Къырымтатар тили ве эдебияты оджасы
Ибраимова Эдие Гафаровна
«Дюнья юзюнде эр адамнынъ олгъаны киби, атта энъ медений сайылгъан халкъларнынъ биле бильмедиги пек чокъ шейлер бардыр. Лякин озь тилини, озь тарихыны бильмеген халкълар артыкъ пек аз къалгъандыр.»
Бекир Чобан-заде
МЕВЗУ:
«КЪЫРЫМТАТАР ТИЛИ ВЕ ЭДЕБИЯТЫ ДЕРСЛЕРИНДЕ ИНТЕРАКТИВ УСУЛЛАРЫНЫ КЪУЛЛАНУВ»
- Талебелерге интерактив усуллары вастасы иле, китапкъа, тилимизге меракъ ве севги ашлав, оларнынъ тиль севиесини арттырув.
- Зенгин бильгили ве теджрибели шахысларны тербиелев.
- Багълы нутукъ узеринде чалышув.
Талебелернинъ
фааль чалышмаларынынъ инкишафы
Талебелернинъ
дикъкъатыны
мевзугъа
джельп этмек
Бильгиге
меракъ
догъурмакъ
Тедкъикъ
мерагъыны
догъурмакъ
Мешур маарифчи Исмаил Гаспринский язгъаны киби, маариф саасында фааль чалышмагъа тырышмакъ керек:
«Мектепте дерслер ойле алынып барылмалы ки, талебелерде о меракъ догъурсынъ ве олар дерстен кейф алсынлар!»
«Дерслернинъ мундериджесини алмаштырып турмалы.
Дерслер ойле алынып барылса,
талебелер безмезлер, ёрулмазлар ве эртеси куню де мектепке истекнен келирлер.»
«… окъув дерсликлеринде чешит шейлернинъ, айванларнынъ, къушлар ве боджеклернинъ адлары оларнынъ ресимлеринен берабер бериле. Малюм ки, янында ресим олса, бу шейнинъ ады да, онынъ хусусында малюмат да акъылда тез къала.»
Педагог
– бу зенаат дегиль,
гонъюльнинъ алыдыр
Тек яхшы ве аля нетиджелерге етмек ичюн дегиль де, озь фенимизге меракъны сакълап къалмакъ ичюн, дерслеримизде актив ве интерактив иш шекиллерини къулланмагъа тырышмакъ керекмиз. Олар оджа тарафындан азыр бильгилерни бермек, талебелер тарафындан акъылда тутып, айтмакъ ичюн ёнетильмегенлер, огренюв процессинде мустакъиль бильги ве алышкъанлыкъларгъа ёнельгендир.
Интерактив окъутув – огретюв, къонушувгъа далув окъутувы, сонъки макъсадыны ве предметнинъ эсас мундериджесини сакълап къалдыра ве дерс кечирювнинъ шекиллерини ве усулларыны денъиштире.
Интерактив окъутувнынъ усулы бирден учь эсас меселени чезе:
- Огренюв.
- Коммуникатив-инкишаф этиджи.
- Ичтимаий-ориентирлев.
Бу усуллар :
- субъектни реализация этмек – огретюв фаалиетининъ тешкиль этювинде субъектив янашмакъ;
- талебелернинъ актив-огретюв фикир юрьсетюв фааллигини шекиллендирмек;
- дерснинъ огретювине меракъны къуветлештирмек;
- дерсте кейфиетли шараитлер яратмакъ;
- окъув материалны монологик шеклинде бермемек ве малюматны дубляж этмемек, чюнки о кечилир менбалардан тапыла биле;
- махсус ыстыла ве малюматны озь-озюнден акъылда тутмакъ;
- талебелернинъ коммуникатив селяхиетлерини чешит шекиллерде ишлетмек мусааде эте.
Интерактив окъутув – педагогиканынъ меракълы, иджадий бир ёнелиши. Интерактив шекиллерни ве усулларны дерснинъ эр бир къысымында къулланмакъ мумкюн.
Окъутув усуллары – окъутув процессинде талебе ве оджанынъ къаршылыкълы тесир шекилини акис олгъан усул ве янашув топлулыгъыдыр. Окъувнынъ земаневий анълылыкъта анъламасы – окъутув процессинде талебе ве оджа арасында къаршылыкълы тесир козьден кечириле , талебелерни муайен бильгилерге алышкъанлыкъларгъа , беджерикликлерге ве къыйметлерге огретюв макъсадларыдыр . Окъутувнынъ биринджи куньлеринден ве бугуньки куньге къадар талебе ве оджа арасында къаршылыкълы тесирнинъ учь шекили уйдурылды , тасдикъланды ве кенъ таркъатылды . Оларны схемаларда косьтерейик .
ТАЛЕБЕ
ОДЖА
ТАЛЕБЕ
ТАЛЕБЕ
Берильген схемалардан корюне ки, окъутув усулларны учь умумийлештирильген группагъа больмек мумкюн:
- Пассив усуллар;
- Актив усуллар;
- Интерактив усуллар.
Эр бир усулынынъ озь хусусиетлери бар.
- Эр бир дерсте лугъат теркибини зенгинлештирюв ишлерини алып бармакъ.
- Метин узеринде чалышкъанда, талебелер ифадели окъумагъа алышмакъ кереклер.
- Эр бир дерсте чешит оюн дакъкъалары, агъзавий чыкъышлар, иджадий ишлер, инша-миниатюралар тешкиль этмек.
- Земаневий дерслернинъ планлаштырувда чешит интерактив услюплерни къулланмакъ. Меселя : «Сенкан», «Ассоциациялар», булмача, ребус, ве иляхре.
ЧИФТЛЕР ИЛЕ
ИШЛЕВ
КИЧИК
ГРУППАЛАРДА
ИШЛЕВ
(4-тер ТАЛЕБЕ )
ИДЖАДИЙ
ВАЗИФЕЛЕР
ПРЕЗЕНТАЦИЯ
ВЕ БУКЛЕТЛЕР
«Микрофон»
усулы
ДЕРСЛЕРДЕ
ИНТЕРАКТИВ УСУЛ ВЕ
ШЕКИЛЛЕРИНИНЪ
КЪУЛЛАНУВЫ
МИЙ
УДЖУМЫ
«КУБ» УСУЛЫ
ДЕБАТЛАР
САНАЛАШТЫРУВ
«ВЕНА
ДИАГРАММА-
СЫ»
«АССОЦИАЦИЯ-
ЛАР ЧАЛЫСЫ»
«СЕНКАНЛАР »
УСУЛЫ, ТАЛЕБЕЛЕРНИ МЕВЗУ БОЮНДЖА АЛГЪАН БИЛЬГИЛЕРНИ ТЕШКЕРМЕГЕ ИМКЯН БЕРЕ.
ИЛЬХАМ
САНАТ
ИСТИДАТ
СЕСЛЕР
УЙГЪУН-
ЛЫГЪЫ
АЙНЕННИ
МУЗЫКА
МАКЪАМ
МАНЕ
УЙГЪУН-
ЛЫКЪ
ЧЫНЪ
ДАВУШ
РААТ-
ЛЫКЪ
«СЕНКАНЛАР» («СИНКВЕЙНЛЕР»)
УСУЛЫ, БУЮК КОЛЕМЛИ МАЛЮМАТТАН ЭНЪ ЭСАСЫНЫ ТАПЫП, КЪЫСКЪАРТЫЛГЪАН ШЕКИЛЬДЕ ТАКЪДИМ ЭТМЕК ЯРДЫМ ЭТЕ. ДЕРСНИНЪ НЕТИДЖЕСИНИ ЧЫКЪАРМАКЪ ИЧЮН КЪУЛЛАНЫЛА.
1 СЫРА 1 ИСИМ
2 СЫРА 2 СЫФАТ
3 СЫРА 2 ФИИЛЬ Я ДА АРЕКЕТНИНЪ ТАРИФИ
4 СЫРА ИБАРЕ, МЕВЗУГЪА ОЗЬ ШАХСИЙ МУНАСЕБЕТИНИ КОСЬТЕРМЕК
5 СЫРА ИСИМГЕ СИНОНИМ (1 САТЫРДАН)
МУЗЫКА
НАЗИК ВЕ АДЖАЙИП САНАТ.
ОНЫ СЕВЕМИЗ, ДИНЪЛЕЙМИЗ, УЙДУРАМЫЗ.
СЕВИНЪИЗ МУЗЫКАНЫ ИНСАНЛАР,
О, ДАИМА ЯНЫМЫЗДАДЫР.
БУ УСУЛ, ТАЛЕБЕЛЕРДЕ УМУМИЙ ВЕ ФАРКЪ ХУСУСИЕТЛЕРИНИ, ПРЕДМЕТЛЕРНИНЪ АЛЯМЕТЛЕРИНИ КОСЬТЕРМЕГЕ ЯРДЫМ ЭТЕ.
ИШНИ ГРУППАЛАРДА, Я ДА ИНДИВИДУАЛЬ ШЕКИЛЬДЕ КЕЧИРМЕК МУМКЮН.
АЛМА ЮЗЮМ
И
УМУМИЙ
МЕЙВА
ПРЕДМЕТНИ ЭР БИР ТАРАФТАН КОЗЕТМЕК ЯРДЫМ ЭТЕ.
1.Сёзнинъ изааты 2. Бу сёзнен джумле
тизинъиз
5. Тамырдаш
сёзлер. 6. Синонимлер,
антонимлер, омонимлер.
3.Аталар се з лери, 4. Сёз бирикмелери.
фразеологизмлер,
метинлер
(ВАТАН – МЕН ДОГЪГЪАН ЕРИМ.)
(МЕНИМ ВАТАНЫМ ЭНЪ ДЮЛЬБЕРДИР!)
ВАТАН
(ВАТАН,
ВАТАН ЫМ ,
ВАТАН ДЫР ,
ВАТАН ДАШ)
(СИНОНИМЛЕР :
ЮРТ, ДИЯР, УЛЬКЕ,
МЕМЛЕКЕТ.
АНТОНИМЛЕР :
ГЪУРБЕТЛИК)
(ТУВГЪАН ВАТАНЫМ, СЕВИМЛИ ВАТАН.)
(ВАТАН СЕВГИСИ СЕВГИЛЕРНИНЪ ЭНЪ БУЮГИДИР.)
ГРУППАЛАРДА ИШ
ТЫЛСЫМЛЫ РЕНКЛЕР
ГРУППАНЫНЪ ТАКЪДИМНАМЕСИ
Б
У
М
Е
Р
А
КЪ
Л
Ы
МУКЯФАТЛАНДЫРУВ
1. Сиз къайда кезинтиге чыкътынъыз?
2. Козь огюнъизге нелер кельди?
3. Насыл ренклерни корьдинъиз?
«Девирге бир назар» --
- «Уянув девирде» яшагъан ве иджат эткен языджылар акъкъында алынгъан малюматны джедвельге язалар. Бу иш текрарлав дерсинде кечириле.
№
1
Догъум тарихи
Исмаил-бей Гаспринс-кий
2
Усеин Ша-миль Тохтаргъазы
3
Догъум ери
Къорантасы
4
Асан Чер-геев
Тасили
5
Сеид Аб-дулла Озен-башлы
Чалышувы
Асан
Сабри Айва-зов
6
Эсерлери
Джа-фер Сейда-мет (Къы-рымэр)
7
8
Якъуб Шакир-Али.
Насыл жанрда язгъан
Шахсиети
9
Вефаты
10
Ненен такъдирлене, я да насыл унван бериле.
Суаллер
Муптеда
Ха-бер
Багълайы-джылар
Тамамлайы-джы
Мунасе-бетчилер
Айы-ры-джы
Дередже-ликлер
Ялгъама-лар
Ва-къыт
Се-беп
Муптеда
Ер
Хабер
Макъсат
Нисбет-лешкен сёзлер
Нисбет-лешкен замирлер
Ша
Р
т
Тарз-аре-кет
Ми-къдар-дере-дже
Керилеме
«Давушсыз я да сессиз диктант»
- Бу иш лугъат диктанты шекилинде кечириле. Эр бир сыныф ичюн сёзлер микъдары программагъа эсасланып алына. Талебелерге предметлер я да ресимлер косьтериле, олар исе оларнынъ адларыны язалар.
- Меселя : , , , , , , , , , . – 5-8-инджи сыныфларда кечириле
«Хатырлав диктанты»
- Талебелерге сёзлер группасы 2 кере окъула, сонъра бу сёзлерни хатырлап язмагъа теклиф этиле. – эр бир сыныфта кечириле.
Презентациялар. Буклетлер.
МЕКТЕП ГАЗЕТАСЫ
«Икмет тереги»
1-инджи вариант.
Дерсликнинъ метинине эсасланып, эр бир талебе тезкере яза. Тезкереде (онынъ назарына коре) муреккеп суаль бере. Тезкерени къатлап, оны терекке иле. Терекнинъ я да ресими ватман устюнде япыла, я да эв чечегине скрепка ярдымынен илине. Талебелер экишер олып, я да бир-бири артындан терек янына келе, тезкерени узип ала ве суальге тафсилятлыджа джевап бере. Дигерлери оны динълеп, айтмагъаныны къошалар ве джевабыны баалайлар.
2-инджи вариант.
Суаллерни оджа азырлай ве эвельден терекке иле. Мында тек джевап баалана. Япрачыкъларны чешит ренклерде япмакъ мумкюн: сары, ешиль, къырмызы. Суаллерни муреккеплигине коре севиелерге больмек мумкюн. Бу мешгъулиетни текрарлав дерслеринде кечирмек мумкюн. Суаллерни талебелер эвде азырлап келе билелер.
«Масал къыраллыгъы»
2 къаравулны сайлап аламыз. Олар масал къыраллыгъыны къаравулайлар. Къыраллыкъта бугунь байрам кечириле ве эр кес анда тюшмеге истей. Балгъа тюшмек ичюн тек бир усул бар: къаравулнынъ суалине джевап бермек. Талебелер невбет иле къаравулларгъа келип суаллерине джевап берелер. Эгер де къаравулларнынъ суаллери битсе, оларны башкъа талебелернен денъиштирмек мумкюн.
«Энъ эсасы»
Талебелер тез ве дикъкъат иле окъув метинни бакъып чыкъалар ве бир сёзнен окъув материалны анълатмакъ кереклер. Сонъра – бир ибаренен, ондан сонъ метинде бир «сыр»ны тапмакъ кереклер, бу «сыр» олмаса метин манасыны джояр эди. Мешгъулиетнинъ сонъунда эписи иштиракчилер сёзлерни, ибарелерни ве «сыр»ларны окъуйлар. Энъ яхшы ве дос-догъру джеваплар сайлана.
«Моменталь фото»
Иштиракчилер эки командагъа бирлешелер. Къыскъа вакъыт ичинде балаларгъа текст демонстрация этиле. Талебелер бу метинден чокъча малюматны акъылда тутмакъ кереклер. Эр бир команда япрачыкъта къайдларыны япа биле, я да иштиракчилер хатырлап билелер. Сонъра эписи олып нетиджелерни музакере этип къыяслайлар. Догъру ве бутюнлей метинни хатырлагъан команда енъе.
«Энъ яхшы суаль»
Талебелер метинни окъуй, ондан сонъ эр бири окъув метиннинъ мевзусына коре оригиналь суальни тизе ве оны къомшусына бере. Къомшусы онъа толу джевап бермек керектир. Джевап берген талебе невбеттеки талебеге суаль бере ве иляхре. Иштиракчилер мешгъулиетнинъ сонъунда энъ меракълы суальни берген талебени, яхшы джевап бергенлерни, энъ актив олгъанларны къайд этелер.
«Зынджыр иле икяе этюв».
Талебелер метинни дерсте окъуйлар, я да эвде окъуп келелер. Сонъра «зынджыр» усулы иле эр бири метинден бирер ибаре айта. Метин гъайрыдан айтылгъан сонъ, даа бир кере окъула ве иштиракчилер хаталарны тюзетип, айтылмагъаныны къошалар.
«Аквариум»
Талебелер 5-6 адам олып группаларгъа бирлешелер. Группалардан бири сыныфнынъ ортасында отура, вазифени ала, оны окъуп фикирлеше. Дигер талебелер музакереге киришмейлер, дикъкъатнен динълейлер ве къайдлар этелер. Вазифени беджерген сонъ, группа озь иш ерине кече, сыныф талебелери исе мунакъашанынъ кетишатыны, чыкъышта булунгъанларнынъ делиллеринден фикирлешелер. Ондан сонъ «Аквариумда» ерни дигер группа ала.
«Эки, дёрт – эписи»
Талебелерге малюмат я да меселе теклиф этиле. Оны балалар эвеля мустакъиль, сонъра чифтлерде, сонъра дёртер олып ишлетелер. Бирликте къарар къабул этильген сонъ, дёртликлерде бераберликте суаль ишлетиле.
«Микрофон»
Талебелерге берильген суальге я да меселеге озь нокътаиназарны бильдирмек керек. Сыныф бою микрофон я да онъа ошагъан бир алет йибериле. «Микрофоны» алгъан эр бир телебе ачыкъ-айдын озь фикирни беян этип, нетидже чыкъармакъ лязим.
«Гъаелер синтези»
Берильген мешгъулиет, дерсте эписи вазифелернинъ тюрлерини группаларда девирлер иле беджермесини ихтият эте. Биринджи группа биринджи вазифени айры япракъ табакъларда беджере, экинджиси – экинджисини ве иляхре. Иш беджерильген сонъ, биринджи группа озь япрачыкъны япып битирмек ичюн, экинджи группагъа бере, экинджи учюнджисине ве иляхре. Япып битирильген япрачыкъ «саиплерине» къайткъан сонъ, эр бир группа озь тедкъикъатларыны такъдим эте ве сыныфдашлары япкъан къайдларны ве къошмаларны да бильдире. Ишни башламаздан эвель эксперт группаны яратмакъ мумкюн. Бу группа эр бир группанынъ семерлигине къыймет кеседжек.
«Мий уджумы»
Проблем суальни чезмек ичюн талебелерге зиядедже ёлларны, гъаелерни, теклифлерни тапмагъа теклиф этиле, джевапларнынъ эписи тахтада я да кият япракъларда къайд этиле. «Гъаелер банкы» яратылгъан сонъ, анализ ве музакере этиле.
«Пресс» усулы
Бу мешгъулиет мунакъаша суалине ифадели, делилли, къыскъа шекильде, айтылгъан фикирнинъ шекиллендирювни инкишаф эте.
«Пресс» усулы дёрт этаптан ибарет:
- Озь нокътаи назарны бильдирюв. ( «Мен беллейим…»)
- Озь фикирни делиллерге эсасланып айтмакъ. ( «…чюнки…»)
- Озь нокътаи назарны девам эттирмек ичюн мисаллер ве делиллер («…меселя…»)
- Умумийлештирюв, нетиджелер. («Демек…»)
«Огретип – окъуйым»
Дерснинъ малюматы айры къысымларгъа талебелер микъдарына коре болюне. Талебелер вакъытынджа чифтлерни яратып малюматны ишлетип онынънен денъишелер. Ондан сонъра коллектив субет кечирилип, окъув материалы пекитиле.
Проблем суаль теклиф этиле, эки къаршыдаки нокътаи назар ве учь позиция: «Э» (биринджи теклиф ичюн»), «Ёкъ» (экинджи теклиф ичюн), «Бильмейим» (озь позицияны бельгиледим). Сыныф талебелер муайен позицияны сайлайлар, учь группаны шекиллендирелер, озь позициянынъ догърулыгъыны къайд этелер. Эр бир группанынъ бир я да бир къач азасы озь позициясына делиллер кетирелер, ондан сонъ проблемнинъ коллектив субети ве догъру къарары кетириле.
Талебелер эки тёгерекке бет-бетке отуралар. Бир къач вакъыт ичинде, эр бир чифт малюматнен фикирлеринен денъише; ондан сонъ тышкъы тёгерекнинъ талебелери дигер талебеге таба чекилелер. (4-юнджи схема) Бу иш рале башында да кечириле биле.(5-инджи схема)
Даа да, талебелерге, эвельден, мевзу боюнджа суаллерни азырлап тёгерек бою сорав кечирмекни теклиф этмек мумкюн.
Группалар бир мевзуда олгъан чешит вазифелер беджермесинде чалышалар. Иш беджерильген сонъ, эр бир группа озь теткъикъатларны такъдим эте, нетиджеде эписи талебелер бутюн мевзунен таныш олалар.
Юкъарыда язылгъан техникалар дерснинъ чешит къысымында ишлетиле биле.
(6-ынджы схема )
Дерснинъ къысымы
Вакъыт %
I. Мотивация
II. Меселелернинъ мевзусыны илян этюв.
5%
Усулий макъсад
5%
III. Керекли малюматны алув.
Дикъкъаты джельп этип огретильген мевзугъа меракъ догъурмакъ.
Усулларнынъ мисаллери
«Мий уджумы»,
«Микрофон»
Талебелерге фаалиетининъ анълылыгъыны темин этмек, дерснинъ нетиджесинде не беклей, неге етмек керек.
5%
IV. Интерактив вазифе
Эпиграф, я да сёз, я да серлева иле.
60%
V. Нетиджелерни чыкъарув.
Вазифени беджермек ичюн, талебелерге инструктаж кечирюв.
25%
Кичик лекция. Даркъатма материалнен танышув, эв вазифесининъ такъдирнамеси.
Материалнынъ амелий менимсенюви.
Стимуляция, дебатлар, кичик группаларда иш, «Пресс», «Карусель», «Микрофон», «Аквариум», «Проектни къорчалав»
Материалны пекитмек макъсадынен музакере этюв.
Балабан тёгерек.
«Пресс».
Проект.
Иджадий вазифе.
Демек, интерактив окъутув усуллар талебелернинъ:
- коммуникатив алышкъанлыкъларны шекиллендирмек;
- мустакъиллик ве фааллигини инкишаф этмек;
- озь инкишафы устюнде чалышмакъ;
- такъдимнамелер боюнджа беджерикликлерни инкишаф этмек;
- интерактив беджерикликлерни шекиллендирип, къаршылыкълы тесир ве къарарларны къабул этип эффектив мусааде этмек;
- аналитик ве эксперт беджерикликлерни ве алышкъанлыкъларны шекиллендирмек имкян берелер.
Менимдже, оджа, озь амелий теджрибесини талиль этерек, нетидже, хуляса чыкъармагъа, янъы окъутув усулларыны янъыджа къулланмагъа керек. Бу муреккеп эснаста оджа, чешит фенлерден алгъан бильгилерине, шу джумледен къырымтатар тили ве эдебиятыны окъутув усулиетине эсасланмакъ керек.
«Оджанынъ итибары, шахсиети, онынъ чешит-чешит дегерликлери - талебенинъ мувафакъиетинде корюне»