Кокон хандыгындагы кыргыз бийлери

ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИ МАТЕМАТИКА, ФИЗИКА, ТЕХНИКА ЖАНА МААЛЫМАТТЫК ТЕХНОЛОГИЯЛАР ИНСТИТУТУ

ХХ кылымда Кыргызстандын маданий абалы

Аткарган Токтосунова Малика Текшерген: Рыскулов Канат

Токтогул Сатылганов

Кыргыз элинин улуу талантын айгинелеген акындык өнөр өнүккөн. Кыргыз элинин улуу акыны Токтогул

Сатылганов доорунун мамилелерин

(1864- 1933- жж.) өз

таптык алып,

социалдык,

чебер талдоого

эркиндик, теңчилик идеясын жогору койгон ырлары менен элдин калың катмарына белгилүү болгон.

.

Токтогул элдик оозеки чыгармачылыкта салттуу болуп эсептелген санат, арман ырларын ирилетип, чоң чыгармаларга айланткан. 1884- жылы Токтогул үйлөнүп, Топчубай аттуу уулдуу болот. Уулу төрөлгөн соң акын энесинин туугандарынын айылы

Ийри- Суу деген жерге көчүп келип, 1898- жылы Андижан көтөрүлүшүнө катышты деген жалаа менен камакка алынып, Сибирге сүргүнгө айдалып кеткенге чейин жашап калат. Ошол кездеги салт боюнча ар бир болуш- бийдин жан- жөкөрлөрүнүн катарында аны мактап, эл чогулган жерде жар салып турган ырчысы болгон. Токтогулдун талантына тамшанган далай бай- манаптар аны өзүнө ырчы кылгысы келген деп айтылат элде.

.

1898-жылы Сибирге сүргүнгө айдалган, анда жүргөндө: "Туткун ыры", "Ушундайбы сурагын", "Качып келе жатканда" жана башка ырларды чыгарган. 1903-жылы сүргүндөн келгенден кийин

"Энсеген элим аманбы", "Апакем аман барсыңбы" жана башка ырларды ырдаган. Октябрь революциясынан кийин жаны түзүлүштү даңазалаган.

1910- жылы алыскы сүргүндөн качып чыккан Токтогул мекенине совет бийлиги менен тең чамалаш жеткен деп айтылат анын өмүр баяны жөнүндө түрдүү булактарда. Эл үмүтүн жандырган жаңы замандын келишин даңазалаган ырлар ошол кездеги Токтогулдун чыгармачылыгынын өзөгүн түзүп, анын ырлары элдин добушуна айланат

Барпы Алыкулов

Төкмө акын Барпы Алыкулов (1884- 1949- жж.) азыркы Су- зак районундагы Ачы кыштагында туулган. Анын санат- насыят ырлары дидактикалык философиялык терең ойлорго байдыгы ме нен өзгөчөлөнгөн. Барпы чыгармачылык

жактан улам такшалып, калыптанып отуруп,

кыргыз келгенин

жергесине жаңы ыр менен тосуп

турмуштун

алды. Теңсиз замандын запкысын көп тарткан акын үчүн, жалпы эл үчүн бул үлкөн ийгилик жаңы доордун башталышы эле.

Октябрь жеңишин жар салуу менен акын ар кандай формадагы ырларды, таалим- тарбияга карк санат- насыяттарды жаратып, элди ак жашап, ак эмгек кылууга үндөп ырдай баштады. Анын чыгармачылыгынын акыркы мезгилдеринде кандуу согуш чыкты. Эми акын элине кайрат берип, эрдикке үндөдү. Жеңиштен соң элдин жаңытурмушу, жаркын тагдыры, келечек ээлери- жаштардын үмүт- тилегин ырга салды.Ошентип, Барпы акын катары улам торолуп, канат байлап калыптануу менен элдин турмушун: анын эки доор басып өткөн тарыхый жолун өз чыгармачыгында дамаамат чагылдырып отурду.

Осмоналы Сыдык уулу

Осмонаалы Сыдык уулу (1875- 1940- жж.) кыргыздын алгачкы тарыхчысы, агартуучусу. Кочкор өрөөнүндө сарыбагыш уруусунун ири манабы Абайылданын үй- бүлөсүндө туулган. Адегенде молдодон билим алган. 1899- ж. Үч- Турпандагы жогорку мусулман мектеби медреседен окуган. Ошол кезде эле кыргыздардын келип чыгышы боюнча материалдарды чогулткан. Кийин мусулман билиминин борбору Бухара жана Уфа шаарларында би- лимин өркүндөткөн. Уйгур, өзбек, татар, казак агартуучуларынын арасында жашаган. Орус тилин үйрөнгөн, еврапалык окумуштуулардын эмгектери менен да таанышкан. Өзүнүн эмгектеринде элди билимге чакырган. Совет бийлиги орногондон кийин Пишпекте мугалим болуп иштеген.

20- жж. аягында бай- манаптын тукуму делип куугунтукка алынган. Чыгыш Түркстанга качып, ошол жакта 1940- ж. каза болгон.

Осмонаалы Сыдык уулу 1913- жана 1915- жж. Уфа шаарынан "Мухтасар тарых- и кыргызийа" ("Кыскача кыргыз тарыхы") жана "Тарых- и кыргыз шадманийа" ("Шабдан- га багышталган кыргыз тарыхы") аттуу китептерин араб алфавитинде кыргызчачы тарган. 1986- ж. бул эки китеп бириктирилип, Анвар Байтурдун редакциясы астында Кытайдан чыккан.

Белек Солтонкелди уулу

Солтоноев Белек (1878- 1938- жж.) кыргыз тарыхчысы, адабиятчы жана акын. Чоң- Кемин өрөөнүндө туулган. 7 жашында кат тааныган. Караколдогу орус мектебинде

3 жыл, Пишпектеги багбандарды даярдоочу кыргыз мектебинде 2 жыл окуган. 1890- ж. тартып тарыхка кызыгып, уламыштарды, санжыралар- ды чогултуп, мусулман жана орус тарыхчыларынын эмгектери менен таанышкан. 1916- ж. Атаке болуштугунун болушу болуп шайланган. 1916- ж. "Үркүндө" Кытайга качып

барып, 1917- ж. кайра келген. 1918- 1920- жк. тарапта Кеңеш өкмөтү үчүн үгүттөө

Алматы иштерин

элдин

жүргүзгөн. 1924- ж. чейин Кыргызстанда

сабатсыздыгын жоюу уюмдарында иштеген. 1927- 1937- жк. Кыргыз АССР Эл Комиссарлар Советинде илимий кызматтарда иштеген. Жазыксыз жерден камалып, атылган. 1955- ж. акталган.

Ишенаалы Арабаев

Арабаев Ишенаалы

(1882- 1934- жок.)

агартуучусу жана

мамлекеттик

алгачкы

кыргыз

ишмер.

Кочкор

аймагындагы Күн- Батыш айылында туулган. Башталгыч билимин жергиликтүү молдодон алып, 1900- 1910- жж. мугалимдик кылган. 1910- 1913- жж. Оренбург, Уфа, Казань шаарларында окуган. "Алип- бээ жана төтө окуу" Уфа 1911, "Жазуу өрнектери" - Оренбург, 1912, "Кыргыз алип- бээси" Москва, ж.б. китептердин автору болгон. И. Арабаев 19 китеп жазган, алардын 10у Москва шаарынан чыккан. Мындан тышкары коомдук- саясий китептерди кыргыз тилине которуп басмадан чыгарган. Ал "улутчул" деген жалган айып, социалтуран партиясынын мүчөсү деген жалаа менен 1933- ж. камакка алынып, 1934-ж. Ташкенде 52 жаш курагында түрмөдө өлгөн же өлтүрүлгөн. Өлгөндөн кийин толук акталган. Анын ысымы 1999- ж. Кыргыз Мамлекеттик педагогикалык университетине ыйгарылган.

Колдонулган адабияттар:

• А. Асанканов Осмонов "Кыргызстан тарыхы"

• А.Турдугулов, Б.Оторбаев. Көркөм сөз өнөрү. Кыргыз адабияты Бишкек, 2008- ж.

• Кыргыз Совет Энциклопедиясы: 6 томдук / Башкы редактор Орузбаева Б. Ө. — Фрунзе: Кыргыз Совет Энциклопедиясынын башкы редакциясы, 1977

— 1980.

• Урстанбеков Б. У., Чороев Т. К. Кыргыз тарыхы: Кыскача энциклопедиялык сөздүк: Мектеп окуучулары үчүн. — Фрунзе: Кыргыз Совет Энциклопедиясынын Башкы Редакциясы, 1990. — 113 б. — ISBN 5- 89750-

028- 2.

• https://sputnik.kg/20150922/toktogul

- satylganov- omur- bayany- 1018538485.

Көңүл бурганыңыздар үчүн рахмат!