«Сунтаар улууhа (оройуона)» муниципальнай оройуон дьаhалтатын
«Уерэх салалтатын муниципальнай органа» муниципальнай тэрилтэтэ
«Илимниирдээ5и сурун уопсай уерэхтээhин оскуолата»
уопсай уерэхтээhин муниципальнай тэрилтэтэ
Илья Егорович Попов –
Ылдьаа аіабыыт
Суруйда: алын кылаас учуутала
Егорова Варвара Николаевна
2013 с.
ИЬинээ5итэ
Киириитэ………………………………………………………………………………………..3
Илья Егорович Попов – Ылдьаа а5абыыт……………………………………………………5
«Кутур5ан хочотугар» («В долине скорби») кинигэ……………………………………….10
Ылдьаа а5абыыт о5олоро…………………………………………………………………….12
Тумук…………………………………………………………………………………………..15
Туhаныллыбыт литература…………………………………………………………………...17
К и и р и и т э
«Бэ5эЬээнни кун баар буолан, бугунну кун уескээбитэ чахчы. Бугунну кун баар буолан, сарсынны кун уунуе5э. Бу иЬин ити ус кэми: ааспыты, билиннини, кэлэри - хайа да киЬи хаЬан да араарбакка биир ситимнээн ейдуехтээх» диэн саха норуотун суруйааччыта Дмитрий Кононович Сивцев - Суорун Омоллоон суруйбута.
Хас биирдии омук бэйэтин историятын уерэтэн, сырдатан иЬэрэ - бу билинни кэм ирдэбилэ. Былыр былыргаттан уос номо5о оностон, уйэттэн уйэлэргэ саха норуота бэйэтин чулуу дьонун келуенэттэн келуенэ5э тириэрдэ турара хай5аллаах суол.
Саха сирэ чэлигилии сайдарын туЬугар сырдык олохторун анаабыт утуе дьоннорбут олус угустэр. Кинилэр араас кэмнэ олорон, араас итэ5эллээх. араас идеологиялаах дьон этилэр. Ол эрээри кинилэр бэйэлэрин дойдуларыгар уонна норуоттарыгар бэриниилээхтэрин киэн эйгэ5э таЬаарар олус наадалаах.
1914 сыллаахха Дьокуускайга Илья Попов «Кутур5ан хочотугар» (« В долине скорби») диэн кыра кэпсээн кинигэтэ бэчээттэммитэ. Кинигэ авторын саха литературатыгар нууччалыы тылынан суруйбут бастакы киЬинэн керуеххэ сеп. Саха литературата 1900 с. Оксекулээх Олексей «Байанай» хоЬоонунан са5аланар эбит буолла5ына, И.Е. Попов «Сондьо нэЬилиэстибэтэ» диэн кэпсээнэ 1898 е., ол аата икки сыл урутаан тахсыбыта.
Оссе еребелууссуйэ иннинэ, танара дьиэтин иЬинэн аЬыллыбыт оскуолалары хонтуруоллуурга уонна онно улэлиир учууталларга методическай кемену онорорго анаан, оскуолалары кэтээн керееччу дуоЬунаЬа баар этэ.
20-е уйэ са5аланыытыгар (1910-1917 сс.) Булуу уокуругун церковно-приходскай оскуолаларын кэтээн керееччунэн Сунтаар улууЬун, Ш Дьаархан (билиннитэ Илимниир) нэЬилиэгин олохтоо5о Илья Егорович Попов улэлээбитэ. Кини биЬиги улууспутугар уерэх сайдыытыгар, учууталлар уерэтэр таЬымнара урдууругэр улахан улэни ыыппыта. Сылын аайы оскуолалары кэрийэ сылдьан, учууталларга иитэр-уерэтэр улэлэригэр, улахан кемену онорбута. Илья Попов улэлиир кэмигэр 1910 сыллаахха Хаданна, 1911 с. Боотомоойуга, 1912 с. Кубалаахха оскуолалар аЬыллыбыттара. Кини биир ситиЬиитинэн Кутана5а церковно-приходскай оскуола сана дьиэтэ улэ5э киириитэ буолбута. Саха о5олоругар анаан «Передвижная русско-якутская азбука для якутских детей» кинигэни, бастакы букубаардартан биирдэстэрин, таЬаартарбыта.
Онон, Илья Егорович Попову биЬиги улууспутугар уерэ5ириигэ методическай сулууспа улэтин теруттээччинэн аа5арбьгг сыыЬа буолуо суо5а.
Бу суруйуубар мин Илья Егорович Попов туЬунан кэпсиэхпин ба5арабын. Кини кимий? Кимтэн кииннээх, хантан хааннаах киЬиний? ХаЬан, ханна олоро сылдьыбытый?
Саха норуотугар туох утуелээ5ий? Туох туЬунан суруйар этэй? Ити ыйытыыларга оло5уран, биЬиги улууспутугар кини туЬунан улаханнык билбэппит диэн салайтаран, туох суолу-ииЬи хаалларбытын сырдатарга сананным. Кырдьа5ас дьон билэр буоллахтарына, эдэр келуенэ Илья Егорович Попов туЬунан билбэттэрэ буолуо. Кини туЬунан республика хаЬыаттарыгар, «Хотугу сулус» сурунаалга Илья Попов уола, экономика билимин кандидата Николай Ильич Попов ахтыылара бэчээттэммиттэрэ. Михаил Мойтохонов 2001 сыллаахха таЬаарбыт «Сунтаар кемус кылыЬахтара», «Алгыс тумсуу» кинигэтигэр, Илья Егорович кыыЬа Валентина Ильинична а5атын туЬунан истин иэйиилээх кэпсээнэ киирбитэ.
Илья Егорович Попов - Ылдьаа а5абыыт
Илья Попов 1872 сыллаахха ахсынньы 20 кунугэр Сунтаар улууЬун Илимниир нэЬилиэгэр элбэх о5олоох ыалга бутэЬик о5онон тереебутэ. Кини а5ата туЬээн хомуйааччы Егор Попов оспа ыарыытыттан уола 3 саастаа5ар 1875 сыллаахха елбутэ. Ийэлэрэ Матрена Трофимовна Кочнева алта о5отун (5 уол, 1 кыыс) кытта со5отох хаалбыта. Матрена Трофимовна (омугунан нууччатыйбыт немка) сыылынайдар кыыстара этэ. Олохторо олус кырыымчыгын урдунэн, бэйэтин хаЬаайыстыбатын сатабыллаахтык тэрийэн, о5олорун доруобай, элбэ5и билэ сатыыр дьон гына улаатыннартаабыта.
1862 сыллаахха Сунтаарга оскуола аЬылла сылдьан баран, сотору сабыллыбыт. Онтон 1884 с. Сунтаарга Дьокуускайтан епископ Иаков кэлэ сылдьыбыт уонна улуус тойотторун танара дьиэтигэр оскуолата аЬын, биЬиги кемелеЬуехпут диэн ынырбыт. Онон 1885 с. Сунтаар оскуолатыгар пансион аЬыллыбыт. Аан бастакы 12 о5о ортотугар Илья Попов оскуола боруогун эмиэ атыллаабыт. Бу оскуола аЬыллыытыгар Булуу уокуругун бырааЬа, улуус кулубата, суруксут, а5абыт харчы биэрбиттэр уонна сыл аайы 10 солкуобайы биэрэргэ себулэспиттэр. Онон оскуола улуус бэйэтин дьонун кеметунэн улэлиир кыахтаммыт. А5абыт Василий Попов дьиэтин биэрбитин Уар Яковлев бэйэтин убунэн челугэр туЬэртэрбит, онон саха о5олоро аан бастаан сана учугэй дьиэ5э уерэнэ киирбиттэр, олус кыЬанан туран уерэммиттэр. Илья Егорович бастакы учууталын, сыылка5а кэлбит, саалтыыр аа5ааччы эбээЬинэЬин толорооччу, улахан уерэхтээх киЬини Фроловскайы олус убаастыырын, ытыктыырын оскуола 20 сылыгар анаан таЬаарбыт ыстатыйатыгар суруйбут. Учуутала бэлэм дьиэ5э олорбут уонна ыйга 10 солк. хамнастаммыт. Илья Егорович оскуоланы бэс ыйын 26 кунугэр 1889 сыллаахха уерэнэн бутэрбит. Элбэ5и аахпыт, билбит.
Оскуоланы бутэрэн баран, Ленскэй бириискэлэргэ маЬы бэлэмниир бэдэрээччиккэ суруксутунан улэлээбит. Кемус хостуур бириискэлэргэ элбэх улэЬиттэри кытта алтыспыт, до5ордоспут. Тойоттор улэьиттэригэр куЬа5ан сыьыаннарын, кинилэри сэнииллэрин себулээбэт, ону утары охсуЬааччылартан биирдэстэрэ эбит. Улуустан оту, эти, арыыны тиэйэн бириискэ5э кэлэр саха дьонун аЬынара, ейуурэ. Кини манна туерт сыл сылдьыбыт. Ленскэй бириискэлэригэр сылдьан, учуутал буолар ба5аттан уерэ5ин сал5аабыт. Кинигэни аа5ыынан эрэ мунурдаммакка, олох аЬыытын-ньулуунун этигэр- хааныгар инэриммит, кылаастар утары охсуЬуу баарын дьэнкэтик ейдеебут.
1894 сыллаахха Дьокуускайга губернатор хонтуоратыгар сулууспалаабыт. Манна улэлии сылдьан Мелетий епископка киирэн Сунтаар оскуолатыгар учууталынан ыыталларыгар кердеспут. Епископ кини кердеЬуутугэр: «Сунтаар оскуолатыгар туЬалаах киЬи кестубуттэн олус уердум» диэн резолюция суруйбут. Оттон тылынан маннык эппит: «Очень рад, что нашелся человек, полезный для Сунтарской школы. Лучше закрыть другую какую-либо школу, чтобы поддержать Сунтарскую, в коей дело идет с успехом и постоянством».
Онон И.Е. Попов 1895-1897 сс. Сунтаар оскуолатын учууталынан улэлээбит. Учууталлыы сылдьан общественнай олоххо кехтеехтук кыттыбыт. 1897 с. тохсунньу ыйга Бутун Россиятаа5ы перепискэ нэЬилиэктэринэн, алаастарынан кэрийэн анал лиистэри толортообут. Ити сылларга Томскай куоракка тахсар «Сибиир оло5о» («Сибирская жизнь») хаЬыакка 20-чэ ыстатыйаны, кэпсээннэри бэчээттэппит. Бу суруйааЬыннарыгар аччыктааЬынна кемелеЬуу, Булуу-Маача суол трагын оноруу, оскуола, дьону эмтээЬин, Саха дьонугар сир уллэЬигин, арыгы монополиятын туЬунан, уо.д.а. ыстатыйалара тахсыбыттар.
Николай Ильич Попов, 1964 сыллаахха архивтан Сунтаар оскуолатын сэбиэдиссэйэ благочиннай Николай Верещагин биэрбит аттестациятын булан, «Саха сирэ» хаЬыакка бэчээттэммит ыстатыйатыгар тылбааЬа суох маннык суруйбут:
«Дан сей аттестат инородцу Илье Егоровичу Попову в том, что он, Попов, с 22 февраля 1895 г. по 1 июля 1897 г. по определению Якутского Епархиального училищного Совета, состоял при означенной школе учителем, вел себя отлично хорошо, возложенную обязанность исправлял с большим успехом, весьма усердно и со всегдашнею похвалою как Епархиального, так и гражданского, посещавших школу, начальства и селение Сунтарское осталось им навсегда благодарным и с всегдашним воспоминанием об нем, как о весьма честном, весьма благородном и усерднейшем труженике по народному образованию. Сунтар, 30 августа 1900 г.» Бу докумуонна оскуола попечителэ Е.Е. Попов эмиэ илии баттаабыт.
1897 сыл алтынньы 4 кунуттэн са5алаан Илья Егорович Саха сирин епархиальнай училищелар сэбиэттэрин быБаарыытынан Олуехумэ уокуругар Берденке оскуолатыгар учууталынан анаммыт. Манна кини 6 сыл учууталлаабыт. Улэлии сылдьан «Сибиир оло5о» хаЬыаты кытта ситимин быспатах. Бу хаЬыат Саха сиригэр кэлэрэ, ону Олуехумэ5э кеске кэлбит политическай сыылынайдар аа5аллара.
1899 сыл сайыныгар Дьокуускайга 25 киЬилээх нуучча уонна старославянскай тылларга, арифметика, гигиена, музыка, ырыа уруоктарыгар (кун аайы 7-лии уруок) педагогическай курс ыытыллыбыт. Истээччилэр ортолоругар Илья Егорович эмиэ баара. Бу туЬунан кини «Якутские епархиальные ведомости» хаЬыакка улахан ыстатыйа бэчээттэппит. Бэйэтин улэтин туЬунан эмиэ суруйар эбит. Онно кини о5олорго бэйэтин хамнаЬыттан сарсыарда о5олорго итии аЬылыгы тэрийэрин, саха тылынан тахсар учебниктар а5ыйахтарын, о5олорго тиийбэтин, бу кинигэлэр тылбаастара мелте5ун, бэйэтин уон сыллаах улэтин опытыттан суруйбут. Учуутал буолар туЬуттан бэйэни уерэхтээЬинэн куускэ дьарыктанарын тоЬо5олоон бэлиэтээбит. « Я с ранних лет полюбил чтение книг и искренне признаюсь, благодаря чтению достиг учительской должности» диэн Илья Егорович этиитэ, кини бэйэтин улэтинэн урдук сыалы ситиспитин, онон киэн туттарын ча5ылхайдык кердерер.
1901 сыл ахсынньы 24 кунугэр И. Е. Попов Ирина Ананьевна диэн учууталы кытта ыал буолбуттар. Бу тугэн кини оло5ор уларыйыылары киллэрбитэ. 1903 сыл куЬунугэр Илья Егорович Суотту оскуолатыгар кеспутэ. Ол эрээри церковно-приходскай оскуолаларга биир эрэ учуутал миэстэтэ баар этэ. Инньэ гынан кэргэнниилэртэн биир киЬи хамнаЬа суох хаалар буолбута. Мантан сиэттэрэн Илья Егорович а5абыыт эбээЬинэЬин толороро уонна оскуола5а танара уерэ5ин биэрэрэ. Сыл курдук улэлээн баран И.Е. Попов Сунтаар улууЬунаа5ы Кутана танаратын дьиэтигэр а5абыытынан анаммыта. Манна кини танараны итэ5эйэриттэн буолбакка, олох ирдэбилиттэн эрэ сылтаан себулэспитэ. Революция кэнниттэн церковно-приходскай оскуолалар сабыллааттарын кытары, кини а5абыыт буолартан аккаастаммыта.
12 сыл учууталлаабыт улэтэ бу улэтигэр эмиэ туЬалаабыта. Кэргэнэ сотору-согору о5оломмута. Онон кини улэтин Илья Егорович бэйэтэ солбуйара.
«Хааннаах баскыЬыанньа» сура5а Россия саамай тугэх сытар муннуктарыгар, ол иЬигэр Кутана5а, тиийбитэ. Революция са5аламмыта.
Революция Илья Егоровичка улахан сабыдыалламмыта. Саха сирин улуустара, элбэх улахан, кыра сэлиэнньэлэр «уЬуктан» барбыттара. Кылаастар утарсыылара сытыырхайбыта. Революция сорох дьону охсуЬууга туруорбута, соро5у олус куттаабыта. ОхсуЬааччылар ортолоругар Илья Егорович биир бастакынан баар этэ. Кини улуус баайдара улэЬит кыра- хара дьону ата5астыылларын, сокуону кэЬэллэрин утары улэни ыыппыта, дьаданы дьонно элбэх субэлэри-амалары биэрбитэ, харана кэнэн саха норуотугар сырдатыы улэтин тэрийбитэ. Итини таЬынан, туЬээни телеемен, быйыл уунуу суох, хааЬына онто да суох баай диэн этэрэ. Бу кэмнэ И.Е. Попов уерэтэр оскуолатыгар, саха норуотун биир биллэр суруйааччыта, А. А. Иванов - Кундэ уерэммитэ.
1905-1907 сыллаа5ы революция хотторбута. Репрессия са5аламмыта. Репрессия Илья ЕгоровиЬы эмиэ хаарыйбыта. 1907 сыллаахха 65 саастаах уерэ5э суох саха киЬитэ Ноговицын Дьокуускай куорат губернатора И.И. Крафтка улахан унсуу туЬэрбитэ. Силиэстийэ быЬаарбытынан унсэр киЬи Нагавицын хаЬан да Попову керсубэтэх, кинини отой да билбэт эбит. Онон бу унсууну улуус урдук сололоохторо бооччойбуттар диэн тумуккэ кэлэ5ин.
Унсуугэ «А5ыйах сыллаа5ыта Сунтаар улууЬа эйэ-дэмнээхтик олорор улууЬунан аа5ыллара. Ол эрээри кэнники кэмнэ улууска унсуу-харсыы уксээтэ. Маны теруеттээччинэн Илья Попов буолар. Кини бэйэтин ата5астаммыт норуоту кемускээччинэн аа5ынар, унсуу суруйалларыгар кемелеЬер. 1906 сыллаахха туЬээни телеемен, иэскитин биэримэн диэн дьонно аЬа5астык этэрэ. Кини итинник этэрин улуус кулубата Тимофеев, Бутукай нэЬилиэгин бочуоттаах инородеЬа Георгий Терешкин, учуутал Николай Александров туоЬулууллар» диэн суруллубут. Унсээччи губернатортан И.Попов улэтигэр силиэстийэ ыытан септеех миэрэни ылалларыгар кердеспут.
Губернатор унсууну Духовнай консистория5а туЬэрэр. Губернатор Крафт сыыЬа быЬыыланна диэн утары унсууну И.Е. Попов ис дьыала министригэр суруйар. Бу кэмнэ миэстэтигэр Илья Егорович Попову силиэстийэлиир улэ бара турара. Епископ Макарий губернаторы унустун диэн киниэхэ сэрэтии биэрэр уонна губернаторга ол туЬунан суруйар. Сымна5ас миэрэни тутуннулар диэн губернатор кистэлэн силиэстийэни ыытарга соруйар. Манны билэн баран Илья Егорович Духовнай консистория5а бырачыас туЬэрэр. Кистэлэн силиэстийэ матырыйаалларын хомуйан Крафт епископ Макарийга биэрэр. Бу дьыаланы епископ Синодка ыытар. Синод Илья Егоровичка бырааба5а чааЬынай кэпсэтиигэ туЬээни телеемен диэн этиитигэр сэрэтии биэрэр. Уоннаа5ы унсуу дакаастаммата5ынан сибээстээн таах хаалар. Ол да буоллар, И.Е. Попов дьаданы дьону баайдартан кемускэЬэрин тохтоппото5о. 1907 сыллаахха кини М.Кириллин диэн киЬини «300 солкуобайдаах таЬа5аЬы суох гынна» диэн силиэстийэлииллэригэр тылбаасчыт быЬыытынан кыттар, кемускуур. Онтон баайдар Попову сойуолаЬалларын тохтоппоттор.
1910 сыллаахха Кутанаттан кып-кыра Боотомоойу танаратын дьиэтигэр кеЬереллер. Бу сылга от ыйын 24 кунуттэн атырдьах ыйын 5 кунугэр диэри Илья Егорович Иркутскай куоракка ыытыллыбыт Сибиир миссионердарын сьеЬигэр кыттыыны ылар. Саха сириттэн бу сьезкэ киниттэн ураты 2 киЬи кыттар: Иннокентий епископ, Берденников протоирей 600 солкуобай пособиелаахтар. Онтон Ылдьаа а5абыыт уоппуска ылан, бэйэтин убунэн сылдьар.
1909 сыл И.Е. Попов Булуу уокуругун церковно-приходскай оскуолаларын кэтээн керееччунэн ананар. Манна улэлии сылдьан, кини туруорсуутунан оскуола септеех уерэнэр дьиэлээх буоларын ситиЬэр, попечителлэри булар, бэйэтэ сыл аайы 60 солкуобайы сиэртибэлиир.
1914 сыллаахха И.Попов онорбут «Передвижная русско-якутская азбука для якутских детей» диэн уерэнэр пособиета Дьокуускай куоракка бэчээттэнэн тахсар.
1919 сыл бутуутугэр Саха сиригэр Колчак былааЬа суох буолар. Илья Егорович сана былааЬы ейуур. Бу тумугунэн кинини Булуу уеЬын сири онорор отделыгар улэ5э ыныраллар (1921). Бэс ыйыгар Уедугэй уонна УеЬээ Булуу, онтон салгыы Сунтаар уонна Хочо улуустарыгар сири онорор улэлэри ыытарыгар командировка5а ыыталлар. Кини бэйэтин отчуотугар ыраах сытар сирдэргэ баайдар бэйэлэрин бас-кес тутталлара ессе да туоратылла илигин, ол эрээри сана сэбиэскэй тутулу олохтооччулар тыыннаах тыллара тиийиэ диэн суруйбут. Булуу уокуругар, чуолаан Сунтаар улууЬугар, И.Попов кооперативтары биир бастакынан тэрийбитэ. Хочо улууЬугар «Уунуу», Хадан уопсастыбатыгар «Искра», «Кэскил» артыаллар кооперативтара 1921 сыл ахсынньы 30 кунугэр диэри колхозтар ревкомнарыгар регистрацияламмыттар.
1930 - 31 сылларга Илья Егорович Попову Елисей Попов, Иннокентий Колесников, Иван Попов унсэннэр, суута-сокуона суох, киЬи быраабын кэЬэн туран репрессиялаабыттара. Унсуугэ бэйэтин кэргэнин нэЬилиэк сэбиэтин чилиэнинэн тала сатаата, быраатыгар Иннокентий Поповка быыбардыыр быраапта биэрин диэн сайабылыанньа суруйда, Чуона ойууна Толбонноох ойууннуурун тохтотто диэн мэктиэ сурук суруйда диэн, уо.д.а. оло5о суох холуннарыылары киллэрбиттэр. Илья Егорович инньэ гынан икки сыл Булуу лаа5ырыгар хааллан сыппыт.
Кэлинни сылларга Илья Егорович уксун араас кооперативтарга улэлээбитэ. Отутус сылларга Сунтаар райпотребсоюЬугар улэлээбитэ. Сэрии сылларыгар Илимнииргэ колхозка киирбитэ уонна о5уруот аЬын ууннэрэр звенону салайан улэлэппитэ. 1942 сыллаахха оройуон хаЬыатыгар «Колхоз бастын улэЬиттэрэ кэпсииллэр» рубрика5а Илья Попов «Урдук уунуу» ыстатыйата бэчээттэммитэ. Манна суруллубутунан биригээдэ 4,14 га сиргэ хортуоппуйу, 0,25 га сиргэ хаппыстаны олордубуттар. Анардас хаппыыстаны 6 тоннаны ууннэрэн ылбыттар. 60 центнер хаппыыстаны улэ кунугэр аахсан ылыы - бу кыра колхозка урдук ситиЬии этэ.
Илья Егорович 1945 сыл тохсунньу 5 кунугэр парникка улэлии сылдьан сыыстаран тымныйан елбутэ. 1992 сыллаахха кини сыыЬа сууттаммыта быЬаарыллыбыта, утуе аата теннубутэ.
«Кутур5ан хочотугар» («В долине скорби») кинигэ
Илья Егорович Попов кербутун - билбитин 20 сыл устатыгар суруйан, мунньан баран 1914 с. Дьокуускай куоракка «В долине скорби» («Кутур5ан хочотугар») диэн кыра кэпсээн кинигэтин тумэн бэчээттэппитэ. Бу кинигэ5э автор нууччалыы тылынан сахалар олохторун туЬунан 9 кэпсээнэ уонна бэлиэтээЬиннэрэ киирбиттэрэ. Сорох кэпсээннэрэ араас хаЬыаттарга урут бэчээттэммит буоллахтарына, «Спир» уонна «Уон туертэн бутэЬик» («Последняя из четырнадцати») кэпсээннэрэ сана бэчээттэммиттэрэ. Кинигэ икки чаасгаа5ыттан, бу биирэ эрэ бэчээттэммит. Иккис чааЬа бэчээттэммэтэх.
Бастакы кэпсээн «Ча5ар» диэн ааттаммыт. Манна суруйааччы Булуу куоракка баран иЬэн Уедэй кинээЬигэр хоммутун туЬунан кэпсэнэр. Туун утуйа сытан уЬуктубутугар, кемулуек иннигэр танаЬа суох, ып-ырыган, онтон иЬэ дараччы сарайан тахсыбыт 16-17 саастаах уол о5о иттэ турарын кербут. Сарсыарда уЬуктубута уола суох.
Ча5ар о5олор уксун тыла суох, истибэт, кербет, унан ыалдьар, тегурук тулаайах буолаллар диэн кини салгыы суруйар. Сахалар олус дэлэгэйдэр. кеме харчыны олус элбэ5и сиэртибэлииллэр да, ол барыта Россия5а барар, бэйэбит дьоммут ол харчыттан тииЬиммэттэрин чорботон бэлиэтиир. Ол оннугар Саха сирин баайдара, урдук сололоохторо кыаммат - тугэммэт кыра-хара норуоту улэлэтэн байалларын, кинилэри хамначчыт оностоллорун арылхайдык кердербут. Ча5ардар олох да аЬаабаттарын кэриэтэ. Дьон аЬаан буппутун кэннэ иЬити салаан, бырахпыт унуохтарын эмэн, уба5ас, бэс сутукалаах тар хааЬынан аЬаан, куруук аччык сылдьаллар эбит. Маннык эрэйдээх олохтон сылтаан, ча5ар о5олор бэйэлэригэр тиийинэн елуулэрэ, ас суо5уттан кыЬарыллан ынах кэнэ5искитинэн аЬыыр губэлтэлэрэ эмиэ тахсар диэн салгыы суруллубут. Суруйааччы кэпсээнин тумугэр аа5ааччыны кыраны-кыамматы аЬынын диэн тумуктээбит.
Иккис кэпсээн: «Чахоткалаах ыарыЬах» («Чахоточная»), 1906 сыллаахха а5абыыт ыарыЬах дьахтарга ынырыллар. Ыалдьан елееру сытар 35 саастаах дьахтар хайдах маннык олоххо кэлбитин кэпсиир. СуеЬутун, дьиэтин барытын баайдар кэргэнин иэЬэ диэн уоппустаабыттарын, суеЬутун елерен сиэ суохтаа5ын, елерер тубэлтэтигэр хаайыллыахтаа5ын, 18 сыл дьиэм-уотум диэн олорбут сириттэн арахсан эрэрэ ойууланар. Бу дьахтар елбутун кэннэ, автор 1904 сыллаахха тахсыбыт хаЬыаттан бу дьахтар баайа -
дуола уоппустаныа суохтаа5ын туЬунан сокуону булан аа5ар. «Эрэйдээх, сокуон барыларыгар биир да, кини туЬатыгар буолбатах» диэн тумуктэнэр.
«Сондьо нэЬилиэстибэтэ» ( аан бастаан хаЬыакка 1898 сыллаахха бэчээттэммит ) бу кинигэ5э эмиэ киирбит. Бу кэпсээннэ Сунтаар улууЬун баай киЬитэ Василий Кривошапкин - Сондьо елбутун кэннэ, элбэх баай-дуол хаалбытын дьаданы айма5а Осип
Кривошапкин - Ньымаары ыларын оннугар, улуус баай-тот дьоно ылан туЬаммыттарын туох баарынан суруллубут. Бу баайдартан нэЬилиэстибэни суутунан ыла сатаан, Ньымары аччык-туор, эрэйдээх оло5о кэпсэниллэр. Оссе ер эрэйдэниэх киЬи эрдэ елен туораабытын, елееру сытан о5олоругар бу дьыаланан уонна дьарыктаныман диэн кэриэЬин эппит. Дьолго, о5олоро а5аларын тылын истибиттэр.
Ити курдук атын кэпсээннэрэ эмиэ саха норуотун кыра-хара дьонун баайдар ата5астыылларын. сэнииллэрин, суут-сокуон баайдары араначчылыырын, дьаданы дьону туора кереллерун туох баарынан кэпсииллэр.
Бу кинигэни аа5ан баран киЬи улаханнык санааргыыр, долгуйар. Кинигэ5э XX уйэ са5аланыытыгар саха норуотун ыар оло5о кырдьыктаахтык кэпсэнэр. Манна кыра саастаах дьоно суох о5олор ыалга ча5ар буолуулара, элбэх о5олоох ыал о5олоро барылара елен бутэЬик о5олорун кеме сылдьаллара, Бодойбо5о от тиэйэн эргинэ барбыт сахалар албыннатан, бэргэЬэтэ суох теннен улуустарыгар эргийэн кэлиилэрэ, ыарыЬахтар, хара5а суохтар эрэйдээх олохторо, бурдук ыстахтарына улуйэн хаалыыта, арыгы тар5аныыта - бу барыта туох да уларытыыта суох, хайдах баарынан кердеруллэр. Манна дьон уеруутэ - кетуутэ да, тыыннаах буолар иЬин дьаныардаах охсуЬуу да, келеех, сурэ5э суох буолан олоруулара да кестубэт. Бары улэлии-хамсыы, унсэ-ааттаЬа сылдьыылара, олох кырдьыктара хартыына буолан аа5ааччы хара5ар кестеллер.
Ылдьаа а5абыыт о5олоро
УеЬээ этиллибитин курдук, 1903 сыллаахха Илья Егорович учительскай училищены бутэрбит Ирина Ананьевнаны кытта холбоЬон ыал буолбуттар. Кинилэр 9 о5оломмуттар: Мария, Дуся, Надя, Вера. Люба, Соня, Катя, Кеша уонна Егор. КыыЬа Надежда Ильинична ийэтин туЬунан ахтыытыгар маннык кэпсиир: «БиЬиги хоруоп аттыгар ер турбуппут. Ийэм олус эдэр уонна кыраЬыабай этэ. Кини от куе5э былааччыйалаах уонна манан атылаас тууппулэлээх сытара, туеЬугэр, кириэстии уурбут илиитигэр - кып-кыра танара кулугэ. А5ам ер ба5айы мэлииппэ аахпыта, онтон ытаан барбыта. БиЬиги, кини то5ус о5ото, ийэбитин аЬыйан, эмиэ ытаспыппыт. БиЬигини эрэйдээх тулаайах о5о саас куутэрэ...».
Ол соторутугар а5аларын Илья ЕгоровиЬы а5абыытынан улэлээбитин иЬин репрессиялаабыттар. ХаЬан эрэ ньир-бааччы олорбут ыал оло5о огдолуйбута. Дьиэлэрин былдьаан ылбыттар. Илья Егорович олус баай библиотекалаа5а. Онтун барытын уоттаабьггтар. Уокка Пушкин, Толстой, Достоевскай уонна да атын суруйааччылар кинигэлэрэ былдьаммытгар. О5олору аймахтара иитэ ылбыттар. Надежданы улахан эдьиийэ Мария ииппит. Балтыларын атахтарыгар туруортаан баран, Мария улэтигэр сылдьан сыыстаран елбут. Надежда кэпсииринэн, атын о5олор кинини кытта оонньууллара-алтыЬаллара кытаанахтык бобуллара.
Илья Егорович о5олоро араас идэлээхтэр: Георгий - речник, Евдокия - медик, Надежда - медсестра, кэлин доруобуйа харыстабылыгар бухгалтердаабыт, Екатерина, Люба - учууталлар, Вера - профсоюзнай улэЬит, Софья - врач буолбуттар.
Кэргэнэ елбутун кэннэ, Илья Егорович иккиЬин Матрена Афанасьевна Тарасова диэн Кутанаттан теруттээх саха дьахтарын кытта ыал буолбут. Киниттэн 3 о5о тереебуттэр: Агаша, Николай, Валя.
А5атын туЬунан олус элбэхтик уола Николай Ильич, экономическай наука кандидата, архыыптан араас матырыйааллары булан хаЬыаттарга бэчээттэппигэ, биЬиги оскуолабыт музейыгар кини хомуйан ыыппыт матырыйааллара бааллар.
Кини кыыЬын, Валентина Ильиничнаны, мин о5о сааспыттан билэр эбиппин. Оскуола5а киириэм иннинэ, райпотребсоюз детсадыгар сырыттахпына, араас минньигэс тотоойу аЬылыган кундулээбит поварым - кини эбит.
А5атын туЬунан Валентина Ильинична истин иэйиилээх кэпсээнэ киЬини долгутар: «А5ам Илимниир терут олохтообо Попов Илья Егорович саха эрээри сахалыы суруйбат да, аахпат да этэ, учуутал уерэхтээ5э. Кини бааЬынай хааннаах этэ. Олус аЬыныгас, эйэ5эс дууЬалаах киЬи этэ. Учууталлыы сылдьан бэрт ыраах сиртэн дьаЬаллан Кутана-Элгээйи диэки а5абыытынан улэлээбитэ. Олус элбэхтик аа5ара, суруйара. Барыта нууччалыы этэ. Арай биирдэ милициялаах дьоннор кэлэн хаайабыт, тутабыт диэннэр илдьэ барар буоллулар. Ол кэми бу баар курдук керебун. Буруйа диэн а5абыыт уонна туох эрэ нолуогун телеебетех уЬу. СыыЬа - халты, таныннарар да бокуойа суох илдьэ барар буоллулар. А5абын аЬыйан, кемускэЬэн уонна сайыЬан ытыы-ытыы атах сыгынньах «Бириистэн» диэн сиртэн инньэ «Ус келуйэ» сыЬыытын туоруохха дылы сырсабын. А5абын ситэн кэлэн сонуттан субу тутан ылыах курдук буолла5ым аайы милициялар саа луоЬунан охсон тиэрэ биэрэн туЬэрэллэр. Ыарыыбын тулуйа сатыы-сатыы эмиэ ытаабыппынан сырсан сордонон ситэн кэлэбин. Эмиэ охсон охтороллор. Абалаах ба5айы этэ. Туохтаах буолан туох кемелеЬуей, кимнээх буолан кимим кемелеЬуей! А5ам эрэйдээх кэннин хайыЬан «Тоойуом ытаама, дьиэ5эр тенун» - дии сатыыр. Ол кэмнэ кинини эмиэ охсоллор. Онтон ийэм дьиэтигэр ытыы хаалбыта. Суол хара буоругар умса туЬэ сыган абабыттан ытыы-ытыы, уон тарба5ым дуомунан буору тарбыырым. Ким да кемелеЬуех быЬыыта суо5а...
Уут уурар ампаардаах этибит. Ону толору араас элбэх кинигэлэр бааплара. Онно саллымар улахан уонна халын ба5айы кинигэлэр бааллара. БиЬиги о5олор икки буолан нэЬиилэ кете5ер буоларбыт. ТаЬа кемус суруктаахтара. Элбэх араас ойуулардаах этилэр. Ону керееру биЬиги а5абытыттан кенуллэтэн керер этибит. Дьэ ол кинигэлэри оччотоо5у былаастар милиция харабыллаах тиийэннэр илдьэ барбыттара. Ханнатын билбэтим. Соро5ун ампаартан таЬаараннар кутаа уоту оттоннор сонно манаан туран уоттаабыттара. Ону олох умнубаппын.»
Туох баар дьиэлэрин - уоттарын уоппустаан былдьаан барбыттар. Бэйэлэрэ сир- халлаан икки ардыгар туран хаалбыттар. «Бу а5абыыт дьооннорун олох аЬатыман, хонноруман уонна кэпсэтимэн. Толорбот тубэлтэ5итигэр куоласкытын быЬыахпыт» - диэн дьонно кытаанахтык эппиттэр. Инньэ гынан туун-кунус ыалы кэрийэн, туора дьон кербет кэмигэр, аатыгар эрэ аЬаан-сиэн сылдьыбыттар. АЬатар да, хоннорор да ыаллар сур кутталынан утуену онорбуттар. А5алара хаайыыттан тахсыан иннинэ, аны ийэлэрин эмиэ хаайбыттар. Валентина ийэтин кытта Булуу куоратыгар айанныыллар. Сунтаартан борокуотунан барбыттар. Милиционердар «Кыыскын илдьэр тубэлтэ5эр борокуоттан ууга быра5абыт» диэн суоЬур5аммыттар. Ол иЬин ийэтэ дьону кэпсэтэн, кыыЬын утуйар матарааска суулаан эбиитин улахан куулга уган борокуокка киллэрэн Булуугэ тиийбит. Булуугэ тиийбиттэрин кэннэ кыыЬы ийэтин кытта хаайан кэбиспиттэр. Хаайыылара диэн сииктээх, тымныы, харана хостоох эбит. ТаЬырдьа таЬааран хаамтарар кэмнэригэр кербутэ, олбуора олус урдук, тебетугэр тимир уербэлэрдээх эбит, астара олус мелтех буолан Валентина Ильиничнаны улаханнык салыннарбыт. Кинилэр хаайыллыбыттара ус хоммутун кэннэ, утуе санаалаах дьон кемускэЬэн, а5алара босхоломмут. Валентинаны сокуоннай сааЬа ситэ илик буолан 7 хонукка хаайыыга хоннорон баран босхолообуттар. А5атынаан ийэлэрэ босхолонорун куутэн ыалга олорбуттар. Илья Егорович промартыалга улэлээбит. Ийэлэрэ ый курдугунан босхоломмут. Онтон бары Илимнииргэ теннен тиийбиттэр. А5алара «Партизан» колхозка о5уруот аЬын ууннэриигэ улэлээбит.
Валентина Ильинична оскуола5а 3 эрэ кылааЬы бутэрбит. Син уерэниэх эбит да, о5олор сырса сылдьа а5абыыт кыыЬынан ыыстаан, кулуу-элэк оностон ситэ уерэммэтэх. Колхоз улэЬитэ буолбут. 1962 сыллаахха Сунтаарга сельпо остолобуойугар, онтон детсадка поварынан улэлээбит. Сунтаар сэлиэнньэтигэр бочуоттаах сынньаланна олорбута, кырдьа5астар «Алгыс» тумсуулэрин чилиэнэ, 3 о5олоох, о5олоро бары ыаллар, сиэннэрдээх, хос сиэннээх этэ. 2009 сыллаахха Валентина Ильинична улаханнык ыалдьан сир урдуттэн курэммитэ.
КиЬи оло5о о5олоругар сал5анар диэн мээнэ5э эппэттэр. Илья Егорович олорон ааспыт оло5ун кини 11 о5ото, угус элбэх сиэннэрэ, хос сиэннэрэ салгыыллар, кини туЬунан сырдык ейдебулу сурэхтэригэр инэрэн уйэттэн уйэлэргэ тиэрдэн иЬиэхтэрэ.
Тумук
Былыргы быстарыктаах дьылларга, аныгы сайдыылаах да уйэ5э тереебут сахалар бэйэлэрин олохторугар суол-иис хаалларбыттарын уерэтэн-билэн келуенэттэн келуенэ5э кэпсиирбит наада. Бу улэбин суруйаары Илья Егорович кыыЬын керсен кэпсэппитим, араас литератураны хаЬыспытым, И.Е.Попов «Кутур5ан хочотугар» («В долине скорби») кинигэтин аахпытым, оскуолабыт музейыгар баар матырыйааллары уерэппитим, а5а саастаах дьону кытта керсуЬэн кэпсэппитим. Дьону кытта кэпсэтиилэрбэр уксун Илья ЕгоровиЬы а5абыыт, о5уруот аЬын ууннэрээччи эрэ диэн этэллэрэ, а5ыйах киЬи кинигэ суруйбутун билэрэ.
Мин ийэм, Егорова (Спирова) Мария Васильевна кэпсииринэн: «Ылдьаа а5абыыт мин а5ам чугас до5оро этэ. Кини биЬиги а5абытын о5уруот аЬын ууннэрэргэ уерэппитэ.
Мин кыра сааспыттан а5абын батыЬа сылдьан хортуоппуйу, хаппыыстаны, огурсуну, помидору, подсолну5у, кукурузаны, субуекулэни, моркуобу, горо5у, луугу олордорбут, ону керербут - харайарбыт. Аччык дьылларга кыра бырааппытын Борокуоппайы хаппыыста тэллэ5инэн аЬатан киЬи гыммыппыт.
Ылдьаа а5абыыт куел кытыытыгар отуулаах этэ. Онно ыЬык гынан тууйаска суорат
а5албытын, отой кыра сылдьаммыт Федоров Тэрэппиинниин сиэн турардаахпыт» диэн ахтар.
ЭЬэбин, Спиров Василий АлексееЬы удьуордаан, мин дьонум-аймахтарым билигин о5уруот аЬын арааЬын ууннэрэн кыЬыннары-сайыннары сиэн олоробут. Манна Ылдьаа а5абыыт улахан оруолу ылбыта диэн этэрим сыыЬа буолбата буолуо.
Бу дакылааты суруйарбар аан бастаан 2007 с. улэлиир оскуолам улэЬиттэригэр «Улэлиир оскуолан историятын теЬе билэ5иний?» диэн анкетирование ыыппытым. Манна учууталлар, техническэй улэЬиттэр, барыта 21 киЬи кыттыбыта. Оскуолабыт улэЬиттэрэ бары эдэрдэр этэ. 1-тэн 5 сылга диэри улэлээбит улэЬиттэр - 15 киЬи, 6-тан 10 сылга диэри - 3, 10 -тан 20 сылга диэри - 3 улэЬит.
Анкета бастакы ыйытыыта: Илимнииргэ оскуола хас сыллаахха аан бастаан аЬыллыбытай диэн ыйытыыга 66,6 % киЬи сепке эппиэттээбитэ, 33.4 % киЬи сыыЬа эппиэти биэрбитэ. БиЬиги оскуолабыт аан бастаан Бириистэн диэн сиргэ 1910 сыллаахха аЬыллыбыт.
Иккис ыйытыы: Бастакы учуутал аатын билэ5ин дуо? Манна 33,4 % киЬи билэбин диэбит, атыттар билбэппин диэн эппиэттээбиттэр. Бастакы учууталынан Попов Илья Егорович улэлээбит.
УЬус ыйытыы: Попов Илья Егорович туЬунан тугу билэ5иний?
А5абыыт - 9 киЬи, 42,8 %
Оскуола астарбыт - 9 киЬи, 42,8 %
Улууска методическай улэни са5алаабыт - 1 киЬи, 4,7 % Билбэппин - 5 киЬи, 23,8 %
«В долине скорби», «Спир» айымньылар автордара - 1 киЬи, 4,7 %.
Керербут курдук Илья Егорович туЬунан эдэр дьон билбэт этилэр. Манна оскуола иЬинэн тэриллибит музейдар улэлэрэ ессе кууЬуруехтээх диэн тумуккэ кэлбитим.
2010 с. Илимниир сиригэр оскуола аан бастаан аЬыллыбыта 100 сылын туолбутун уеруулээхтик бэлиэтээбиппит. Саха дьоно дьоллоох олохтоноллорун, уерэхтээх буолалларын туЬугар ейун- санаатын ууран улэлээбит Илья Егорович Попов аатын уйэтитэр сыалтан оскуолабыт тас эркинигэр мемориальнай дуосканы ыйаабыппыт. Уола, экономика билимин кандидата Николай Ильич Попов, оскуола юбилейынан а5ата олорбут, улэлээн ааспыт сиригэр - Илимниир оскуолатыгар, ер сыл мунньубут космонавтика5а аналлаах значоктарын коллекциятын, «Лондонская национальная галерея» диэн кинигэни бэлэх ыыппыта.
Илья Егорович аатын уйэтитэн, дьонно-сэргэ5э, киэн эйгэ5э кини улэтин-хамнаЬын билиЬиннэрэн, билигин оскуолабыт улэЬиттэрэ, уерэнээччилэрэ кини туЬунан элбэ5и билэллэр, улаханнык ытыктыыллар.
Бу улэбин суруйан, ыраналаан керен, Илья Егорович Попов аатын уйэтитэр сыалтан маннык тумуккэ кэллим:
Илимниирдээ5и сурун уопсай уерэхтээЬин оскуолатыгар кини аатын инэрии.
Кини олорбут оло5ун оскуолабыт иЬинэн уерэтэн, киэн эйгэ5э таЬаарыы.
Аныгы уунэр ыччаты Илья Егорович Попов курдук дьулуурдаах, сырдык ыралаах, утуе санаалаах буоларга иитии.
2014 сылга И.Е. Попов суруйбут кинигэлэрэ «Кутур5ан хочотугар» («В долине скорби») уонна «Передвижная русско-якутская азбука для якутских детей» бэчээттэммиттэрэ 100 сылын туолар. Онон бу дата5а тубэhиннэрэн улуус иhинэн педагогическай аа5ыылары тэрийии.
Норуот ис кыа5а, талаана кини ахсааныттан тутулуга суох. Киэн туттар дьоммут олорон ааспыт олохторун уйэтитии - бу биЬиги кинилэр иннилэригэр ытык иэспит, олох быстыспатын, сал5анан барарын бэлиэтэ.
ТуЬаныллыбыт литература:
Виктория Габышева. Дочь священника. Г. «Эхо столицы» № 103 (472) 20.07.2001 г.
Михаил Мойтохонов. Сунтаар кемус кылыЬахтара. «Алгыс» тумсуу., 2001 с.
Попов Н.И. Борец за свободу и демократию. Г. «Забота – Арчы» от 24.07.2003 г.
Попов Н.И. Труженик народного образования. Г. «Забота – Арчы» от 21.01.2010 г
Попов И.Е. Сондьо нэЬилиэстибэтэ. Г. «Кыым» №34 19.02.1992 с.
Попов Н.И. Бастакы кинигэ автора. Г. «Кыым» №34 19.02.1992 с.
Попов Н.И. Автобиографические очерки и рассказы. – Якутск, 2006
Попов Н.И. Он знал жизнь народа. Ж. «Полярная звезда» № 5, 1988. С. 108-113
Попов Н.И. Оскуоланы бастакынан бутэрбитэ. Сунтаар оскуолата 130 сылын туолуутугар. Г. «Саха сирэ» от 26.11.1992
Священник Илья Попов «В долине скорби» Рассказы и заметки из жизни якутов; Якутск, изд-во ЯНЦ СО РАН, 2005 г.
Попов Н.И. «Долина скорби» - жизнь Якутской окраины. Об авторе одной из первых книг Якутской типографии. Г. «Эхо недели» от 25 мая 1991 г.
12
840
68 700 
