Биһигини олоҕун устата үтүөҕэ уһуйбута

Министерство образования Республики Саха (Якутия)

Мегино-Кангаласское муниципальное управление образования

МОУ «Балыктахская общеобразовательная средняя школа»

«Биһигини олоҕун устата үтүѳҕэ уһуйбута»

Выполнила: Семенова Мария Матвеевна

Воспитатель пришкольного интерната.

Балыктах 2011

«Биир аҕа сүүс учууталлааҕар элбэҕи биэрэр»-Д.Герберт.

Күн сирин кѳрүѳхпүттэн түһэхтэригэр түһэрэн ылан кѳрѳн-истэн, бүѳбэйдээн киһи-хара оІорбут күн-күбэй ийэбит, амарах аҕабыт туһунан ѳйдѳбүл үйэбит тухары ѳлбѳѳрбѳт. Хата ѳссѳ дириІ ѳйдѳбүллэнэр. Кинилэр бу биһиги тиийбит сааспыт үрдэлигэр хайдах ѳйдѳѳх-санаалаах этилэрий?

Биһигини оҕолорун иитэллэригэр хайдах-туох сыһыан баар этэй диэн ааспыт сыллар улаҕаларын искэр анаара саныыгын. Тоҕо диэтэргин билигин биһиги бэйэбит ийэ-аҕа буолан оҕолорбутун атахтарыгар туруоран олох дохсун сүүрүгар чаардаабакка, харгыстарга иІнибэккэ дьулуруйарга үѳрэтэ сатыы сылдьабыт.

Олох уопсай ѳйдѳбүллэрэ, сүрүн сүнньэ биирин иһин хас биирин иһин хас биирдии оҕоҕо кини талааныттан, таһымыттан сыаналаан хайысха, тускул биэрии тѳрѳппүттэн олоҕу дириңник билиини, мындыр игээн буолууну эрэйэр. Хас биирдии киһи туспа иитэр тосхоллоох. Маныаха ийэ уонна аҕа биир сомоҕо буоллахтарына иитии табыллар. Биһиги дьолбутугар ийэлээх-аҕабыт итии тапталы иитиэхтээн, биир тыынынан тыынан, биир санаанан салайтаран олорбуттара.

Аҕабыт дьиэ-кэргэн тулхадыйбат тулааһына, суон дурдата, халын хаххата этэ. Дьиэттэн тас ѳттүгэр сыһыан, кэпсэтии-ипсэтии, булуу-талыы, оІоруу-ыпсарыы барыта кини илиитигэр.

Аҕабыт ѳрүү тиэтэйэ-сарайа сылдьар, биир да мүнүүтэ дьыалата суох олоро түспэт, уһун күнү быһа ѳрүү тугу эрэ дьаһайа, сүбэлии сылдьар киһи этэ. Ийэбит иһирэх холку, сэмэй, аһыныгас, амарах киһи.

Кэргэнэ умуннаҕына, кѳтүттэҕинэ аргыый аҕай ылыннаран, ѳйдѳтѳн иһэрэ. Онон билигин сыаналаан кѳрдѳхпүнэ: дьиэ кэргэн түмүгүн киһитэ аҕабыт, тиһэҕэр тиэрдээччи ийэбит эбит. Эр киһитэ эрэллээх бѳҕѳ туруктаах тыыл баар буоллаҕына барыны кыайар, үрдэлтэн үрдэлгэ дьулуһар. Онон биһиги 10 оҕо Саха туруктаах дьиэ кэргэнигэр улааппыт дьоллоохпут.

Аҕабыт күүстээх ис туруктаах, үтүѳ майгылаах, эйэҕэс үтүѳ сыһыаннаах этэ. Хаһан да тиэрэ түһэн сытарын кѳрбѳккүн ѳрүү кэпсэтэ, сүүрэ-кѳтѳ сылдьааччы.

Билигин ыраІалаан кѳрдѳххѳ анал педагогическай үѳрэҕэ суох да буоллар, иитии сүрүн тосхоллорунан салайтаран уонна Саха үйэттэн Үйэҕэ, тѳрѳппүттэн-тѳрѳппүккэ бэриллэн иһэр үтүѳкэн үгэстэринэн салайтаран улаатыннарбыттар эбит.

Аҕабыт биһигини олоҕун устата үтүѳҕэ уһуйбута, такайбыта, бэйэтин тус холобурунан үѳрэппитэ. Убайдарбын эр дьон буоларга үксүн ѳйдѳтѳн, быһааран ииппитэ. Бэйэтэ улахан булчута да суох буоллар олох кыраларыттан балыктыырга, кустуурга, куобах күрэҕэр илдьэ сылдьаллара. Бултаан кэллэхтэринэ олус үѳрэрэ. Кэнники улаатан баран андылыыллара. Биир сайын дьоммор сайылаан олордохпуна сарсыарда эрдэ саа тыаһа бѳҕѳ буолла. «Оо, уолаттар анды ытыалаан эрэллэр»-диэн үѳрэ түспүтэ.

Айылҕаны олус сѳбүлүүрэ. Ѳрүү кѳрѳр алааспытын адьас саңалыы атыннык кѳрдѳрѳн, кэпсээн-сэһэргээн ылара.

Убайдарбыт утуу-субуу армияҕа сырыттахтарына мин балтыбынаан, бырааппынаан аҕабын кытта кыһын кыстыыр оппутун охсон, мунньан кэбиһэрбит. Далбытыгар араас алаас сибэккитэ бѳҕѳтѳ үүнэрэ. Биир сайын дьиэбит иннигэр кѳһѳрѳн олордубуппут билигин хас ый аайы араас дьэрэкээн сибэкки бѳҕѳтѳ тахсар. Дьиэбит иннигэр хатың, үѳт кѳһѳрѳн олордубуппут, аарыма мастар буолан тураллар. Кэлин санаатахха ити тѳрѳѳбүт дойдуга тапталга, үлэҕэ иитии эбит. Дьиэ иһинээҕи-таһынааҕы үлэҕэ аҕабыт ыйан-кэрдэн, дьаһайан биһиги кыра эрдэхпититтэн сыстыбыппыт. Муус-мас киллэрэбит, хаар уулуурбут. Аҕабытыгар кѳмѳлѳһѳн кочегаркаҕа мас мастыырбыт, уу хачайдыырбыт.

Оҕо сылдьан саңа дьыл кэлэрин олус күүтэрим. Аҕам тыаттан харыйа быһан кэлэрэ уонна ону бары үѳрэ-кѳтѳ симиирбит. Кини хайаан да саңа дьылга маскарад буолар этэ. Биир сыл «Машеньканы корзинаҕа сүкпүт эһэ миискэ» буолбута. Ол иһин буолуо мин билигин саІа дьыл бырааһынньыгын араастаан аныгылыы тэрийэрбин сѳбүлүүбүн.

Аҕам кыра эрдэҕинэ кини дьонугар былыргы баай дьон хонон ааһаллар эбит. Кинилэр баай симэхтээх, оҕуруолаах күндү түүлээх таІастарын сѳҕѳ-махтайа сэІээрэн кѳрѳрѳ. Кэлин биһиэхэ кыргыттарыгар сахалыы таІас тиктэрэн киэргэтэрэ. Ахсыс кылааска үѳрэнэ сырыттахпынатикпит сахалыы таңастарын билигин кийиитим ыһыахтарга кэтэр. Онус кылааһы бүтэрэр сылбар аныгылыы саха былаачыйатын тикпиттэрэ.

Сарсыарда аайы аҕам күѳрчэх ытыйар тыаһыттан уһуктарым. Биһиэхэ барыбытыгар ѳлүү күѳрчэх уурбут буолар. Киэһээ аайы ийэбинээн ынах ыан киирдэхтэринэ биир курууска сибиэһэй үүт иһэрбит. 10 кылааһы бүтэрэн баран «оскуола-производсто-үрдүк үѳрэхѳ-диэн ыІырыынан үѳрэ-кѳтѳ Бэдьимэҕэ фермаҕа үлэлээбитим. Онно аҕам хотоммун сыбаһан кѳмѳлѳһѳрѳ.

Үѳрэхпин бүтэрэн үлэһит, ыал буолбуппар туох баар мааны малларын биэрэн, тэрийэн ыыппыттара. Балыктаахха кэлэн үлэлээн олорбуппут 25 сыл буолбут. Оҕолор улаатан үлэһит, ыал буолан тар5аспыттара ыраатта.

Мин оҕо сааспын сып-сырдык, сып-сылаас, уу нуһаран сайыңңы күннэргэ тэңниибин. Ыал мааны кыыһа буолан барыларыгар атаахтаан, улахан тапталга иитиллибитим. Оҕо сааһым үгүс түгэннэрэ ѳІнѳѳх хартыына буолан ійбір хатанан хаалбыттар.

Орто дойдуга биирдэ бэриллэр олоҕу чаҕылхайдык олорон ааспыта. Кини олоҕо оҕолоругар, сиэннэригэр, хос сиэннэригэр сал5анар. Отучча сиэнэ бары кэриэтэ үлэһит, үксүлэрэ ыал дьон, хос сиэннэрэ үрдүк үѳрэххэ киирэн эрэллэр.

Аҕабыт биһигини олоҕун устата үтүѳҕэ уһуйбута, такайбыта, бэйэтин тус холобурунан үѳрэппитэ. Убайдарбын эр дьон буоларга, ардыгар кытаанахтык үксүн ѳйдѳтѳн, быһааран ииппитэ.

Дьиэ кэргэІІэ аҕа кэргэнигэр таптала иитии сүнньэ буолар эбит диэн санааҕа сааһыран олорон тиийдим. Бу тапталтан саҕаланар эбит иитии бары хайысхалара: үлэҕэ, тѳрѳѳбүт дойдуга, дьиэ-кэргэІІэ, айылҕаҕа таптал.

Бэйэ-бэйэлэригэр истиІ сыһыаннарынан, күүстээх тапталларынан оҕолорун ииппиттэрэ. Холобур буолан убайдарым кэргэннэригэр истиІ иэйиилээх сыһыаннаахтар, бары туруктаах олохтоохтор. Бу иитии салгыы сиэннэргэ бэриллэн тѳрдүбүт-ууспут сал5анар.

Аҕабыт дьоІІо истиІ сыһыаннааҕа. Үлэлии кэлбит саІа учууталларга, эдэр ыалларга күүс кѳмѳ буолара, кѳмѳлѳһѳрѳ. Киһи дьоІІо үтүѳнү оІоруута уонна баҕарыыта киһиэхэ үтүѳнэн эргиллэрин кыра эрдэхпиттэн билэ иитиллибитим.

Аҕабыт тапталга, үтүѳ сыһыаІІа, үтүѳ санааҕа иитиитэ олохпутун сѳптѳѳхтүк оңостон, духовнай культурабыт үрдүүргэр, ол эбэтэр сылаас холумтаннаах ыал буолан олох оңосторбутугар тирэх буолбут. Онон аҕа оруола улахан эбит диэн санааҕа кэллим уонна аҕа педагогиката сайдыан баҕарабын.