ХХ ғасырдың соңғы онжылдығындағы әлем тарихының басты оқиғасы ретінде тарихқа енген КСРО сияқты алып империяның күйреуі нәтижесінде пайда болған елдердің бірі – Қазақстан Республикасы халқының, бірінші кезекте қазақ халқының алдында жаңа мемлекет қалыптастыру міндеті тұрды. Мұндай күрделі істің басында, ел тағдыры шешілер сәтте атқарылар ауқымды жұмыстардың қайнар көзінде Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың тұрғандығы белгілі. Тәуелсіз Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Н. Назарбаевтың монографияларында тәуелсіз Қазақстан мемлекеттігін қайта қалыптасырудың алғышарттары мен маңызын анықтап, теориялық негіздерін жасағандығын және жолдары мен кезеңдерін айқындап, ерекшеліктерін көрсеткендігін дәлелдейді.
Жаңа мемлекет құру ісінің өте қымбатқа түсетін, аса күрделі іс екендігін Н. Назарбаев КСРО кезінде оны түсінді және ашық айтты. Мысалы, ол өзінің 1991 жылдың наурыз-сәуір айларында, демек КСРО-ның ыдырау қарсаңында дайындаған “Әділеттің ақ жолы”-атты еңбегінде одақтық республикалар арасындағы онжылдықтар бойы экономикалық байланыстардың жойылуын ескере отырып: “Сонымен қатар, бір-біріне мүлдем тәуелсіз, жаңа мемлекеттерді құру дегеніңіз де өте қымбатқа түсетін іс екенін дәлелдеп жатудың сірә, керегі бола қоймас”-деуі соның дәлелі [114, 257 б.]. Дегенмен, көп ұзамай сол тағдыр “өте қымбатқа түсетін”, жаңа мемлекетті құруда жұмыс істеуге мәжбүр етті.
Бұл жағдайда Назарбаевтың жаңа мемлекеттің құрылуымен айналысуына тура керек екенін түсіну үшін, КСРО ыдырағаннан кейінгі Қазақстандағы жалпы жағдай объективті сипаттап берген “Азия асқарларынан” үзінді келтірейік. Онда: “Бұрынғы посткеңестік елдердің көпшілігі сияқты, Қазақстан да жүйелік дағдарыстың жылымына батып жүре берді. Үлкен империяның ыдырауымен бірге бәрі де: үйреншікті байланыстар, өмір салты мен адами құндылықтар жойылды. Бұрынғы Одақтан мұраға қалған, енді ортақ идеологияның дерттеріне айналды, экономика мен инфрақұрылыммен нығайтылған біртұтас ағзаның бұзылуынан туындады. Сонымен қатар, Қазақстан басқалармен салыстырғанда қиын жағдайға тап болды.
Елді басқарған дағдарыс кеңестік экономикада көптен бері болған ауқымды дағдарыстың тікелей салдары болды. Қазақстан да сол мұраға ие болды: жантәсілім ете бастаған эканомиканың жарқыншағы, тозған инфрақұрылым, өлшеусіз кәсіпорындар мен жабдықтар, ауқымды ауыл шаруашылығы және тозған ауыл шаруашылығы, сайып келгенде білікті кадрлар мен тәжірибелі мамандар жетіспеушілігі”- дей келе, мемлекеттік басқарудағы қиын жағдай және оның салдары туралы: “ Кеңес кезеңінде қалған мемлекетті басқару жүйесі құлады. Экономиканың төмендеуі. Оның көлемі 55 %-а азайды. Қазақстанда қаражат та, өнім өткізу нарығы да жоқ еді, сондықтан барлық кәсіпорындар тоқтап қалды. Дүкендерден азық-түлік және ең қажет заттар болмады. Көптеген ай бойы жалақы мен зейнетақы алудан адамдар қалды. Ел жаппай жұмыссыздықтан көз ашпады. Жойдасыз инфляция толығымен шегіне жетті, ол халықты жалмады. Қылмыс өсті.
Елде ұлттық қауіпсіздік мәселелері де оңай емес-ті. Шекаралардың болмауы, қуатты ядролық арсеналдың болуы, көмірсутектердің жоғары қорлары және көмірсутектердің тұрақсыз қорлары бар өңірдің дәл ортасында геосаяси орналасуы ұлттық қауіпсіздікке елеулі қауіп төндіреді. Егер бұған аса ауқымды аумаққа шашырай орналасқан халықтың этностық құрамы бойынша ала-құлалығын, осыған әскердің әлсіздігін қоссақ, жағдай қаншалықты қиын болғаны анық ”- деп баяндалған [102, 21 б.].
Міне, осындай, қазіргі қазақстандықтардың көпшілік аға буыны әлі ұмыта қоймаған ауыр жағдайды, сол уақытта Президент жаңа мемлекеттің қалыптасу кезеңінде елеулі проблемаларға тап болды. Н.Ә. Назарбаевтың еңбектеріне деректанулық талдау жасау, оның ел тағдыры үшін өте маңызды мәселе ретінде қарап, ол осыған ерекше көңіл бөлді, оның мәнін түсіну, жан-жақты ізденістер мен үлкен жауапкершілік негізінде терең теориялық дайындық танытты.
Егер, Кез-келген ғылыми-зерттеу жұмыстары зерттеу тақырыбына тән ұғымдар мен терминдерді анықтаудан басталуы керек екенін ескере отырып, яғни мемлекеттану ғылымның пәні ретінде «Қазақстан мемлекттігі дегеніміз – мемлекеттік егемендік Декларациясын ресми жариялау (25 қазан 1990 ж.) мен КСРО ыдырағаннан кейін болған мемлекеттік тәуелсіздік туралы (16 желтоқсан 1991 ж.) конституциялық заңның жай ғана заңды нәтижесі емес, Қазақстандағы адамның еркіндігі, жеке меншік – құқық – мемлекеттік және соңғы саты – Қазақстан қазақ жерінде әлеуметтік-генетикалық буын қалыптасуының бүкіл жолын білдіреді, ол Қазақстан Республикасының мемлекеті сияқты кезеңдерден тұрады» [149, 5 б.]. Ал өз кезегінде «Қазақстан Республикасының мемлекетті әлеуметтік дамудың, мемлекеттің нығайтылуының және дамуының ерекше кезеңі ретінде, әсіресе, Қазақстан мемлекеттер мен халықтардың қоғамында және әлемдік қоғамдастығында өзінің әлеуметтік қызметін іске асыру бағытында басты орын алатын» таным объектісі. [149, 5 б.].
Демек, Н. Ә. Назарбаев еңбектеріне тәуелсіз Қазақстан мемлекеттігі тарихының деректік негіздерінің бірі ретінде, бізде мемлекеттік-құқықтық шынды, яғни Қазақстан Республикасы деп аталатын нақты мемлекеттің, көрсетілген уақыт аралығында қалыптасқан нышандарын ғана емес, сондай-ақ субъективті факторлар, теориялық негіздер және оларды қалыптастыру жолдары және объективті алғышарттары, нақты тарихи талдау жағдайдағы процестер мен даму кезеңдерін көрсететін деректер көзі ретінде жасалады.
Әрине, ХХ ғасыр соңында іргесі қалана бастаған Қазақстан мемлекеттігіне де жалпы заңдылақтар мен ортық қағидалар тән. Мысалы, жалпы мемлекеттіктің болмысы туралы мемлекеттанушы ғалымдар Е. Қ. Нұрпейісов, А. К. Котов: “Мемлекеттің болмысы адамдардың табиғи теңсіздігі мен биліктің саяси ұйымы элементтерінің толық емес жиынтығы бола отырып, билік пен меншікке бірдей ұмтылу болып табылады. Осыған байланысты қоғамды тең құқықты шоғырландыру үшін қоғамдық билікті орталықтандыру қажеттілігі туындайды. Сондықтан тарихтағы мемлекеттік болмыс осы мемлекеттің заңды егемендігінің қалыптасуы немесе бұзылуы, қайта құрылуы және оны басқа егемен мемлекеттің құрамында жұтылу түрінде көрінеді. Нақты бір форма мен мазмұнға ие егемендік болмыс бостандықтың мемлекет ретінде қалыптастыру үдерісінің нәтижесі және сол уақытта халықаралық-құқықтық тәртіп шеңберінде құқықтық мемлекет ретінде бостандығын қалыптастыру”-дейді[149, 6 б.]. Мұның бәрі де бізде көрініс тапты.
Шынында да, тәуелсіз Қазақстан мемлекеттігінің өзіндік сипаттамалары мен жалқылықтары бар маңызды әлеуметтік құбылыс екендігі де рас. Н. Назарбаев еңбектеріне, тарихи принцип бойынша, жарық көрген уақыттарынан шыға отырып талдау жасау, оның теориялық идеялары мен жаңа Қазақстан мемлекеттін құру туралы іс-әрекеттердің даму серпіні мүмкіндік береді. Мысалы, 1992 жылы Қазақтардың дүниежүзілік құрылтайы жиынында сөйлеген сөзінде: “ Қазір ұлтымыздың алдында тұрған ең басты міндет, ең қиын міндет – Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының негізгі бағыттарын дәл айқындау, осы мақсатқа жылдам жету жолында еңбек ету” десе [129, 32 б.], сол жылы жариялаған “Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы” атты еңбегінде: “ Ұлт мемлекеттілігінсіз өмір сүре алмайды, құрып кетеді. Сондықтан қай ұлтқа жататынына қарамастан, біздің мемлекетімізде барлық адамдар үшін мүмкіндіктер теңдігі принципін іске асыруы және адамдардың заң алдында теңдігі принципін жүзеге асыратын біздің мемлекетте тұрғылықты ұлт – қазақтардың – мүддесі жекелеген жағдайда бірқатар мемлекеттерде орын алып отырғандай, ерекше бөліп айтылатыны да әбден орынды”- деп [124, 5 б.] ұлттың тағдыры үшін ұлттық мемлекеттің қалыптасуы қаншалықты маңызды екендігін, бұл істегі қазақ ұлтының рөлі ерекше екендігін атап көрсткен.
Егер, мемлекеттің – адамдардың өмір сүру және ұйымдастыру нысаны болып табылатын қоғам негізінде пайда болады. Өйткені қоғам мемлекеттің объективті негізі, оның базисі. Осылайша, біздің елімізде бүгінгі күні дамып келе жатқан мемлекет XX ғасырдың соңы мен ХХІ ғасырдың басындағы қазақ қоғамының объективті жемісінің бейнесі мен көрінісі болып табылады. Н. Назарбаев аталған еңбегінде: “ Тарих бұрынғы Кеңес Одағының тұлғасын түбегейлі өзгертті. Бүгінгі күні қазақ халқының, бүкіл халықтың және оның тағдырын анықтайтын Қазақстан экономикасының жас егеменді мемлекет жолында тұр.
Саяси және экономикалық қатынастар өзгеру үстінде. Қоғам мен экономика одан да ашық болуды. Демократияны дамыту, өз қатынастарын реформалау және толыққанды жүйелі нарықтық бағдар құру экономиканы дағдарыстан шығарудың баламасыз құралы болып танылды, ұлттық мемлекеттің қалыптасуы үшін қолайлы жағдайлар жасалуда”-деп [124, 5 б.], 90-жылдардың басында Қазақстандағы түбегейлі әлеуметтік-экономикалық өзгерістердің нәтижесінде ұлттық мемлекетті қалыптастыру үшін объективті алғышарттар қалыптасты.
Қазақстанның өзгеруі, сондай-ақ әлемдік қоғамдастықта өз орнын таба білу тек Қазақстан халқына байланысты екендігін айта келе: “ Егер барлық қазақстандықтар алға жылжудың тұжырымдамалық бағытын көрмейінше, олардың стратегиялық байланысында нақты бағдарламалық қадамдарсыз бос сөз болып қалатынына сенімдімін”- деп [124, 5 б.] нақты бағдар, нақты мақсатты анықтау мәнін көрсету.
Осылай, Н. Назарбаев өзінің кітабында ұлттық мемлекеттің қалыптасуы еліміздің стратегиялық мақсаты екенін айта келе, 1993 жылы жарық көрген “Қазақстанның болашағы – қоғамның идеялық бірлігінде”- атты еңбегінде: “ Біздің жұмысымыздың басты саяси аспектілерінің бірі - мемлекетті нығайту болып табылады. Ал бұл, бірінші кезекте, дағдарыстың шығуын қамтамасыз ету, әлеуметтік-экономикалық және әлеуметтік-саяси жағдайды тұрақтандыру қажет”-деп [125, 14 б.]. Қазақстан мемлекеттілігін құру процесі – күрделі, көп еңбекті қажет ететін, сан қырлы міндет болған.
Жаңа мемлекетті құру мен құрудың теориялық негіздері мен жолдарын анықтау қажеттігіне Нұрсұлтан Назарбаевтың еңбектерін деректанулық талдауда ерекше назар аударылды.
Тәуелсіз Қазақстанның тоқырауы және дамуы, сондай-ақ басқа да туындаған мәселелер, жалғасып жатқан процесс. Ол өз қалыптасуында және дамуы процесінде бірнеше кезеңдерін өтті. Мәселе ерекше күрделі әдіснамаларды ескере отырып, онда Н. Ә. Назарбаевтың өз еңбектерінде Қазақстан мемлекеттігінің қалыптасу және дамуының негізгі кезеңдерін теориялық жағынан негіздеп, ғылыми дәлелденген болжамдар жасай білуі, оны еліміздің даму стратегиясы ретінде көпшілік назарына ұсынып, мемлекеттік бағдарлама ретінде қабылдатуы және сол болжамдардың іске асуына басшылық жасауы үлкен ғылыми да, адами да ерлік ретінде бағалануға лайық деп ойлаймыз.
Ол өзінің 1992 жылы дайындаған даму старатегиясына арналған алғашқы еңбегінде-ақ, жедел экономикалық өсу стратегиясы ойдағыдай асырылған ГФР, Жапония, Оңтүстік Корея, Сингапур, Тайвань, Гонконг сияқты әлемнің бірқатар елдерінің тәжірибесін талдай отырып: “ Қазақстанның жаңа жағдайға көшуі 15 жылдан 20 жылға дейін қысқартылуы мүмкін”-деген болжам жасап және ол жылдар бірнеше кезеңге бөлді, ол сондай-ақ осы кезеңдерде орындалуы керек нақты міндеттерді көрсетті [124,15-17бб.].
Н. Ә. Назарбаевтың болжамына сай “Бірінші кезең. Ол 1992-1995 жылдарға арналған және макроэкономикалық тұрақтандырудың екі негізгі процестері сипатталады: олар мемлекеттік меншікке белсенді түрде ие болады, оны жекешелендіру және тұтыну нарығын тауарлармен толтыру...
Екінші кезеңде, (1996 – 2005 жылдар) экономиканың шикізаттық бағыттылығын біртіндеп жою жалғастырылады, бірақ оның басты мазмұны көлік жүйесі мен телекоммуникацияларды жедел дамыту болып табылады, сондай-ақ дамыған тауар және валюта нарығы, басқа нарықтар– капитал, жұмыс күші, бағалы қағаздар, зияткерлік меншік нарығын құру ”-деп, алғашқы кезеңдерде нақты міндеттерді көрсетумен қатар, екінші кезең ішінде экономиканың интенциялық дамуының қозғаушы күштері мен ынталандыруларын көрсетеді. Олар:
- толыққанды нарықтық тетіктер;
- барлық тауар өндірушілердің шынайы еркіндігі;
- табиғатты ұтымды пайдалану;
- экономикадағы жоғары технологияларды игеру үрдісінің қарқындылығы мен бүкіл әлемге межені бағындыру жылдамдығы;
- отандық және халықаралық бизнес саласында білікті кадрлық корпус жетілуі тиіс.
“Үшінші кезең 5 – 7 жыл мерзімге дейін созылып, ашық экономиканың қарқынды дамуымен сипатталады, өткелдің стратегиялық мақсаттарына қол жеткізуге негізделген, Бұл әлемдік саудадағы Қазақстанның позициясын нығайту және жаңа индустриалды елдердің қатарына кіруімен сипатталады»-деп жазды [124,15-17бб.].
Әрине, болжаның аты болжам. Оның Бұл әрқашан өмірдің 100% -на сәйкес келмеуі мүмкін. Олай болмайды да. Егер, Н. Назарбаевтың еңбектеріндегі болжамдарында кейбір алшақтықтар бар. Бұл әлі жүзеге асырылмаған болжамды идеялардың кейбіреуі ғана емес, сонымен қатар, болжамда айтылмаған кейбір нәрселердің кейбірі шындық көруге болады. Мысалы, еңбекте Астана (Нұр-Сұлтан) сияқты жаңа қала салу туралы болжам жоқ. Ал, Бүгінгі астана Нұр-Сұлтан қаласы біздің ұлттық мақтанышымызға айналды. Жалпы айтқанда, кез-келген қоғам даму теориясының өміршеңдігінің, қоғамның дамуы шындықпен өлшенгенін ескере отырып, онда болжамда көрсетілген міндеттер негізінен бүгінгі күннің шындығына айналғанын ешкім жоққа шығара алмайды. Бұл Н. Ә. Назарбаев Тәуелсіздіктің басында қазақстандық қоғамды дамыту жөнінде өз тоериялық болжамдарын ғылыми негізде әзірлегенінің айқын дәлелі.
Елдің экономикалық даму стратегиясының негізгі кезеңдері мен міндеттерні көрсетумен қатар, Өзінің еңбегінде Н.Назарбаев әлеуметтік даму стратегиясының негізгі бағыттарын талдады. Қоғамның әлеуметтік құрылымы және оның бағытын және даму жолын анықтаудың дұрыс әдісі мәселесінің де, қоғамтану ғылымдағы күрделі мәселеде өз ерекшеліктері бар. Дәл осы мәселенің өз кезінде дұрыс шешімін таппауының КСРО сияқты империяның ыдырауының бір себебі болды және посткеңестік кеңістіктегі бірқатар қоғамдық жанжалдарға, тіпті азаматтық соғысқа да жол берді. Демек, Тәуелсіздіктің алғашқы айларында президент әлеуметтік даму стратегиясын анықтай алды, яғни қоғамтану ғылымының теориялық мәселелерінің бірін дұрыс шеше білді.
Н. Ә. Назарбаев экономика саласындағы міндеттерді іске асыру әлеуметтік даму мәселелерімен тығыз байланысты екенін атап өтті: “Әлеуметтік стратегияны іске асыру мерзімі экономикалық даму стратегиясын іске асыру мерзімдерімен сәйкес келмейді, өйткені әлеуметтік стратегия қоғамның әлеуметтік құрамындағы құрылымдық өзгерістермен ғана емес, сондай-ақ қоғамдық сананың қазынасын қайта айқындау, бұл экономикалық және әлеуметтік белсенді ұрпақтың жаңа буынынсыз мүмкін емес”-деп, әлеуметтік мәселелер мен экономикалық мәселелердің өзіндік ерекшеліктерін көрсете келе: “Жалпы алғанда әлеуметтік өзгерістер 3 сатыдан өтеді 1) қоғамды әлеуметтік салаға бөлу; 2) жаңа әлеуметтік құрылымдардың нарықтық жағдайларға бейімделуі; 3) олардың қарым-қатынастары мен ұтымды өзара әрекеттесуі”-деп, сондай-ақ әлеуметтік өзгерістердің негізгі кезеңдері туралы да айтқан. Әлбетте, бұл қазіргі заманғы қоғамның басты сәттерінен көрініс таба бастағандығы анық. Мысалы, бізде аса байлардың да, орташалардың да, кедейлердің де пайда болғандығы, яғни қоғамның әлеуметтік жікке бөлінгендігі де, қолынан сауда жасау келмейді деп жүрген қазақтардың саудаға үйренгендігі де рас. Демек, Бүгінде Қазақстан қоғамы әлеуметтік дамудың екінші сатысынан бастап Президенттің жұмысының үшінші кезеңіне ауысады деп айтуға болады.
Дегенмен, 1996 жылдың басында Н.Назарбаев жаңа мемлекеттің теориялық негіздерін ойлары “Ғасырлар тоғысында” және 1999 жылы жариялаған “Тарих толқынында” атты еңбектерінде кеңінен баяндаған. Бірінші жағдайда, КСРО ыдырағаннан кейін, тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында жолды пайымдай отырып Н. Назарбаев: “ Бұл саясат кемінде 3 қасиетті қажет етеді: теориялық оқыту, экономикалық тәжірибе, шешім қабылдау үшін жауапкершілік” - дейді [126, 127 б.].
“Қазақстанның болашақ мемлекеттілігінің негізгі сипаттары мен ұғымымда 1991 жылға жетпей тұрып-ақ қалыптаса бастағанды”-дейді Нұрсұлтан Әбішұлы “Ғасырлар тоғысында” [126, 128 б.]. Дегенмен, Елбасы Қазақстан дербес мемлекет ретінде емес, егеменді мемлекеттер Федерациясының құрамында болады деп ойлады. Өйткені бәрі соған барды. Бірақ, 1991 жылдың тамыз айындағы оқиғалар бәрін түбегейлі өзгертті. Жаңа жағдай тамырымен өзгеше боды. Енді бұрынғы одақтас республикалар алдында, соның ішінде Қазақстанда да, өзінің ұлттық мемлекеттілігін қалыптастыру қажеттілігі тұрды.
Тарихшы Көшім Есмағамбетұлы Н.Ә. Назарбаевтың ұлттық мемлекеттігіміздің теориялық негіздерін жасаудағы рөлін: “Н.Ә. Назарбаев – мемлекеттік егемендікті қамтамасыз етудің іргелі күш-жігеріне, даму жолдарына және әлемдік кеңістіктегі мемлекетаралық қатынастарда Қазақстанның орнын анықтауға арналған бірнеше зерттеу жұмыстарының авторы. КСРО жаңартылған отаршылдықтың негізін қалаған, ұлттар теңдігін сөз жүзінде ғана мойындап, ал шын мәнінде, қазақ, өзбек, қырғыз т. б. халықтарды түрлі жолдармен ұлтсыздандыру, олардың этникалық бірлігін жою және орыстандыру саясатын жүргізген империя болғаны мәлім. Н.Ә. Назарбаев Совет дәуіріндегі Қазақстанның даму ерекшеліктерін мұқият талдады, ал ресейлік қоғамдардың алғашқы зерттеушілерінің бірі теориялық және әдіснамалық пікірлерді ұсынды”-деп, жоғары бағалады [108].
Н. Назарбаев өз еңбектерінде тәуелсіздік алған бұрынғы Кеңес Одағының халықтарының негізгі ерекшеліктерін атап өтті. Оның айтуынша: біріншіден, “Бұрынғы КСРО республикаларының өз мемлекеттілігін құру процесі құралақан жерден басталған жоқ. Халықтар кеңес жылдарында да ондай үміттен күдер үзген жоқ. Қуғын-сүргінге қарамастан, өз мемлекеттілігінің қайта жандануы үшін күрес мысалдарын кеңес халқының тарихында табуға болады” [126, 128-129 бб.]. Иә, ондай мысалдарды қазақ халқының тарихынан да көптеп келтіруге болады. Алдымен патша үкіметінің, кейіннен кеңес өкіметінің тарапынан жүргізілген үздіксіз қуғын-сүргінге қарамастан қазақтар, бір кезде әр түрлі себептермен айырылып қалған, өзінің ұлттық мемлекеттілігін қайта қалпына келтіру жолында жүргізген күресін еш уақытта да тоқтатқан жоқ. ХІХ ғасырдағы Кенесары - Махамбеттің, ХХ ғасырдың басындағы Алаш зиялыларының ұлттық мемлекет үшін күресі 1986 жылы “Желтоқсанға” ұласқандығы тарихи шындық.
Екіншіден, Н. Назарбаев: “Жер шарының басқа бөліктеріндегі сияқты емес, КСРО ыдырауы тарихи негізі жоқ, тарихи тамырларды тереңдететін жаңа мемлекеттерде пайда болған емес, содан кейін күштермен жойылған мемлекеттердің қайта құрылуымен жалғасты. Біз КСРО ыдырауын ғана емес, сонымен қатар мемлекеттердің қайта өрлеуі мен заңшығарушылығының күрделі процестеріне көшкенін айта аламыз”-дейді [126, 131 б.]. Бұл да толығымен тарихи шындыққа сай келеді. Арғы сақ, ғұн, түркі дәуірлерін айтпағанның өзінде ХҮ ғасырдың ортасынан бастап қазақтардың өз мемлекеті болғандығын ешкімде жоққа шығара алмайды. Демек, 1991 жылдың соңынан бастап біз де өз мемлекеттілігімізді қайта қалпына келтіру ісімен айналыса бастадық.
Үшіншіден, Н. Назарбаев: “Ұлттық жаңғыру, мемлекеттілікті қалпына келтіру әрдайым оп-оңай жүзеге аса бермейді”-дей келе [126, 132 б.], мұндай қиындықтардың бірі-этнпопулализм болып табылады, ол империя саяси процестерді бұзады және өзгертеді, әсіресе әлеуметтік кезеңдерде күшейеді. Оның айтуынша: “ Популисттер саяси ұпай жинау үшін ештеңе жоғалтпайды. Және ең қасиетті ұғымдардың бірі-сауда. Олар адмадар ұлы уәделерге, девианттарға оңай сенетінін жақсы біледі. Қоғамның небір күрделі мәселелерін оп-оңай шешіп тастауға серт береді... этнопопулизм – демократиялық қоғамның денесіне шыққан “безеу” емес. Ол – вирус. Онымен ұдайы күреспей болмайды”-дейді [126, 133 б.].
Рас, бұрынғы КСРО халықтарының да, қазіргі заманғы тәуелсіз мемлекеттердің халықтарының да көптеген популистер өз сөздеріне сенеміз деп талай опық жегендері бар. Оның “тамаша” мысалы большевиктер партиясының “шаруаларға жер”, “жұмысшыларға завод пен фабрика”, “халыққа бейбітшілік” беріп, елде “коммунизм орнатамыз” деген жалған уәделеріне сеніп оңбай алданған орыс халқы. Оның басқа ұлттард да қазақтарымен бірге азап шегіп жатты. Бүгінде жалған уәделер жеткілікті. Сондықтан онымен күрес әрқашан болуы керек. Олардың өміршеңдігі және олармен күресу: “Біздің қоғамымыздың одан әрі жетілдірілуі сізге кедергі келтірмейді. Әкімшілік немесе идеологиялық күрес сияқты нәрсе жоқ, сіз көп нәрсе істей алмайсыз. Мұны шешудің жалғыз жолы - адамның материалын сапасые үнемі жақсарту”- дейді, Н. Назарбаев [126, 133 б.].
Сонымен қатар, Н. Назарбаев өзінің “Ғасырлар тоғысында” атты еңбегінде ол Тәуелсіз Қазақстан мемлекеттілігінің қалыптасу жолдары мен ерекшеліктері туралы айтты. Ол КСРО-ның, ойын картасынан тұрғызылған үй сияқты, көз алдымызда қирап қалуына байланысты туындаған қысылтаяң жағдайда ескі мемлекттік аппраттың нәтижелі жұмыс істей алатындығын айта келе: “ Қазақстан революциялық жолмен билік құрылымдарын төңкере алмады. Ол бірте-бірте өзгеріп, реформалардың сипаты мен дамуына қарай жаңа сапаға ауысты”-дейді [126, 134 б.].
Демек, Қазақстан революциялық емес, бір жүйеден екіншісіне ауысудың эволюциялық жолын таңдады. Қазақстан дұрыс жолды таңдады. Біздің тарихымыздан адамдар радикалды әлеуметтік өзгерістерге революциялық жолмен тезірек жетпек болудың халыққа не беретіндігі белгілі.
Қазақстан үшін эволюциялық жол не бергендігі туралы Н. Назарбаев өз еңбегінде: “Экономиканы басқарудың әкімгершілік жүйесін алмастыруда жаңа жүйе табылғанша, оның жойылуына жол берген жоқпыз. Бұл, бәлкім, Қазақстанның саяси-экономиклалық орнықтылығының ең басты себептерінің бірі болуы ықтимал”-дейді [126, 134 б.]. Өтпелі кезеңде, ескі мемлекеттік машина әлсіреп мүшкіл хәлге түскенде: “ Ежелгі үрдістердің жойылу тарихы серпінді, аймақтық, діни және ұлттық жеккөрушілік, қылмыс үшін қолайлы жағдай туғызатын көптеген тарихтан талай мысал тауып беруге болыды. Бұл жағдайда мемлекеттік аппарат тұрақтылықтың жалғыз кепілі болып табылады”-дейді, Н. Назарбаев [126, 135 б.].
Жаңа мемлекет қалыптастыру ісінде пайда болған міндеттердің бірі туралы Н. Назарбаев: “ Егемендікті нығайту, біздің мемлекеттілігіміздің сипатын анықтау міндеті тұр. Қазіргі бар құрылымның ғұмыры ұзақ емес екендігі белгілі еді. 1990-1991 жылдары бір жүйеден екінші жүйеге көшу кезінде кездесетін екі жағдай болды: президенттік билік Компартия мен кеңестердің биліктерімен қатар тұрды. Экономикада сол көрші қону орын алды”-дейді [126, 135 б.]. Бұл ұлттық мемлекеттікті қалыптастырудың біздегі өзіндік ерекшеліктерінің бірі еді.
Еліміздің бір жүйеден екінші жүйеге көшу кезінде атқарылуға тиісті міндеттердің күрделілігі және оларды шешудегі Н. Назарбаевтың рөлі туралы “Азия асқарларында”: “Ел алдында үш қабатты транзит міндеті, яғни бір мезгілде 3 өлшем бойынша: жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға; бір партиялық әкімшіліктен, билік жүйесінен демократиялық жүйеге, дәстүрлі санадан либералдық құндылықтарға көшу міндеті қойылды. Бұл бүкіл мемлекеттік құрылым мен экономикалық жүйені түбегейлі бұзу ғана емес, сондай-ақ ондаған жылдар бойы қалыптасқан сыни ұғымдарды, ойлау жүйесін және адамдардың өмір сүру салтын батыл еңсеруді талап етті”-деп жазылған [102, 44 б.]. Бұл, Н. Бұл Назарбаевтың ойлары оның еңбегінде көрініс табатындығын дәлелдейді.
Егер, Н. Назарбаев “Ғасырлар тоғысында”, осылай, ұлттық мемлекеттің теориялық негіздерін жасау, оның жолдары мен ерекшеліктерін көрсету, жаңа ұлттық мемлекеттің құрылу жолдарын және оны нығайту жолдарын қарастыратын “Тарих толқынында” атты кітабында одан әрі жалғатсырған. Бұл кітапта нақты деректерді негізге ала отырып, ұлттық мемлекетті құру сияқты іс бүгінгі таңда және болашақ білімді ұлттың тарихымен тығыз байланысты аса күрделі іс деп айтылады.
Ол, “Тарих толқынында”: “ Егер біз сыртқы фактор жоюға әсер етпес бұрын мәселені айқындасақ, ұлттық деңгейдегі әрекет ауқымы 3 түрлі фактормен анықталады. ”-деп [131, 20 б.], мемлекет құрудың ұлт әрекетіне қатысты ішкі факторларын, яғни алғышарттарын көрсеткен. Оның айтуынша: “Мұның ең алғашқысы – ұлттық бірігу (интеграция) мен ыдыраудың (дезинтеграция) тетіктері” [131, 20-21 бб.]. Осы ең басты факторлардың бірі - ыдыраудың салдары мен мемлекеттіліке тигізген әсері туралы: “Қазақстардың өз ішінде ыдырауы ұдайы дерлік Тәңірдің жазасындай болып, қазақ мемлекеттілігінің мүмкіндігін қатты тежеп отырған”- дейді [131, 20-21 бб.]. Сондықтан жойқын үдерістерге қарсы күрес ұлттық іс-қимылдың шешуші аспектісін айтқан.
Екіншіден, Н. Назарбаев әрі қарай қазақтың ұлттық тұтастануы үшін табан тірейтін негізгі идеялық тұғыр біршама анық дей келе: “Бұл – тәуелсіз мемлекетті сақтау және дамыту. Қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде дамыту және белгілі бір қызметті насихаттау. Бұл – Қазақстанның аумақтық тұтастығы”-дейді [131, 21 б.]. Сонымен, ұлт алдында тұрған нақты міндеттерді атап өте отырып, халықтарды біріктіре отырып, ол бұл міндеттерді әрбір қазақ, күрделі және ұзақ мерзімді, еңбекті қажетсінетін міндеттер ретінде білуі тиі.: “Қазақстан аумағының бостандығына, тұтастығына, нақты экономикалық, әскери, ақпараттық дербестікке қол жеткізу бұл неғұрлым күрделі және ұзақ уақытқа созылатын, сондай-ақ ұлттың ерекше қажымасушылығын талап ететін процесс, әрбір қазақ үшін әліпбилік ақиқат болуы тиіс”-дейді [131, 21 б.].
Үшіншіден, ұлттық рухты қайта түлетудегі және дамытудаға қазақ зиялыларының ерекше рөлі туралы айта келе Н. Назарбаев: “Ұлттық мүддеге қызмет етудің тарихи ұлы үлгілерін шын мәнінде көрсетіп берген әйгілі тарихи қайраткерлердің, мемлекет басқарушыларының тұтас легі біздің көз алдымызда. Олар қазақ мемлекеттігін дамытудың нысанасын жиырмасыншы ғасырдың бас кезінде-ақ көрсетіп берген болатын...Біз асқақ сезімге бөлене отырып, ұлттық әрекетшілдігімізге қатысты ғасыр басында Алаш қайраткерлері бастап берген жолнұсқалар ғасыр соңында жалғасын тапты деп айта аламыз”-деп, біздің өз тарихымызда ұлттық мүдде қызметінің тамаша үлгілерін көрсеткен зиялы қауым болды, олардың үлкен тобын Алаш ардагерлері құрайды және бұл біздің мемлекеттілігіміздің жаңа тарихында басталған істің тікелей жалғасы [131, 22 б.].
Сонымен қатар, Н. Назарбаев “Тарих толқынында” қазақ халқы үшін өзінің ұлттық мемлекетін құру ісінің КСРО-ның күйреу салдарында аяқ астынан пайда бола қалған іс еместігін, КСРО сынығы қазақтар ғасырлар бойы армандаған мақсатқа жету мүмкіндігіне ие болды. Ол біздің аталарымыздың осы мақсатқа жету жолында қандай қиындықтарды жеңгені туралы айтып берді: "ашулы басқыншылармен болған шайқаста қиын қыстау, 30-шы жылдардағы этноцит ашынына қарсы тұру, мойындалмаған тоталитарлық ғасырдан өткен ата-бабаларымыз ғасырлар бойы қазақ халқының мүддесін қорғауға тиіс мемлекет құру мүмкіндігін дайындады”-дей келе [131, 51 б.], бұл мүмкіндікті пайдалану қаншалықты маңызы туралы: “Енді, бүгінгі таңда қазақ халқы келісті ғұмыр кеше алатын мемлекет құру жолында өз ішіндегі ара-дара келіспеушіліктің салдарынан қарқынын тоқыратып алса, мұны еш нәрсемен ақтауға болмайды”-дейді [131, 51 б.].
Одан әрі Нұрсұлтан Әбішұлы мемлекет құру ісінің аса жауапты да күрделі іс екендігі туралы: “Мемлекеттік құрылыс та немкетті қарауды мүлде көтермейді.Бұл – ұлттың өзін-өзі тануы жолындағы өте ауқымды әрі ұзақ мерзімді қамтитын аса күрделі жұмыс”-дейді [131, 54 б.]. Әсіресе, Н. Назарбаевтың бұл істегі сол мемлекеттің іргесін қалаушы негізгі ұлттың жауапкершілігіне ерекше назар аударғандығын айтуымыз керек”-дейді [131, 54-55 бб.].
Демек, атап айтсақ, екі ғасыр тоғысында құра бастаған ұлттық мемлекетіміздің тағдыры “мемлекетке негіз салып берген халықтың”, яғни қазақ халқының қолында, өз кезегінде қазақ халқының тағдыры сол мемлекеттің беріктігімен тікелей байланысты. Сондықтан, қазақ халқы, мүмкін соңғы рет, тарихтың берген өз мемлекеттілігін қайта қалыптастырып, басқалармен терезесі тең ұлт ретінде өмір сүру мүмкіндігінен айырлып қалмауы тиіс.
Сонымен, қорыта айтсақ, ХХ ғасырдың соңғы онжылдығында мүмкін болған тәуелсіз мемлекеттігімізді қайта қалпына келтіру сияқты аса күрделі де қиын, маңызды да жауапты, тарихи да тағдырлы істің басында тұрған Қазақстанның тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың еңбектеріне деректанулық талдау жасау, оның мемлекет құру барысында, осы істің теориялық негіздерін қалап, оның жолдары мен ерекшеліктерін, негізгі кезеңдері мен алғышарттарын ғылыми дәйектілікпен көрсете білгендігін дәлелдейді.
1 088
55 907 
