Тема: Исчи. (Казах улустуӊ тоолу).
Ɵɵредиглиг сорулгазы: уругларныӊ шын , тода номчуурун чедип алыры; Тоол маадырыныӊ аажы-чаӊын тыварынга болгаш утказын чугаалап билиринге ɵɵФредири.
Эдип-чазаар сорулгазы: уругларнын кичээнгейин бедидери, дыл домаан сайзырадыры.
Кижизидилгелиг сорулгазы: уругларны чараш аажы- чанга кижизидери.
Дерилгези: ном, улегер домактар, ребус,кыдырааштар, оюн «Чангы».
Кичээлдин чорудуу
I Организастыг кезээ.
- Экии, уруглар! Олурунар!
II Кичээлдин сорулгазы-биле таныштырары.
- Бис бо кичээлде казах улустун тоолун номчуп ооренир бис, уруглар.
III Катаптаашкын.
1) Индий улустун толу «Уш тажы».
а) Тоолду уруглар номчууру.
б) Айтырыгларга харыылаары.
- Тоолда чунун дугайында бижээн-дир?
- Бо тоолда Хаан болгаш уш оглунун дугайында бижээн.
- Хаан оолдарынга кандыг бузурел коргускенил?
- Хаан оолдарынын кайызын бодунун орнунга олуртур деп,аайын тыппайын, човулекчилеринге айтыышкын берген.
Силер тажыларны ылгап коргеш,туннелден ундуруп корунер деп дилээн.
- Ону оолдары шынзыдып шыдаан бе?
- Оолдары шынзыдып шыдаан.
-Улуг тажылар чуну кылып ажылдап турганнарыл?
Улуг тажы пос садып ажылдап турган, а оон бичиизи аъш-чем садып ажылдап турган.
2) Биче тажы-биле болган таварылганы болгаш оон сагыш-сеткилин делгеренгей тайылбырлаар.
- Тоолда кандыг узунду сеткилинерге таарышты?
-Бо тоол-биле домейлешкек кандыг тоолдар билир силер, аданар?
3) Тоолдун утказын чугаалаары.
IV Чаа тема.
1) Исчи.(Казах улустун тоолу)
V Ребус.
- Бо ребусту тыптар болзунарза, номчуур тоолувустун ады унуп кээр.
а) Словарьлыг ажыл.
човулекчилери шииткекчи
боондаа-биле чуулдугзунгеннер
б) Башкы-биле номчууру.
VI Тывызыктажыптаалынарам, уруглар!.
1). Бирде сен бар,
Бирде мен баайн.(Буттар)
2). Сен ынай олур,
Мен сээн орнунга баайн.( Ис)
2. Уруглар боттары номчууру.
VII Физминутка.
Зарядкалап туруп кээл,
Холдарывыс кодурээл.
Холдар-биле часкаалы,
Буттар-биле тепсээли.
Бирээ,ийи ,уш
Бирээ, ийи, уш. (Ору шураар)
3). Айтырыгларга харыылаары.
- Чунун дугайында номчудувус? - Тоолдун маадыры кымыл?
- Чуну чидирип алганыл? -Тевенин ээзи чуну канчап чорупканыл?
- Кымга ужуражы бергенил? - Чуу деп айтырганыл?
- Канчаар харыылааныл?
-Тевенин ээзи чуу деп харыылааныл?
-Кымга баар ужурга таварышканнарыл?
Тоолдун маадырынын эскериичел, тывынгыр чоруун чугааланар.
-Кижилернин кандыг аажы-чанын тоолда бижип коргускенил?
4). Илчирбелендир номчууру.
VIII Улегер домактар.
1).Чарт угаан утпас.
Сарыылдыг баш часпас.
2). Сеткил чаражы-эп,
Чечек чаражы-шенне.
3). Арыг урезин озуучел 4). Дыннаанын чулчурбас-хоп болур,
Ак сеткил бузурээчел. Корбээнин хооретпес-меге болур.
IX Кыдыраашка ажыл.
X Оюн «Чангы».
-Кадарчыы-ы! -Солагай караа согур болдуу-у
-Сен тевени кордун бе-е? - Мурнуку диштери чок болдуу-у
- Ийе, ийе-е. Чогум корбедии-и- м -Оруктун бир талазында ымыраалар олуу-у-р
- Канчап билдии-и-н? -Бора-хокпеш турдуу-у -Ол база шын-дыы-ы-р
XI Быжыглаашкын.
- Бо кичээлде чуну оорендивис,номчудувус уруглар?
- Тоолдун кол маадыры кымыл?
XII Кичээлдин туннели.
- Бо кичээлде эки номчуп, ажылдаан уруглар…
Кичээлдин планы
I Организастыг кезээ.
II Кичээлдин сорулгалары-биле таныштырары.
III Катаптаашкын.
1) Индий улустун тоолу «Уш тажы».
IV Чаа тема.
1). Исчи (казах улустун тоолу).
V Ребус.
VI Тывызыктар.
VII Физминутка.
VIII Улугер домактар.
IX Оюн «Чангы».
X Быжыглаашкын.
XI Кичээлдин туннели.
Тема: Шыдамык, кээргээчел чорук (толерантность) болгаш чогаал маадырлары.
Ооредилгелиг сорулгазы: уругларга шыдамык чорук (толерантность) дугайында таныштырары; чогаал маадырларындан улегерни ап, шыдамык, кээргээчел, дузааргак чорукка ооредири.
Кижизидилгелиг сорулгазы: уругларны дузааргак , кээргээчел, хундулээчел,шыдамык чорукка ооредип, кижизидери.
Дерилгези: улегер домактар, шулуктер, баснялар, слайд.
Класс шагынын чорудуу
I Организастыг кезээ.
- Эки хунун мендизи-биле!
Эргим хундулуг уруглар болгаш башкылар!
- Бо хун бисте башкылар болгаш Соок-Ирей аалдап келген, уруглар. Силернин кайы-хире ажылдаарынарны коор дээш, чедип келген.
-Бис бо хун класс шагында, «Шыдамык, кээргээчел чорук болгаш чогаал маадырларын ооренир бис,уруглар.
1). Бодун кижизидер дизе,
Боданыр херек.
2). Кижи болуру чажындан,
Аът болуру кулунундан.
Бичии кижи бичиизинден эгелеп ада-иезинге дузалажып эгелээр. Эш-оору-биле ойнааш, бот-боттары найыралдыг, эптиг-демниг ойнаар болза эки. Улуг улусту улуг деп, бичии улусту бичии деп хундулеп билири.
Ынчангаш бээр кичээнгейлиг дыннанар.
II Чоннун суртаалдары:
1). Улуг улустун мурну-биле эртпес, тенек болбас. 2). Улуг улус-биле маргышпас. 3). Улуг улус чугаазы узе кирбес. 4). Дириг амытаннар хилинчектевес. 5). Хая коруп алгаш чемненмес.
Харам кижинин чаны ындыг.
6). Ок-боо. балды, бижек, от-биле ойнавас. 7). Турамык, кылыктыг болбас. 8). Улуг улус ады адавас.
III Амыдыралда дорт коргунчуг чуве бар. 1). Улуг уйгу коргунчуг. Ол думбей дунге домей.Уйгужу кижи чуну-даа чидирер болгаш амыдыралга аас-кежикти тыппас. Ынчангаш «Эртежи кижи эзерлиг аътка таваржыр» деп улустун чугаазы бар.
2). Улуг чалгаа коргунчуг. Чалгаа чорук дуп чок далайга домей. Чалгаа чорук кижинин угаан-бодалын ядарадыр,мозу-будужун урээр, куш-шыдамык, тура соруун суларадыр.
3). Хоптак чорук коргунчуг, ону халап-биле домейлээн. Ол кижини уулгедиишкиннерже ыдалап. айбылаар. Оор чорукка чедирер.
4). Ажынчак.кылыктыг, каржы болуру коргунчуг. Бо бак аажылар алгыш-кырыштын, шош-содаанын-даа эгези олардан ооскуур, эп-найыралды, акы-дунмалышкы – даа чорукту олар базар. Ажынчак кижи эш-оор тыппас, ол бодунга, доргул-торелинге-даа халалыг.
IV Шулук «Омак-хоглуг».
Чангыс кижи чорза-чорза, Чалгаарай бээр, мунгарай бээр. Эштиг-оорлуг чоруур болза. Эрес-хоглуу кедерей бээр.
V Басня «Ийи эжишки».
Ийи эжишки арыгга кылаштап чорда, адыг уне халып келген-дир. Бирээзи эжинкаапкаш, ыяш бажынче уне берген, а оскези чугле туруп калган. Ам канчаар боор, ол-ла черинге барып ушкаш, олген болуп чыдып алган-дыр.
Адыг келгеш, чыттап коргеш, олген-дир дээш, кылаштап чоруй барган-дыр.Ынчан демги эжи ыяштан дужуп келгеш, черге чытканын кочулаан: «Че,адыг сээн кулаанга чуну сымыранды?». « Бергеге таварышкан эжин каапкаш, чорупкан кончуун» дидир.
VI Физминутка.
Мажаалайнын улуун кор, Бажын тудуп ажылдап тур. Балды-биле ток,ток, Хирээ-биле хир, хир.
VII Кырган-ача болгаш уйнук (Басня)
Буттары бастынмаc, карактары корбес, кулактары дыннавас, диштери чок кырган-ачаны оглу биле кенни столга олуртпас, печка артынга чемгерер апарган-дыр. Бир хун чемгерип турда, кырган-ача аяк ышкынгаш, бузуп алган. Ынчан кенни ажынгаш, моон сонгаар кырган-ачаны ыяш деспиге чемгерер мен дээн-дир .Кырган-ача чуну-даа ыыттаваан чугле улуг тынып каан-дыр. Оглу биле кенни бир коруп орарга, бичии оглу калбак ыяштар-биле ойнап, бир ыяшты чонуп орар болган-дыр. Ачазы оглундан айтырган: чуну-ле кылып ор сен, Миша. А Миша мынча дээн: « Мен ачай деспи чазап ор мен. Авам-биле иелээн кырый бээринерге, бо деспиден чемгерер мен. Ону дыннааш ачазы биле авазы удур-дедир коржупкеш, ыглажыпкан-дыр. Кырган-ачазын хомудадып турганы, оларга ыянчыг болган. Олар оон бээр кырган-ачаны столга чемгерип, карактап турар апарганнар-дыр.
-Чунун дугайында номчудувус, уруглар?
-Кырган-ача кандыг кижил?
- Кырган-ачаны кымнар карактап турганыл?
- Бир хун чуу болганыл?
-Оглу чуну кылып органыл?
- Ачазы оглундан чуу деп айтырганыл?
- Чуу деп туннелге келгеннерил?
- Оол кандыг чорукту кылганыл?
VIII Чуруктар-биле ажыл.(Слайд-биле ажыл)
- Чуруктарда чуну коргускен-дир?
- Кандыг чоруктарны кордувус?
IX Шулук «Бичии Лена».
-Шулукте кымнын дугайында чугаалады?
- Бичии Лена кандыг кижил?
X Улегер домак-биле ажыл.
1). Эвилен кижээ чон ынак.
2). Эвилен кижиге шупту
эжиктер ажык.
XI Класс шагынын туннели.
Тема: Торуттунген хун – чырыткылыг байырлал.
Ооредилгелиг сорулгалары: уругларга торуттунген хун – чырыткылыг байырлал деп билиндирери; Торуттунген хунун, чылын билиринге ооредип чанчыктырары; Уругларны торуттунген хунунге,авазынга ынак кылдыр кижизидери.
Дерилгези: класс шагынын темазы, хуулгаазын чечек, йорээлдер, шулуктер «Торуттунген хун», ыры «День рождения».
Класс шагынын чорудуу
Башкы: бис бо хун клазывыс шагында торуттунген хун дугайында чугаалажыр бис,уруглар. Клазывыс шагынын темазы «Торуттунген хун чырыткылыг байырлал».
- Силернин кижи бурузунун чылда чангыс катап болур чырыткылыг байырлалынар чул? Силернин торуттунген хунунер болбайн канчаар, уруглар. Кижинин торуттунген хунун ада-иези эрттирип, байыр чедирип, белекти садып бээр. Акызы азы угбазы бар болза, база дунмазынын торуттунген хунунде амырап,чассыдып белектерни кылып берип, азы белекти садып бээр. Азы чок болза, торгул-торелдери, чоок эштери байыр чедирер. Ыры, танцы, шулукту-даа белеткеп алган болур.
Бирги таварылганы сайгараалынар.
Ира эжи Олчага аалдап чеде берген. Клетка иштинде Олчанын эн-не ынак попугайы олурган.
- Чаражын! Дыка чараш кушкаштыг – тыр сен. Менээ база сээнии дег попугай турган. Арай-ла олуп каан-тыр ийин. Олар ур уенин иштинде чурттавастар.
Олча мунгарай бергеш, чуну-даа ыыттаваан. Ира ол хун Олча-биле чугаалашпааннар.
- Иранын орнунга сен турган болзунза канчаар сен?
- Ира кандыг уруг тур?
Ийиги таварылганы сайгараалынар.
Ачазы Аястын торуттунген хунунде чаа наклейкалар садып берген. Ол Начын дээр эжинге коргескен.
- Ховар , чараш наклейкалар садып берген. Сенээ тааржыр-тыр бе?
- А-а шак-ла ындыг наклейкалар менде эндерик дээш Начын каттырган.
Сээн ачан наклейкалар безин сайгарып билбес. Херек чок чуве ышкажыл?
Мен бодумнуун коргузейн бе?
А Аяс коруксевээн. Аяс Начын-биле уш хун чугаалашпаан.
- Уруглар бир эвес сен Начыннын орнунга турган болзунза, чуу дээр сен?
- Начын шын кылган бе? Начын кандыг оол – дур.
Ушку таварылга сайгараалынар.
- Бис Шончалайнын торуттунген хунунде чуну кылып берген ийик бис, уруглар?
Шончалай бо уеде кайда чурттап турарыл? (Интернатта)
- Ынчангаш бис Шончалайнын авазы чанында чок боорга, эштери болгаш клазынын башкызы белекти кылып берип байыр чедирген бис, уруглар.
Ол Шончалайга эки болган бе?
- Ынчангаш Шончалайга Белек-кыс шулук чугаалап бээр-дир.
Шулук «Торуттунген хун».
Торуттунген хунумде.
Торелдерим дойлаан.
Оорум база номнарны
Белек кылдыр соннээн.
Оттуп келгеш дунмам
Орунундан алгырды.
Торуттунген хунун
Богун база болур бе?
Белектер-биле ажыл.
- Ам бис Шончалайга белектеривисти берээлинер.
Ыры: «День рождения»
Пусть бегут неуклюже
Пешеходы по лужам.
А вода по асфальту рекой
И не ясно прохожий
В этот день не похожий
Почему я весёлый такой.
Я играю на кармошке,
У прохожих на виду
К сожалению день рождения
Только раз в году.
- Ынчангаш аваларывыс бисти чаяап каан. Ава дугайында ырыны ырлап берээли.
Ыры: «Авай»
Класс шагынын туннели.
- Бо класс шагында чуну эрттирдивис, уруглар.
- Клазывыс шагы солун болду бе?