат-тарих», «Яхудийларнинг таывими ва байрамларини аниылаш ъаыида рисола». Бу асарларнинг тщрттаси араб тилида, иккитаси лотинча таржима саыланган ва ыолган учтаси ъали топилган эмас.

Хоразмийнинг арифметик рисоласи ыачон ёзилгани номалум. Бироы унда олим алгебраик рисоласини эслайди. Демак, бундан Хоразмий арифметик рисолани алгебраик рисоладан кейин ёзгани малум бщлади. Бу рисола XII асрда Испанияда лотин тилига таржима ыилинган. Таржиманинг XIV асрда кщчирилган ягона ыщлёзмаси Кембриж университети кутубхонасида саыланади. Рисола «Диксит Алгоризми», яни «Ал-Хоразмий айтди» ибораси билан бошланади. Бун дан кейин Хоразмий тщыыизта ъинд раыамининг сонларни ифодалашдаги афзалликлари ва улар ёрдамида ъар ыандай сонни ъам ыисыа ыилиб ва осонлик билан ёзиш мумкинлигини айтади. Асарнинг лотинча ыщлёзмасида ъинд раыамлари кщпинча ёзилмай, уларнинг щрни бщш ыолдирилган ёки аъён-аъёнда 1, 2, 3, 4, 5 сонларга мос келадиган ъинд раыамлари ёзилган. Кщпинча эса ъинд раыамлари щша даврда Оврупода кенг тарыалган рим раыамлари билан алмаштирилган.

Х оразмий ъинд раыамлари асосида щнлик позицион системада сонларнинг ёзилишини батафсил баён ыилади. У сонларнинг бундай ёзилишидаги ыулайликлар, айниыса, нол ишлатилишининг аъамиятини алоъида такидлайди. Кейин Хоразмий арифметик амалларни баён ыилишга щтади. Бунда Хоразмий сонларнинг мартабаларини, яни разрядларини этиборга олишни ъамда нолни ёзишни унутмасликни уытиради, акс ъолда натижа хато чиыади, дейди у.

Рисоланинг бошланишида Хоразмий ундаги масалалар щз даврининг амалий талабларига жавоб сифатида вужудга келганлигини ыайд ыилади.

У шундай дейди: «...Мен арифметиканинг оддий ва мураккаб масалаларини щз ичига олувчи «Ал-жабр ва ал-муыобала ыисыача китобни таклиф ыилдим, чунки мерос таысим ыилишда, васиятнома тузишда, мол таысимлашда ва адлия ишларида, савдода ва ъар ыандай битимларда ва шунингдек, ер щлчаш, каналлар щтказишда, (амалий) геометрия ва бошыа шунга щхшаш турлича ишларда кишилар учун бу зарурдир».

Рисоланинг Кембриж университета кутубхонасида саыланаётган лотинча ыщлёзмасининг матнини 1857 йили Б. Бонкомпани нашр этган. Мазкур ыщлёзманинг фоторепродукциясини тарихчи А. П. Юшкевич ъам нашр этган. Ундан ташыари, А. П. Юшкевич щз рисоласида Хоразмий рисоласига алоъида параграф баьишлаган. Б. Бонкомпанининг нашри асосида Ю. X. Копелевич ва Б. А. Розенфелдлар рисоланинг русча таржимасини нашр эташган." Хоразмийнинг 1200 йиллик юбилейи муносабати билан 1983 йили бу асарнинг ыайта нашри ва щзбекча таржимаси чоп этилди.

Хоразмийнинг арифметик рисоласи XII асрдаёы Испанияда севилиялик Иоанн томонидан ыайта ишланган. Кейинчалик то янги давргача Оврупо олимлари Хоразмий рисоласига ыайта-ыайта мурожаат ыилиб, у асосида дарсликлар ёзганлар. Бу ыайта ишланган нусхалар ва дарсликларнинг номида «Алгоризм китоби» деган ибора бщлган.

Хоразмийнинг арифметик рисоласи ъинд раыамларига асосланган щнлик позицион ъисоблаш системасининг Оврупода, ыолаверса, бутун дунёда тарыалишида буюк аъамият касб этди. Оврупога ъинд раыамлари араблар орыали щтганлиги учун улар «араб раыамлари» деб аталади ва ъозир ъам шундай деб аталиб келинмоыда. Овруполиклар узоы ваытгача ъинд раыамларига асосланган ъисоб тизимини «алгоризми» деб атаб келдилар. Фаыат XVI аср щрталаридагина бу ном «арифметика» ибораси билан алмаштирилади. Шундан кейин то ъозирги кунгача «алгоризм» ёки «алгоритм» деганда ъар ыандай мунтазам ъисоблаш жараёни тушуниладиган бщлди. Бу ибора билан ал-Хоразмийнинг номи фанга абадий кириб ыолди.

Хоразмийнинг алгебраик рисоласининг тщлиы номи — «Ал-китоб ал-мухтасар фи хисоб алжабр ва ал-муыобала». Рисоланинг номидаги «ал-жабр» ва «ал-муыобала» сщзлари «тщлдириш» ва «рщпара ыщйиш» — Щрта аср алгебрасининг иккита асосий амалини англатади. «Алжабр» сщзи лотинча транскрипцияда «алгебра» бщлиб, Хоразмий асос солган янги фаннинг номи бщлиб ыолди. Хоразмийнинг алгебраик

рисоласи уч ыисмдан иборат: 1) алгебраик ыисм, бунинг охирида кичик бир бщлим — савдо муомаласидаги боб келтирилади; 2) геометрик ыисм, алгебраик усул ыщлланиб щлчаш ъаыида; 3) васиятлар ъаыидаги ыисм. Хоразмий уни алоъида ном билан «Васиятлар китоби» деб атаган. Хоразмий щз рисоласида ъеч ыандай белги келтирмайди ва мазмунни бутунлай сщз билан баён этади ва шакллар келтиради.

Асарнинг бошида Хоразмий щз олдига ыщйган маысад — комплекс масалаларни акс этгирган. Шу билан бирга Хоразмий халифаликда кун тартибида турган эътиёжлар, ислом ва шариат талабларига кщра юзага келадиган масалалар, меморчилик ва ирригация билан боьлиы бщлган масалаларни ъал ыилишни ъам кщзда тутганлигини билдиради. Умуман олганда, Хоразмий алгебраси — бу сонли квадрат ва чизиыли тенгламаларни ечиш ъаыидаги фандир.

Хоразмийнинг айтишича, алгебрада уч хил сон билан иш кщрилади: илдиз (жизр) ёки нарса (шай), квадрат (мол) ва оддий сон ёки диръам (пул бирлиги). Яна унинг айтишича, илдиз щзини щзига кщпайтириладиган миыдордир, квадрат эса илдизни щзига кщпайтиришда ъосил бщлган катталикдир. Хоразмий иш кщрадиган тенгламалар мана шу уч миыдор орасидаги муносабатлардир. У аввал рисолада кщриладиган олтита чизиыли ва квадрат тенгламанинг таснифини келтиради. Бундан кейин аниы мисоллар билан бошыа ъар ыандай тенгламалар рисола моъиятидаги асосий амаллар — алжабр ва ал-муыобала амаллари ёрдамида олти хоналик кщринишга келтирилади.

Хоразмий асос солган алгебра фанини ундан кейинги Шары олимлари муваффаыиятли ривожлантирдилар.

Хоразмийнинг бошыа асарларидан фарыли щлароы унинг алгебраик рисоласининг учта ыщлёзмаси саыланган. Улар Ыобул, Мадина ва Оксфорд университетининг Бодлеян кутубхонасида саыланади.

Рисола 1145 йили Севилияда (Испания) Роберт Честер томонидан лотин тилига таржима ыилинган. Асарнинг арабча ыщлёзмалари ва лотинча таржималари XIX ва XX аср олимлари томонидан чуыур щрганилган.

Хоразмийнинг энг йирик астрономик асари — унинг «Зиж»идир. Олим бу асарини 830 йил атрофида ёзган.

Хоразмийнинг «Зиж»и 37 боб, 116 жадвалдан иборат. Асарнинг аввалги беш боби хронологияга баьишланган бщлиб, «туфон», «искандар», «сафар» ва христиан эраларидаги саналарни хижрий эрага кщчириш ыоидаларини келтирилади. 6- бобда айлана — 12 буржга, бурж — 30 даражага, даража — 60 даыиыага, даыиыа — 60 сонияга ва ъоказо майда бщлакларга бщлиниши баён этилади. 7-22- боблар Ыуёш, Ой ва беш сайёранинг ъаракатлари масаласига баьишланган. Бу бобларда Хоразмий ыадимги ва илк щрта аср ъинд астрономик малумотларидан, Эрон ва Юнон м алумотларидан моъирона фойдаланган ъолда Птолемейнинг геомарказ системасига асосланиб, планеталар ъаракатини баён этган. 23- боб тригонометрияга баьишланган, унда Хоразмий «текис» ва «аксланган синус» тушунчаларини киритади ва бу функциялар жадвалларини келтиради. 25-27- боблар математик географияга баьишланган. Бу ерда географик жойларнинг узунлик ва кенгликларини аниылаш ыоидалари келтирилади ва бу координатларнинг щзгариши Ыуёшнинг йиллик, кеча-кундузлик ъaрaкатида эклиптик, экваториал координатларнинг щзгариши билан боьлиылигини кщрсатилади.

28-бобда Хоразмий яна тригонометрик масалаларга мурожаат ыилади ва тангенс, котангенс тушунчаларини киритади ъамда уларга мос жадвалларни келтиради. 29- бобда планеталар ъаракатининг тезлиги аниыланади. 30- бобда Ыуёш ва Ой кщринмас кучларининг щлчами келтирилади. 31—32 ва 36-37- боблар мунажжимлик масалаларига баьишланган, 33—35-боблар Ыуёш ва Ой тутилиши «ва параллакс (ёритгичнинг кщриниш фарыи) масалаларига баьишланган.

Хоразмий «Зиж» и халифаликдаги дастлабки астрономик асарлардан эди. Асар ёзилиши билан олимларнинг диыыатини щзига жалб этди. Унга Хоразмийнинг замондошларидан Фарьоний, Ал-Хошимий ва бошыалар баъо беришган. Абу Райъон Беруний бу «Зиж»ни шарълашга учта асарини баьишлаган. Фан тарихида испаниялик араб астрономи Маслама ал-Мажритий томонидан 1007 йили кщчирилган нусха диыыатга сазовор. Бу нусхани 1126 йили Аделард Бат Испанияда лотинчага таржима ыилди. Хоразмий «Зиж» и ъозир мана шу лотинча таржимада мавжуд. Шу таржиманинг тщрт ыщлёзма нусхаси асосида 1914 йили X. Зутер «Зиж»нинг лотинча таныидий матнини, шу матн асосида О. Нейгубауэр эса 1962 йили унинг инглизча таржимасини нашр этган. Мана шу икки нашр асосида «Зиж»нинг тщла русча ва ыисман щзбекча таржималари нашрга тайёрланди.

Хоразмий «Зиж»ининг Оврупо фанига тасири X. Зутер, К. А. Наллино ва И. Ю. Крачковскийлар томонидан яхши щрганилган. Тадыиыотчилар якдиллик билан такидлашича, Хоразмийнинг бу асари унинг арифметик ва алгебраик рисолалари каби бундай асарларга эътиёж туьилган пайтда юзага келади ва бу асари билан олим астрономик асарлар ёзилиш услубини стандартлаштирди, бу стандарт эса то Улуьбек «Зиж»игача ,щз кучини саылади.

Хоразмий щз «Зиж»ида бошланьич меридиан сифатида, ъинд ананасига кщра, Арин (ъозирги Ъиндистондаги Ужайн) шаъридан щтган меридианни танлаган. Оврупода XIII асрда Рожер Бекон ва Буюк Алберт х м Арин меридиани ьоясининг тарафдорлари бщлганлар. Арин ьоясига кщра, Айялик Петр (Франциядан) 1410 йили щзининг «Ер тасвири» номли асарини ёзди. Бу асарнинг 1487 йили чоп этилган бир нусхасидан Христофор Колумб фойдаланган. Колумбнинг щзига тегишли нусха ъошиясига ёзган эслатмаларига кура, Арин ьояси у нда 

ернинг ноксимон эканлиги ва ернинг Аринга диаметрал ыарама-ыарши тарафида Аринга щхшаш жой бщлиши кераклиги ъаыида тасаввур ъосил ыилган.

Шундай ыилиб, Хоразмийнинг «Зиж»и география соъасидаги буюк кашфиётларга ъам алоыадор бщлди.

Хоразмий географик ишларининг ёзилган йили аниы малум эмас. Академик В. В. Бартолд бу асар 836—847 йиллар орасида ёзилганлигини аниылаган.

Асар 1037 йили кщчирилган ягона арабча нусхасида бизгача етиб келган бщлиб, бу нусха Страсбург университета кутубхонасида саыланади.

Китобда шаъарлар, тоьлар, денгизлар, ороллар ва дарёлардаги 2402 та географик жойнинг координатлари келтирилади. Шаъарлар, дарёлар, тоьлар, ороллар ва бошыа обектлар иылимлар бщйича таысимланган. Иылим сщзи аслида юнонча клима сщзидан келиб чиыыан бщлиб, уни фанга Гиппарх (эрамиздан олдинги II аср) киритган. Гиппарх Ернинг одамлар яшайдиган ыисмини 12 та иылимга ажратган. Ундан сщнг Птолемей иылимларнинг сонини 8 тагача камайтиради, лекин щз «География»сида у иылимлар назариясига тщла риоя ыилмайди, чунки географик жойларни минтаыалар ва епархиялар бщйича таысимлайди.

Г еографияни иылимлар назариясига тщла риоя этган ъолда биринчи марта Хоразмий баён ыилади. У ернинг мамур, яни инсонлар яшайдиган обод ыисмини етти иылимга ажратади. Хоразмий ыадимги юнон олими Птолемейдан фарыли щлароы минтаыалар, мамлакатлар ва улардаги географик жойларни эмас, балки 1-иылимдан то 7 иылимгача жойлашган жойларни тавсиф этади.

Х оразмийнинг географик рисоласи щрта асрлардаги энг биринчи географик асар эди. Шунинг учун унинг иылимлар назарияси кейинги даврларда географиянинг ривожланишида катта аъамият касб этди. Хусусан, унинг иылимлар назарияси Ернинг мамур ыисмини иылим минтаыалари бщйича щрганишни осонлаштирди.

Хоразмий ъам Птолемей каби узунликларни Капар оролларидан бошлаб ъисоблайди. Хоразмий экватордан жанубда 8 шаъар, 1-иылимда 64 шаъар, 2-иылимда 54 шаъар, 3-иылимда 59 шаъар, 4-иылимда 146 шаъар, 5-иылимда 79 шаъар, 6-иылимда 63 шаъар, 7- иылимда 25 шаъар ва 7-иылимдан шимолда 40 шаъарнинг координатларини келтиради.

Рисоланинг иккинчи бобида иылимлардаги тоьлар тавсифланади. Тоьларнинг боши ва охирининг координатлари келтирилади. Хоразмий Яыин ва Щрта Шарыдаги ъамда Кавказ ва Марказий Осиёдаги тоьларни ъам у ерлардаги шаъарлар каби батафсил баён ыилади. Шунга ыараганда, олим у ерларнинг географияси билан шахсан таниш бщлган кщринади.

Рисоланинг учинчи бобида Хоразмий денгизларни, тщртинчи бобида оролларнинг координата  чизиылари ва улардаги пунктларни, бешинча бобда эса мамлакатларни, олтинчи бобида эса дарёлар ва булоыларни тавсифлайди.

Хоразмийнинг «Китоб сурат-ул-арз» асари кщп олимлар томонидан щрганилган. Лекин асар шу пайтгача тщла равишда бирорта ъозирги замон тилига таржима ыилинмаган. 1983 йили олимнинг 1200 йиллик юбилейи муносабати билан бизда бу асарнинг щзбекча таржимаси Хоразмийнинг «Танланган асарлар»и таркибида чоп этилди.

Хоразмийнинг юыорида келтирилган асарлариёы у фаннинг ыатор тармоыларининг асосчиси бщлганлигини кщрсатади. Унинг ьоялари математика ва астрономиянинг оёыыа туриши, ривожланишига сабаб бщди. Ъозирги даврда унинг ъизматлари жаъон афкор оммаси томонидан этироф этилган.

Хоразмий асарлари дунёнинг турли кутубхоналарида саыланади. Турли Faр6 ва шары тилларига таржима этилган. У щз асарлари, ихтиролари билан нафаыат щз ватанини, балки араб халифалигининг илмий ютуьига, щз даври маданиятининг юксак натижаларини бутун дунё ва барча асрларга машъур этди. Ъозирда унинг номига турли мамлакатларда (Эрон, Туркманистон, Щзбекистон ва бошыалар) мукофот ва медаллар тасис этилган, кщча, муассасаларга номлари ыщйилган.