Анвар Аджиев "Родник"

Конференция – дарс

«Къазакъ гюн- мен юлдузман»

Дарсны темасы: Анвар Гьажиевни «Булакъ» деген

асарыны айланасында конференция –

дарс оьтгерив.

Дарсны муратлары: 1.Шиъруну аслу маънасын ачмакъ.

2.Шиърудагъы чебер аламатланы тапмакъ.

3.Булакъны Йырчы Къазакъны йыр

яратыву булан тенглешдирип, олардагъы

инсангъа береген ниъматыны гьакъында

лакъырлашмакъ.

Къурал: Суратлар, Анвар Гьажиевни

китапларыны выставкасы, компьютер,

проектор.

Д-ны барышы.

I. Къурум мюгьлет. Слайд 1

II.Сынавун мекенлешдирив: Анвар Гьажиев «Толгъуйгъан ногъайлы».

1.Яшланы 2 бёлюкге бёлюп, гьар бёлюк оьзюню ишин кюте:

1). Анвар Гьажиени яшаву гьакъда, агьлюсю, къардашлары, оьз юрту Кёстекде абуру, сыйы гьакъда айталар.

2) . Анварны биринчи абатларындан тутуп, яратывчулугъу гьакъда айта. яратывчулугъу гьакъда айта.

2. Яшлар шиъруну чебер кюйде охуйлар.

3. Вариантлагъа бёлюнюп, соравлагъа язып жавап бере (карточкалагъа гёре). Слайд 2.

1-вариант

1).Анвар Гьажиевни биринчи китабы къайсы йылда чыкъгъан?

2). Анварны къайсы асарына биринчи савгъат берилген?

3).Дав йылларда чыкъгъан асарларыны атлары:

2-вариант

1)Анвар Гьажиев Москва шагьардагъы оьр партшколаны неченчи йылда битдирген?

2). Давдан сонг чыкъгъан асарларыны атлары:

3). Анвар неченчи йылдан тутуп йырлар язмагъа башлагъан?

Эки де вариантны яшларына бирикген сорав: Слайд 3.

4. Шу сёзлер Анварны къайсы асарларындан алынгъан?

1.«Къашым,гёзюм, къаным, терим,

Къап толтургъан къабу елим,…»

2. «Къартны неси де болгъан,

Къызыл песи де болгъан…».

3.«Абурайра, ананг къайда?

Сувгъа гетген.»

4.«Тоюгъузда тёбе болуп къалдым мен,

Терик сувлар ташып салгъан сёрюндей.

Толгъан тюбек йимик болуп сюелип,

Тёрюгюзде Къазакъ йырав

гёрюнмей.»

5. Яшлагъа авуздан соравлар берив: Слайд 4.

1.Бырынгъы къумукъ тойда толгъуйгъан ногъайлы «Тоюгъузда Къазакъ йырав гёрюнмей»,- деп неге айта экен?

2. Бу йырав оьзю негер яралгъанман дей?

3.Йыры ёкъну, уьйкен(уллу) дослары, халкъы ёкъ. Халкъы ёкъну хадир гюнлю эли ёкъ,»- деп йырав не айтма сюе?

4. «Толгъувлары тюе кериван токътатгъан», «Татар огълу Къазакъ къайда, мен къайда?»-деп де йырав не айтма сюе?

III. Янгылыкъ ачыв: Анвар Гьажиев «Булакъ». Слайд 5

Эпиграф: Слайд 6.

«Къазакъ – Гюн, мен – юлдузман,

Мен Къазакъсыз йылыман.

Къазакъ – къыркъ къыллы хомуз.

Мен шону бир къылыман»

/А.Гьажиев/

1. Гиришив сёз.

2. Анварны яратывчулугъунда Йырчы Къазакъны келпети. Слайд 7-8

3. Сёзлюк иш оьтгерив. Слайд 9.

Чёгюр – агъач хомузну журасы.

Гюнесув – ртуть.

Бузлакъсан – салкъын, бузлу сувсан.

Боза – ичги.

Мююз къартыкъ – аякъ ( рог)

4. Муаллимни асарны охуву.

5. Яшлагъа шиъруну бёлюклерин охутдурув.

6. Шиърудагъы чеберлик аламатланы табыв:

Ошатывлар: Слайд 10.

Чёгюрлени бойну йимик пердели

Чёгюр къылдай, чертсе сёйлер сувунг

Гьашыкъ жагьил йимик

Йырчы йимик ичер эдим

Яхшылагъа язгъы тангдай сызылып

Тилчигиме тийген йимик

Бугъавдай зарылллай;

Йыргъа толгъан юрекдей

Тенглешдиривлер: Слайд 11

Увуз сютюн

Зор ташланы

Метафоралар (жанландырывлар): Слайд 12

1.Гюн кирине сувунда;

2.янтайгъан ташланы;

Анафора: Слайд 13.

1.Бокъурайсан сен бозадай отдагъы

2. «…Ёлтабар деп уртлагъан»;

Ёлавчулар огъар багъып

Ёл сала тав сыртлардан.

3. Сюйкелип сувун ичгенмен,

Сувсабымны къачыргъан.

4.Тилчигиме тюртген йимик,

тилим шонда ачылгъан.

5. Чомгъан да кёп, чомулгъан да.

IV. Башлапгъы бажарывлукъларын болдурув: Слайд 14

1.Булакъ инсанлагъа, табиатгъа не йимик гюч бере?

2.Шаир булакъны халкъны оьзюню яшаву учун не йимик маънасы бар деп айтма сюе?

3.Булакъ нени келпетлейген келпетдир?

V.Рефлексия: карточкалар гьар яшны столунда

1. Дарсны темасын ушатгъанлар яшыл карточкалар гётере.

2. Англашылмагъан сёзлери болгъанлар сари карточкалар гётере.

3. Дарсны ушатмагъанлар къызыл карточкалар гётере.

VI. Уьйге иш: «Булакъ» -чебер охума.

Открытый урок на тему: Анвар Аджиев Родник

Дарсны темасы: Анвар Гьажиев. «Булакъ».
Къумукъланы Къазакъдыр йыр карасы.
(А.Гьажиев.)
Дарсны мурады: А.Гьажиевни яшаву ва яратывчулугъу булан таныш этмек.
«Булакъ» деген поэмасыны оьзтеречелигин,идея маънасын, 
чебер якъдан менлигин ахтармакъ.
А.Гьажиевни яратывчулугъундан таба Й.Къазакъгъа 
бакъгъан сюювюн,къумукъ халкъына,къумукъ тилине бакъгъан 
сюювюн артдырыв.
Къолланагъан алатлар: А.Гьажиевни сураты, китаплары,журналлар,мультимедиа 
алатлар. 
Дарсны планы:
Къурулуш мюгьлет.
Янгы дарсны англатыв.
А) яшаву ва яратывчулукъ ёлу булан таныш болув.
Б) сёзлюк иш.
В) учителни жанлы охуву.
Г) Яшланы ичинден охуву.
Д)шынжырлап охув.
3. Асарны оьзтеречелигини уьстюнде ишлев.
4.Яратывчулукъ иш.
5.Дарсны гьасиллерин чыгъарыв ва уьйге иш берив.
Дарсны юрюлюшю:
Къурулуш мюгьлет.
Дюньяланы ачагъан
Алтын ачгъыч ана тил.
Адам болмагъа сюйсенг, 
Башлап ана тилни бил.
Гелигиз, биз адабият дарсыбызны шу сёзлерден башлайыкъ.
- Мени Дагъыстаным» деген китабында Р.Гьамзатов булай яза: 
-«Дагъыстанны атасы-от , анасы- сув».
Шо нени гьакъында айта?
Сув къайдан агъа?
-Булакъдан.
Булакъдан нечик сув агъа?
-Таза, салкъын, сюзюк сув.
Сиз яшайгъан ерлерде булакълар бармы?Оланы атларын билемисиз?
Яшавну булагъы деген калиманы нечик англайсыз?
Йыр деген сёзню гёчюм маънасы булан дагъы да нечик калималар къурма боласыз?
-Йыр булагъы
-Яхшы бу калиманы нечик англайсыз?
-«Поэзия булагъы» деп биз къачан айтма болабыз?
Сиз гёнгюгюзден билеген кёп шиърулар бардыр.Сизин булан бирче «поэзия булагъыны» бир гиччи тамчысын акъдырайыкъ.
-(яшлар шиърулар айта).
-Поэзия булагъы болмакъ учун кёп санавда шиърулар язылма герек,къапиялы сёзню агъымы къурума тюшмей.
Гелигиз, биз гьали дарсыбызны эпиграфына тергев берейик:
«Къумукъланы Къазакъдыр йыр карасы»
Сиз нечик англайсыз шу сёзлени?
Карас деп биз неге айтабыз?
Карас-орта багъана (алда юртларда абзарны ортасында карас бола болгъан,шогъар гелген адамлар атларын байлай болгъан).Уьйню де орта багъанасы бар.
Агьлюню орта багъанасы-карасы кимдир,недир,деп эсигизге геле?
-Ата-ана,агьлюде татлилик,татывлулукъ,яшлар.
Биз бугюн дарсда бу йыл оьзюне 100 йыл битеген Анвар Гьажиевни ва ону Й.Къазакъгъа багъышлангъан «Булакъ» деген поэмасы булан таныш болажакъбыз.
Поэманы оьзтеречелигин,идея маънасын, чебер якъдан менлигин ахтарма къаражакъбыз.
Анвар Гьажиев – халкъ шаири 1914 йылда Кёстекде тувгъан.Анвар деген сёз арап тилде « шавла» деген маъна бере. Яш заманында Кёстекде мадрасада охугъан. Ажамча язып да,охуп да кёп арив биле болгъан.Сонг беш йыллыкъ школаны битдирип , сабанчы яшёрюмлени школасына тюше.Сонг ол « Социалист къурулушу», «Яш дагъыстанлы» деген газетни редактору бола. 20 йыл болагъанда ону «Янгырыв» деген биринчи шиъру китабы басмадан чыгъа. 
Гёресиз суратлардан гёрюнюп тура-ону кёп язывдагъы китаплары, савгъатлары. Сизин алдыгъызда да шаирни китаплары бар: артдагъы йылларда чыкъгъан «Сайламлы асарлары» деген ат булан 2 ва 3 китап.2-нчи китапда шулай бёлюклер бар…,3 –нчю китапда буса Анвар Гьажиев –таржумачы булан таныш болабыз.Ол А.Пушкинни,М.Лермонтовну,узбек,татар,осетин адабиятны,дагъыстан адабиятдан буса-О.Батырай,С.Стальский,Гьамзат Цадаса,Р.Гьамзатовну,Р.Рашидовну,Наби Хазрини,У.Шекспирни,Лопе де Веганы ана тилде сёйлетген.» Избранное»китапда буса шаирни гьакъында язылгъан макъалалар жыйылгъан ва шаирни русчагъа гёчюрюлген асарлары.
Белгили къумукъ шаир А.Гьажамматов А.Гьажиевни яратывчулугъу гьакъда булай яза:
Бизде бар-
Йырны устасы.
Йыр накъыш язывда
Болмай хатасы
Йыллары йылларыбыздан
Гиччи буса да,
Йырлары-
Йырларыбызны атасы! 
Р.Гьамзатов ону яратывчулугъуна булай багьа берген:
Мир поэзии Анвара Аджиева - это мир ярчайших красок, мир, где всему живому уютно. Его стихи настолько стихи уплотнённого смысла, что становятся своеобразными афоризмами.
Яшлар бирдагъы керен эпиграфгъа тергев берейик.
«Къумукъланы Къазакъдыр йыр карасы». 
Къумукъ халкъны тарихинде, сиз билеген кюйде, Йырчы Къазакъны яратывчулугъу аслу ерни тута.Й.Къазакъны яратывчулугъун кёп алимлер ахтаргъан,жыйгъан: М.-Апенди Османов,А.Акаев,К.Султанов,С.Алиев,А.Салаватов ва б. 
Абдурагьман Къазиев огъар багъышлап «Къумукъ тюзню гюзгюсю» деген поэмасын яратгъан.Шу поэманы таъсири болуп 60-нчы йылларда А.Гьажиев де оьзюню «Булакъ» деген ат да булан шиъруларыныны жыйымын чыгъара.
Сизге бу поэмада англама четим сёзлер ёлугъажакъ. Шо сёзлени маънасын ачыкъ этейик.
3. Сёзлюк иш.
Ниъмат-богатство, достаток
Югюнмек- вставать на колени
Сабий- ребёнок,дитя.
Гюнесув-ртуть
Ял къуйрукъ- грива
Бузлакъ-мерзлота
Боза-хмельной напиток из перебродившего ячменя. 
Тал-ива.
Сюзюгюп - прищуриться
4.Учителни жанлы охуву.
5.Яшланы ичинден охуву
6 Шынжырлап охув.
7.Булакъ инсанлагъа, табиатгъа не йимик гюч бере?
Шаир булакъны халкъны ва оьзюню яшаву учун не йимик маънасы бар деп айтма сюе? Шиърудан мисаллар гелтиригиз.
Булакъ нени келпетлей?
Асарны оьзтеречелигини уьстюнде иш.
Гелигиз ,биз гьали шаирлер оьзлени асарларында не йимик чебер алатлар къоллайгъанын эсге алайыкъ,ким айта?
Эпитет-охувчугъа предметни ачыкъ кюйде гёз алгъа гелтирмеге, гьис этмеге,сезмеге кёмек этеген чебер белгилевюч. Мисал учун:гёк тавлар,акъ атлар,акъ гёз юлдузлар,ал танглар,къарт эмен,салкъын елли сув ягъа.
Тенглешдиривлер-сравнения.
Мисал учун:чёгюрлени бойну йимик,ёлавчудай ятып,сабий йимик,жагьил йимик,гюнесувдай,акъ атланы йылкъысыдай,турна гёздей сюзюгюп.
Такрарлав- повторы.
Мисал учун: дёртлюк такрарлана.Бокъурайсан сен бозадай,
Аллитерация- бир йимик тутукъланы такрарлаву.
Мисал учун: Тавбашлагъа савбол этип…
8.Яратывчулукъ иш.
Яшлар, сизин алдыгъыздагъы кагъызларда поэмагъа гёре оьзюгюзню ойларыгъызны, Къазакъны гьакъында бир-эки сёз язма къарагъыз.
9.Дарсны гьасиллери.
Дагъыстанны халкъ шаири Анвар Гьажиев Йырчы Къазакъны харшын узатгъан,бизин девюрге ону ангын,ругьун алып гелген шаирибиздир.Шаирни юреги – тюпсюз булакъ.
Къазакъ оьтген юз йылда яшаса да, Анварны айтывуна гёре, ол халкъны сувсабын да басылтагъан,гёнгюн ачагъан, бир де битмейген,кемимейген булакъ.Шо булакъ жан азыгъына сувсагъан гележек наслуланы да сувсабын басылтажакъ деп айтма сюе шаир. 
Анвар деген сёз арап тилде не маъна бере деген эдик?. Бизин поэзиябызда шавла береген А.Гьажиев де, ону йимик оьзге шаирлер,язывчулар бизин юреклерибизде, бизин арабызда гьаманда яшажакъ. 
(«Эснегенде эсге геле заманлар».)
Дарсны биз А.Гьажиевни сёзлери булан тамамлайыкъ:
«Къумукъланы Къазакъдыр йыр карасы».