Эне-Сай жана Чыгыш Теңир-Тоо кыргыздары X-XII кылымдарда (7 класс), Кыргызстан тарыхы

Эне-Сай жана Чыгыш Теңир-Тоо кыргыздары X-XII кылымдарда

1. Эне-Сай, Монголия жана Алтайда өз алдынча иналдык кыргыз мамлекеттери

• Өзүнүн кыска мезгилдүү кубаттуулугун жоготкондон кийин кыргыздар беш кылымдан ашуун убакыт бою өзүнүн алгачкы мекени Эне-Сайда, Саян тоо кыркаларынын түндүк жактарында жашашты.

2. Эне-Сай кыргыздарынын саясий абалы

• XII кылымдын аягында монгол тилдүү уруулар кыргыздарды Эне-Сайдын түндүгүн кѳздѳй кысышкан. Ушул мезгилде энесай кыргыздары бир нече ѳзүнчѳ ээликтерге бѳлүнүп кетишет. Бул майда ээликтердин башында иналдар турушкан.
• Окумуштуулардын пикиринде бул термин падыша, хан деген түшүнүктү берген.
• XVII кылымда эле Абул-Гази мындай деген «Кыргыздар ѳздѳрүнүн башкаруучусун инал дешет, бул монголдордо хан, тажиктерде шах дегендей эле сѳз». Ал эми байыркы түрк маанисинде хан тукумундагы аялдын баласы.

• Махмуд Кашгари болсо кыпчактарда Инал деген хан болгонун билдирет.

• Аль-Хорезми болсо түрктѳрдүн падышасынын мураскорун инал деп жазган.

• Бул титулга энесайлык белгилүү кыргыз башкаруучулары: Ынал-оге, Огдем-инал, Шубуш-инал ээ болушкан.

• XII кылымда кыргыз ээликтерине Кем-Кемжиут (азыркы Тыва) да кирген.

• 1199-жылы найман ханы Буюрук Чынгыз хан тарабынан талкалангандан кийин Кэм-Кэмжиут аймагындагы кыргыздарга качты деген маалымат баардык ошол мезгилдин булактарынан кезигет.

• Бул окуя монголдордун кыргыздарга басып кирүүсүнө шылтоо болгон.

3. Чыгыш Теңир-Тоолук кыргыздар X – XII кылымдарда

• Кыргыздардын экинчи бир жамааты биздин замандын II миң жылдыгынын башталышында Чыгыш Теңир-Тоо аймагын жердеп турушкан.

• “ Улуу дөөлөт” доорундагы кызыл кыргын, сары сүргүндүн маалында кыргыздар уйгурлар менен чабышып, Куча, Беш-Балык, Үч-Турпан сыяктуу шаарларды бир нече ирээт өздөрүнө караткан.

• Мусулман жазмаларында кыргыздардын жери уйгурларга, карлуктарга, чигилдерге, ягмаларга коңшулаш деп көрсөтүлөт.

• X кылымдын башталышында кидандардын бийлигинин орношунун натыйжасында кыргыздардын бул жамааты Монголиядан бөлүнүп калат.

• Ошол эле убакта Иртыштын жака-белине жана Жуңгарияга каи уруусу таралып, Кимак каганаты түзүлөт, натыйжада теңиртоолук кыргыздарга түндүк тараптан каи менен кимактар коңшу болот.

• Ал эми X кылымдын аягында түркстанды жердеген кыргыздар турпандык уйгурларга көз каранды болуп калышкан.

• Коңшулаш мусулман уруулардын таасири астында кыргыздардын ырым-жырымдары, салты өзгөрөт.

• “ Кыргыздардын салтында өлүктү өрттөшкөн: муну менен алар от маркумдарды аруу кылып тазартат деп эсептешкен. Алардын өткөндөгү салты ушундай болгон, бирок мусулмандарга коңшу болгондон тартып өлгөндөрдү өрттөбөй көмө башташты”- деп, жазылат тарыхый булактарда.

• Демек, XII кылымда Чыгыш Теңир-Тоо кыргыздары өрттөп көмүү салтын таштап, жерге көмүү салтына өтүшүп энесайлык урукташтарынан айырмалана башташкан.

Жыйынтык чыгарабыз.

• Орто кылымдык тарыхый булактарда Түштүк Сибирдеги жана Чыгыш Теңир-Тоодогу кыргыздардын саясий жана маданий тарыхы чагылдырылган.

• Х кылымда Кыргыз дөөлөтү кулагандан кийин Эне-Сайда иналдар башында турган өз алдынча майда княздыктарга бөлүнгөн.

• Алар тышкы баскынчыларга каршылык көрсөтүү кубатынан ажырап, натыйжада монгол баскынчыларынын басып алуу коркунучунда калган.

• Ал эми чыгыш теңир-тоолук кыргыздар кидан башкаруучусу Элүй Дашиге көз карандылыкка өткөн.

• X-XII кылымдар кыргыздардын саясий алсыздыгынын мезгили болуп калды.

Суроолор жана тапшырмалар

1. X-XII кк. кыргыз уруулары кайсы аймактарда жашаганын айтып бергиле.

2. Улуу Кыргыз д өө л ө т ү н ү н кулашынын себептерин аныктагыла .

3. Иналдар ө лк ө с ү дегенди кандай т ү ш ү н ө с үңө р ? Бул терминдин дагы кандай маанилери бар экендиги силерге белгил үү ?

4. Ко ң шулаш мусулман уруулардын та асири астында кыргыздардын баштагы ырым-жырымдары, салты ө зг ө р ө т . Буга кандай далилдерди келтиреси ң ер .

Үй тапшырмасы

• Параграф 3 --- 15-21 беттер («Кыргызстан тарыхы», 7 класс) – “X-XII кк. кыргыздардын тагдыры” - деген темада эссе жазгыла.