Минии нютагайм Суута хүнүүд

Тарасова Сурэна, ГБОУ РБНЛИ №1, 10б класс

Минии нютагайм суута хүнүүд тухай.

Шэнжэлэлгын зорилгонууд:

-уг гарбал, гэр бүлынгѳѳ түүхэ, суута, нэрэ солотой хүнүүдэйнгээ габьяа шэнжэлэн үзэхэ.

-Нагаса абынгаа зохёохы зам, ажал хэрэг шудалан шэнжэлхэ.

Энэ зорилгые бэелүүлхын тула иимэ даабаринуудые табибаб:

1. Уг гарбалайнга схемэ зохёохо ба уг гарбалайнгаа ном гараар баталха.

2. Гэр бүлынгөө ажамидаралай һонин баримтанууд тухай хөөрэхэ.

Шэнжэлэлэй объект: буряад арадай уг гарбал, eho заншал, түүхэ.

Шэнжэлэлгын юумэ: Дармаевтанай гэр бүлын уг гарбал.

Шэнжэлэлгын ажал дүүргэхэдээ, түүхын, зураглалгын, фото зураг буулгалгын, информаци суглуулгын ба болбосоруулгын арга боломжонуудые хэрэглэһэн байнаб.

Түсэб:

1.Оролто үгэ

-Уг гарбалаа мэдэлгэ, гэр бүлын түүхэ, суута түрэлхидэй габьяа- манай ерээдүйн ажабайдалай заршам, алтан Һургаал заабари.

2. Гол хуби

Манай үбгэ эсэгэнэр Монголһоо гараһан уг гарбалтай. Сарт Уул (Лунная гора) гэжэ нютагһаа гараһан, тиимэһээ Зэдын буряадуудые сартуулнууд гэһэн байна.

1630 ондо Сарт Уулын арад зон тэндэхи түрэһэн газараа орхижо, шэмэтэй ногоотой газарые бэдэржэ, үхэр малаа абаад, агнүүришье хэхэеэ Зэдэ мүрэнэй дундые хаража, байрлааһан байна. Тэрэ сагта хадаһаа амагта малтамал “ Зэд” (медь) оложо малтажа эхилһэн байна. Түргэн урасхалтай мүрэниие “ Зэдэ” мүрэн гэжэ нэрлэһэн байна.

Сартуул хэлэн дээрэ, нэгэдэхеэр, Бургалтай бурган (буран), бургаха (снегопад с ветром) гэһэн үгэһөө нэрэеэ абаһан байна.

Хоёрдохи нэрэнь – Чингис хаан сэрэгшэдтэйгээ үдэшын боро хараанда манай талаар ябахадаа, боро гал ялалзахые хараад, Бургалтай гэжэ нэрлээ юм гэлсэдэг. Хададаа шэнэһэн, һамарай модотой, үргэн таладаа үхэр малай бэлшээритэй, мойһоной модон, үнгэтэ гоё сэсэгүүд ургадаг.

Бургалтай тосхон Зэдэ мүрэнэйнгөө зүүн талада байрланхай. Мүнөө “Нижнебургалтайское поселение” 260 модоной зайда Улаан-Үдэ хотоһоо 18 модоной саана гарадаг.

Хүн бүхэн өөрын түрэһэн тоонто нютагтай юм. Тоонто-хүнэй зүрхэ сэдьхэлэй эгээн дуратай, бүхы наһандаа һанажа ябаха түрэһэн нютаг юм.

Урдань олон һамаанууд боложо байрладаг байгаа. Мунхан, Хомпоотон, Зэдын голынхид, Гэдээн нюга, Дабаанай ама г.м. Минии үбгөө эмгэйн эжы абатань Гэдээн Нюгада түрэһэн хүнүүд. Гэдээн Нюга-Гэдээн баатарай нэрээр нэрлэгдэһэн юм. Гэдээн баатар тухай ехэ үльгэр домог бэшэгдэһэн юм. Гэдээн Нюга тосхон үбэлдөө дулаахан, хадануудай дунда байдаг юм. Гэдээн баабай гэжэ үндэр хада бии. Минии түрэлхид хаданайнгаа оройдо гаража, зундаа обоогоо тахидаг заншалтай юм. Ехэ шанга тахилтай газар. Бүхы хүнүүдээ харалсажа, үргэжэ туһатай байдаг. Урда сагһаа хойшо Гэдээн баабай хорчод угсаатанай обоо гэжэ тоологдодог юм. Хорчод угсаатанһаа ехэ олон эрдэмтэй, бэлигтэй хүнүүд гараһан байна. Би мүнөө тобшохоноор өөрынгөө түрэлхидһөө эхилхэм.

Эгээн түрүүшээр-хорчод угсаатанай нэгэн болохо Дармаа Хамба лама тухай тобшохон зураглал. Лубсан-Нима Дармаев манай хугшэн үбгөөгэймнай абын ахаһаа 1890 ондо Гэдээн Нюгада түрэһэн байна. Гэртээ гурбан аха дүүнэр, Дармаа Хамба хоёрдохи хүбүүнь. Долоотой байхадаа, Сартуул Булагай дасанда хубарагаар, һүүлээр гэбшэ, тиигээд габша боложо дүүргэһэн байна. 1928 онһоо шэрээтэ лама боложо һунгагдаһан байна. 1930 оной эхеэр репрессидэ абтаһан, 1944 ондо репрессиһээ сүлөөлэгдэһэн байна. Тэрэ ондо Москва хото И. В. Сталинда ошожо, Ивалгын дасан бии болгохо үнэмшэлгэ абажа ерэһэн байна. 1946-1956 он болотор шэрээтэ ламааар Ивалгын дасанда томилогдожо ажаллаһан байна. 1960 ондо наһа бараа. Манай Доодо Бургалтай нютагта 2010 онһоо хойшо Дармаа Хамба ламада зорюулһан томо субарга бүтээгдэжэ, ехэ мүргэл, “ Эрын гурбан наада” үнгэргэдэг заншалтайбди.

Саашань гэхэдэ, минии үбгөө Цыденов Николай Табхаевич гэртээ зургаан аха дүүхэр. Хоёр ехэ аханартай, нэгэ эгэшэтэй, хоёр дүү басагад байгаа. Абань наһанаараа адуушан ябаһан хүн. 1941 ондо июниин 29-нэй үдэр абань Эсэгэ ороноо хамгаалгын агууехэ дайнда гэртэхинтэйгээшье уулзажа үрдингүй, ажал дээрэһээ дайнда мордоо һэн. 1942 ондо Маньжууриһаа шархатажа, гэртээ бусаад, 1943 ондо дахин татуулжа, баруун фронтдо алба хэһэн байна. 1944 ондо баһа шархатаад, Саратовска госпитальда ороһон байна. Февраль һарада 1945 ондо гэртээ бусажа ерээ һэн. «За отвагу», «За победу над Германией», «За победу над Японией» гэһэн олон медальтай.

Ехэ ахань, Цыденов Ендон Табхаевич буряадтаа баһа мэдээжэ хүн. 1933 ондо түрэһэн. Бага балшар наһандаа, һургуулида һуража байхадаа, дайнай үедэ колхоздоо ажал хэжэ, счетовод ябаа. Һургуули дүүргээд, Доржо Банзаровай Буряадай багшанарай институт орожо, улаан дипломоор дүүргэһэн байна. Һурахадаа, Сталинска стипендиант байгаа. Институт дүүргээд, Кабанскын аймагай Байкало-Кудара һургуулида, тиигээд Баргажанай аймагай Баянголой һургуулида хүдэлөө. 1962 онһоо Баргажанай аймагта 1968 он болотор Уланай дунда һургуулида директорээр хүдэлһэн байна. 1969 онһоо Зэдын аймагта Белоозерск һургуулиин директор, районогой түрүүлэгшээр, тиигээд 1971 онһоо 1994 он болотор Хурумхаанай дунда һургуулиин директорээр хүдэлжэ, наһанайнгаа амаралтада гараһан байна. Хүдэлһэн газартаа үри дүршэлтэй, үнэн сэхэ сэдьхэлтэй ябаһанай түлөө Гүрэнэй шанда хүртэһэн байна. «Отличник народного просвещения РСФСР», «Заслуженный учитель школ Бурятской АССР и РСФСР» гэһэн нэрэ зэргэтэй.

Өөрынгөө түрэһэн тоонто нютагаа, арад зоноо сэгнэжэ, магтажа, ном бэшэжэ гаргаһан байна. “Хүлисыт намайгаа, Гэдээн баабай”, “Гэдээн баабайм, хараарай” гэжэ шүлэгүүдые бэшэжэ гаргаһан байна. Тэрэ шүлэгэйнь үгөөр Анатолий Андреев хүгжэм бэшэжэ, дуун болгожо, мүнөө Доодо-Бургалтайн гимн боложо, багшанарай “Мүнхэ зула” ансамбль дууладаг. Жэл болоод, Ивалгын дасанда Итигыловэй найр наада энэ дуугаар эхилдэг заншалтай болонхой. Эгээн түрүүшээр энэ дүү Дугаржап Дашиев Буряадай радиогоор дуулаһан байна.

Ендон Табхаевич хани нүхэр Дарижап Нимаевнатайгаа хоёр хүбүүд, нэгэ басаганай аба эжы.

Хоёрдохи ахань – Георгий Табхаевич дунда һургуули дүүргээд, Улаан-Үдын медучилищидэ ороһон байна. Училищи дүүргээд, нэгэ жэл колхоздоо газар хэмжэгшээр хүдэлһэн байна.

1965 ондо Эрхүүгэй мединститут дүүргээд, нютагтаа бусаа. Доодо Бургалтайн больницада ахалагша врач боложо хүдэлөө һэн. Тиигээд Доодо Ториин больницада, Оронгын, Закаменск хотын, Петроплавловкын больницануудта ходол ахалагша врачаар ябаһан байна. Олон жэлдэ дүй дүршэлтэй ажал хэжэ ябахадаа, гүрэнэй шангуудта хүртэһэн байна. 1970 ондо “За доблестный труд” медаль, СССр-эй Президиумэй олон грамотануудта хүртэһэн, 1995 ондо “Заслуженный врач Республики Бурятия” гэһэн нэрэ олгогдоо һэн. Георгий Табхаевич табан үхибүүдтэй, хоёр хүбүүдынь врач мэргэжэлтэй. Ехэ хүбүүнь Нүхэдэй больницын ахамад врач, хоёрдохинь Петропавловкын больницада ахамад врач юм.

Гурбадахинь- минии үбгөө Николай Табхаевич. 1967 ондо һургуули дүүргээд, комсомолой захиралтаар колхоздоо бухы классаараа нэгэ жэлээр үлэжэ, ажалда ябаа һэн. 1968 оной майн 12-до сэрэгэй албанда татуулжа, Петропавловск – Камчатский хото ошожо, загаһашадай тосхондо уһан доро ябадаг онгосодо албаяа гурбан жэлэ хугасаа соо хээ. Старшина второй статьи зиндаатай ерээ һэн. 1971 ондо Технологическа институт орожо, инженер-энергетик мэргэжэлтэй болоһон байна. Нютагаа бусажа, колхоздоо хүдэлжэ эхилээ. Ходо аймагай депутат ябаа. Һайн ажалдаа дүй дүршэлтэй ябаһанай түлөө автомобиль “Москвич ИЖ” шагналтада хүртөө һэн. Олон граматануудаар шагнагдаа. Нютаг дээрээ ехэ хүндэтэй, хүндэ туһа хүргэжэ ябадаг хүн байгаа.

Тобшолол. Иимэл даа – минии тоонто нютаг Доодо Бургалтай, түрэл гарал тухай тобшохон зураглал. Угай һарбаалжа ба угай ном зохёожо һураха гээшэ ехэ һонин байгаа. Уг гарбалтаяа танилсахадаа, ехэ олон һонин юумэ мэдэдэг болооб. Минии уг соомни иимэ мэдээжэ зон байгаа гэжэ мэдэжэ абааб. Угайнгаа ном зохёожо эхилхэдээ, аба эжы, хүгшэн эжы ба үбгэн аба, нагаса эжы ба нагаса аба тухайгаа ехэ юумэ мэдэхэ болооб. Энэ ажалаа саашань үргэлжэлүүлхэб.

Хүн бүхэн уг гарбалаа һайнаар мэдэжэ, хүндэлжэ, гутаахагүй гэжэ оролдожо ябаха ёһотой. Угайнгаа бэшэг шэнжэлхэ гээшэ ехэ хэрэгтэй ажал.

Энэ ажалаймни үрэ дүн гэхэдэ – уг гарбалаа саашань шэнжэлхэ ба энэ ажалаа үргэлжэлүүлхэ.