Научно-практическая конференция

Министерство образования и науки Республики Бурятия

Научно-практическая конференция «Шаг в будущее»

Темэ

Гарма – Доди Дамбаевай зохёолнууд

соо эхын дvрэ

Багша: Цырендоржиева С.С.

Дvvргээ: Шадапов Баир

11-хи классай hурагша

Оршол

l –бvлэг. Гарма – Доди Дамбаевай зохёолнууд соо эхын дvрэ

1. «Гунсымаа» туужа соо эхын дvрэ.

2.2. «Эхын уян сэдьхэл» туужа соо эхын дvрэ

Рецензи

Ажаглалта

Хэрэглэгдэhэн литература

Оршол

Буряадаймнай уран зохеол эгээл тvрvvшынгээ бvтээлhээ эхилжэ – уран шvлэгѳѳршье, ʏргэлжэhэн зохёолооршье (прозо), зʏжэгѳѳршье – эхэнэр хʏнэй дʏрэ - образгʏйгѳѳр найруулагдадаггʏй байhаниинь мэдээжэ.

Хоца Намсараев ба Солбонэ Туяа, Жамса Тумунов ба Жамьян Балданжабон, Чимит-Рыгзен Намжилов ба Шираб-Сэнгэ Бадлуев, Галина Раднаева ба Матвей Чойбонов, Цырендулма Дондогой ба Цыден-Жаб Жимбиев болон бусадай эхэнэрнʏʏдэй дʏрэнʏʏдые hаная…

Эхэ тухай олон дуун, ʏльгэр домогууд зохёогдожо, эхын нэрэ мʏнхэрʏʏлнэ гээшэб. Тоолошогʏй олон. Тэдэнэй уянгын нэгэхэншье аялга аялга шагнаха бʏридѳѳ хэнэйшье зʏрхэ сэдьхэл зѳѳлэхэн мэдэрэлдэ мэлмэрдэг. тиигэншьегʏй яахаб, аяар юhэн hарын туршада бэе соогоо хадагалан ябаhан хʏхѳѳрѳѳ тэнжээжэ, хʏрьhэн дээрэ табихадаа, эхын hайхан юрѳѳл хэлэн, гарыемнай ганзагада, хʏлыемнай дʏрѳѳдэ хʏргэдэг хʏн гээшэ.

Хайрата ʏхибʏʏдэйнгээ тʏлѳѳ эхын зʏрхэнэй энхэрэн сохилжо байдагые бэшэхэ ʏгэнʏʏд олдододоггʏй. Энэ хʏн ʏхибʏʏдэйнгээ зол жаргалые, элʏʏр энхыень, ажалша бэрхыень, эрдэмыень, зондоо аша туhатайень, айл бʏлэ боложо hуухыень харахадаа, жаргалаа олодог.

Хэрбээ ʏхибʏʏнэйнгээ нэгэ аюулда оробол, архи тамхи уужа зондо хашаргаан гаргажа, хулгай худалда, хэрэлдээн наншалдаанда хабаадабал, эхэ хʏн унтаха ʏргэhэгʏй, эдихэ хоолгʏй, уруу дууруу гашуудан гажара hуухал даа. Эхэ хʏн hайн ʏриие тэжээгээ hаа, жаргалаа оложо, ута наhа наhалха, муу ʏриие тэжээгээ hаа, зоболонгоо оложо, сагhаа урид наhа бараха.

Эхын ʏргэhэн ʏргэмжые ʏри хʏʏгэдынь юугээршье харюулдагʏй. «Хэрбээ ши альган дээрэ ʏндэгэ шанажа, эжыдээ эдюулэээшье hаа, эхын ʏргэhэн харюуень хʏргэжэ шадахагʏйш» гэhэн урданай сэсэн ʏгэ байдаг.

хʏн зоной хʏрьhэтэ дэлхэй дээрэ ажаhуугаа сагта, ʏндэр мэдэрэлэй тʏрѳѳ сагта ʏгын уран ольhоной бэшэгдээ сагта сэдьхэлэй гʏнзэгы ʏгэнʏʏд бэлигтэй уран шʏлэгшэдэй, уран зохёолшодой гуурhанhаа Эхэдэ, эхэнэрнʏʏдтэ зорюулhан мʏрнʏʏд гаражал байгаа, гаражал байха…

Шэнжэлэлгын сэдэбэй хойшололтогʏй байлга: (актуальность темы исследования) Ямаршье ʏе сагта олониитын ажабайдалда эхэнэрнʏʏдэй эзэлдэг hууринь шухала байха ёhотоц дээрэhээ би энэ темые шэлэжэ абаhан байнаб.

Научна хʏдэлмэриин шэнжэлхэ гол зʏйл ба юумэн (объект и предмет исследования) хʏдэлмэриин шэнжэлхэ гол зʏйл хадаа Гарма-Доди Дамбаевай «Гунсымаа», «Эхын уян сэдьхэл», «Эжын хоёр» гэhэн туужанууд болоно.

Научна хʏдэлмэриин гол зорилго ба даабаринууд (цели и задачи)

Хэдэн тусхай зорилгонуудые шиидхэхэ гэжэ оролдоноб:

• Буряад эхэнэрнʏʏдэй дʏрэ зураглалга;

• Г.Д.Дамбаевай туужанууд соо хайшан гээд эхэнэрэй дʏрэ хʏгжэнэб гэжэ элирʏʏлхэ;

• Туужанууд соо эхэнэрэй ба эхын сэдьхэл тухай шэнжэлхэ.

Научна хʏдэлмэриин шэнжэлхэ арганууд (методы исследования) Г-Д Дамбаевай зохёолнууд соо шэнжэлхэ арганууд хадаа бэдэрэлгын, шэнжэлгын ба зэргэсʏʏлгын уран арганууд хэрэглэгдэhэн байна.

Научна хʏдэлмэриин онолто ба дадалта удха шанар (теоретическая и практическая значимость) Зохёолнууд соо эхэнэрнʏʏдэй дʏрэ хайшан гээд ʏгʏʏлэгдэнэб гэжэ хаража ʏзэхэ.

«Гʏнсэмаа» туужа соо эхын дʏрэ хубилал зураглалга

Саhанай бургажа эхилхэдэ, Гʏнсэмаа хонидоо нэлэнхы талада таран эдеэлʏʏлhээр яаралгʏй, гэр тээшээ сэхэ тууба. Агшан зуура hалхин шангадажа,бургааhан саhанай мушхарааадхихадань, тʏрʏʏшын хонид урагшаа ябахаа болижо, монсогойрон сухарижа эхилбэ. Хонид шэрʏʏн hалхинда хамараа сохюулхадаа, Гʏнсэмаагай туухые мэдэхэеэ болижо, гэдэргээ буляалдана. Пират Барас хоёр эзэн эхэнэртэй хамhалсажа, хоёр тээhээнь хашалдан, хусажа ябаад гʏйлдэнэ.

Хонидоо сэхэ хотондоо абаашажа шадахаа болиhоноо хонишон эхэнэр ойлгоходоо, шугы зубшуулан, гэртээ дʏтэлʏʏлхэ гэжэ шиидэбэ.

Харанхыда хонид урагшааябаха дурагʏй, бэеэ бэгзылгэн ногоон галаар ялалзаhан нюдѳѳр Гʏнсэмаае хараха юм. Дулаан хэбтэриеэ ʏгылжэ, шууяса мааралдаан, бургаа модоной оёороор иишэ тиишээ таража эхилбэд.

Гэнтэ бургааhа модод ʏсѳѳржэ, Гʏнсэмаа тэбхэрхэн талмай дээрэ гаража ерэбэ. Хээрэ морин аягʏйгѳѳр хажуу тээшээ халба hʏрэн, хамараа хоршогонуулан, хуухираад абаба.

Айhан, hʏрдэhэн хонид мэдээ алдажа, модо бургааhа нэшэн, дуратай тээшээ сасаран гʏйлдэнэд. Хээр морин шэхэеэ hʏрмылгѳѳд, хʏзʏʏгээ дээрэ ʏргэжэ, огсом гэгшээр хуухираад, мушхаран носолдогшо амитадhаа зэбʏʏхээд, гэдэргээ буляалдан сухарина.

Пират шонодо барюулhан янзатай, хʏзʏʏгээ хажуу тээшэнь атиралдуулан, дохолhоор эзэн эхэнэртээ ерээд, ʏбшэнѳѳ мэдʏʏлжэ, гунигтайгаар гиинаба. Гʏнсымаа шонодо бажуулгаhан нохойнгоо шарха бариха туhагʏй, Барас тээшээ мориёо шамдуулба.

Гэнтэ Гʏнсымаагай хажуудахана нэгэ бэгзэгэр амитан газарта хэбтэhэн юумэ зулгаажа байба. Нохой гэхэдэ, Барасай бʏдʏʏн хоолой дʏтэхэнэ хусахань дуулдана. Гуринха шоно бажууhан хонинойнгоо халуухан мяхан дээрээhээ hалахагʏйгѳѳр нэтэршэhэн янзатай. Хээр морин хамараараа, хажуу тээшээ халба hʏрэбэ. Гʏнсымаа олзоёо орхихоо харамнаhан шонын хажууда дʏтэлхэеэ оролдоно, теэд хээр мориниинь гэдэргээ буляалдажа, газар хорооногʏй.

Хонишон эхэнэртэ hʏрэн буухаар бэеэ зэhэшоод, муухайгаар хэрхирэн байба. Гʏнсэмаа айхаяашье мэдэхээ болишоод, мориёо урагшань дугшуулна. Гʏнсымаа нэгэ hамбаа олоходоо ургаа дээрэ ʏргэхэ мʏртѳѳ, согсойжо hуугаад, нохойтой эрхирэлдэн шоные ургадажа, hур гуйбаа ээрэжэ оробо. Шоно нарин гуйбада орожо хоолойгоо хаалгажа эхилхэдээ, хэды дахин хʏсэтэйгѳѳр хажуу тээшээ hʏрэн, ургаhаа мултархаяа hэдэбэ. Теэд ургаяа алдахаар бэшээр шангаар адхашанхай.

Хохойн хусаха, ургада ороhон шонын улиха, хээр мориной хуухирха, Гʏсэмаагай хашхарха абяанууд хамтархадаа, hэжэг тʏрэмэ зэрлиг муухай зэбʏʏн шууяан, шорхироон боложо, оршон тойрониие дʏлиирʏʏлбэ.

Хонишон эхэнэрэй гар шалажа, ургань алдагдан, шуурган hалхи hамбаашалжа, олзо бэдэрhэн шоно сʏлѳѳдэ табигдахань гээшэл.

-Барас! Барас! Шʏдхэр шамайе, хамhалсаха сагта ʏгы болохош! Барас! – гэжэ Гʏнсэмаа нохойдоо сухалдана.

Эхэнэрэй хʏсэн хʏзʏʏгээ боолгоhон шонынхиhоо урид буурабал ха. Гар хʏлнʏʏдынь шэшэрэлдэн эхилхэдээ, удаан тэсэхэ шадалынь барагдаба.

Баатар хʏнэй дʏрэдэ орожо, бата бʏхѳѳр хам тэбэрюулhэн барилдаашан шадалаа буурахадаа, диилдэhэнээ ойлгожо, hал хэбтэжэ ʏгэгшэ. Эгээл тэрээн шэнги Барасай аманда тʏбэнгиеэ бала бажуулгаhан шоно hʏʏлшынгээ хʏсэ туршажа, уусаяа ʏндылгѳѳд, саhан дээгʏʏр шарбаба.

Барас шонын бахалуур табижа, лаб ʏхѳѳ гээшэ гэhэндэл, дээрэнь ойр зуура хʏлеэгээд, эзэн эхэнэртээ дʏтэлбэ. Гʏнсэмаа хутагаа бʏhэдѳѳ хабшуулжа, урга шонын хʏзʏʏнhээ абаба.

«Эхын уян сэдьхэл» туужа соо эхын дʏрэ

Мэдэгмаа дʏшэ хʏрэтэрѳѳ ʏхибʏʏдтэйшье болоогʏй эхэнэр ябаа. Танил ба танилшье бэшэ hамгадта ʏхи хʏʏгэд эрьедэг, эрхэлдэг гээшэ. Теэд Мэдэгмаа тиимэ талаантай эхэнэрнʏʏдэй тоодо ородоггʏй байhан юм. Тэрэнэй ʏхибʏʏдтэ хэды дуратайшье hаань, юундэшьеб багашуул тэрэниие дʏтэ ʏзэдэггʏй бэлэй. Магад баруун нюдэнэйнь халта хиларhаа ʏхибʏʏд айжа, хажуудань дʏтэлдэггʏй байжа болоо.

Гуша hаял гаража ябахадаа, нэгэтэ Мэдэгмаа ʏбгэнтэеэ зʏбшэлсѳѳд, таниха айлайнгаа басага ʏргэжэ абаха гэжэ хэлсээд, бэлэг сэлэгтэй, нэгэ танха hʏнэй архитай гэртэнь ошоо hэн. Абаха болохоёо басагаяа абаашаха гэжэ дʏтэлхэдэнь, ухаа орошоhон тэрэ ʏхибʏʏн олиггʏй шангаар шашхан бархиржа, хʏлѳѳрѳѳ ʏдьхэлэн байжа, ан аръяатанhаа hʏрдэhэндэл аашалаа hэн. Тиигээд лэ тэрэ сагhаа хойшо ʏхибʏʏдые эрхэлʏʏлхэ ба ʏргэжэ абаха гэhэн бодолоо орхёо бэлэй.

Харин мʏнѳѳ ʏбэр дээрэнь Тамара басагаханай hуушахадань, Мэдэгмаа хэмгʏй ехээр баярлашоод, хʏрин шарахан гэзэгыень эльбэн байжа, нюдэнhѳѳ нулимсаа унагаан hууба.

Yхибʏʏдые дахуулжа ябагша эхэнэр Мэдэгмаагай ʏбэр дээрэhээ Тамарые абахаяа дʏтэлбэ.

- Би эжытэеэ ʏлэхэб! Би ошохогʏйб! – гэжэ Тамара хэлээд, Мэдэгмаае улам шангаар хʏзʏʏдэшэнэ.

- Энээхэн басагаяа ши намда ʏгыш даа. Басага хэхэеэ ʏргэжэ абаhуулби, - гэжэ Мэдэгмаа гуйгаад, hуга татажа абаашахаhаань айжа Тамарые тэбэришэнэ.

- Намда ʏгыш даа… Бурхан ʏзэг, хуу hайн байха…Ши намда ʏнэншэнэ гʏш? Томо болгохын хойноhоо оролдохоб, гэжэ байжа Мэдэгмаа гуйба.

Дайнай дʏʏрэhэн хойно эхэ, эсэгынь басагаяа олоо hаань яахабта? – Тамараар басага хэхэеэ олзуурхашоод, хэмгʏй ехээр баярлаhан Мэдэгмаа ойро зуура харюу хэлэжэ шадабагʏй.

- Энэ басаган, минии болог лэ даа. Би хʏнhѳѳ дутуугʏйгѳѳр хʏн болгохоб гэжэ ʏгэеэ ʏгэнэб. Хэрбээ эхэ, эсэгэнь олдоо hаа, бусаана бэзэб, - гэбэ Мэдэгмаа.

Хэрэглэгдэhэн литература

1. Гарма-Доди Дамбаев «Гʏнсымаа»

2. Гарма – Доди Дамбаев «Эжын хоёр»

3. Гарма – Доди Дамбаев «Эхын уян сэдьхэл»

4. В.Д. Бабуева «Материальная и духовная культура»

5. Д.В. Цыбикдоржиев «Происхождение древнемонгольских культов»

Рецензи

Энэ научна хʏдэлмэри соогоо Г-Д Дамбаевай романууд соо эхын дʏрэ, эхэнэр хʏнэй хуби заяан хайшан гэжэ ямар аргаар харуулнаб гэжэ шэнжэлэн гаргаа.

Урдаа табиhан зорилгонуудые бэелʏʏлжэ шадаа, юундэб гэхэдэ,ʏгтэhэн зохёолнуудые ехэ гʏнзэгыгоор, оролдосотойгоор шэнжэлэн хаража, эхэнэрнʏʏдэй хуби заяа харуулhан зохёолнуудые абажа, эртэ урдаhаа мʏнѳѳ болотор эхэнэр хʏн дэлхэй дээрэ ямар нʏлѳѳ ʏзʏʏлнэб гэжэ элирʏʏлээ, тиимэ дээрэhээ энэ научна хʏдэлмэриин зорилгонууд хʏсэд дʏʏрэнээр бэелʏʏлэгдээ гэжэ hананам.

Yнэхѳѳрѳѳ, эхэнэр нэн тʏрʏʏн эхэ боложо ʏри бэедээ ажабайдал ойлгохоhоо гадна, мʏн тэрэнэй тʏрʏʏшынь hурган хʏмʏʏжʏʏлэгшэд болоно, ʏнэн hайхан мэдэрэл, ажалда дурлалга, байгаалияа гамналга, hайнаар нэбтэрʏʏлнэ гэжэ ойлгохоор. Ямаршье сагта, хаанашье эхэнэр хʏн энэрхы hайхан сэдьхэлээрээ, уян зѳѳлэхэн ʏгѳѳрѳѳ, илдам налгай хандасаараа ʏри хʏʏгэдээ хʏмʏʏжʏʏлжэ, ʏндылгэжэ ʏргэн харгы замдань гаргадаг бшуу.

Буряад угсаата зоноймнай тʏʏхэ байдалда тохёолдоhон бʏхы хэрэг ябадалнуудта эхэнэр хʏн ѳѳрын талаhаа горитойхон хубитаяа оруулалсаhыень мʏн, мартаха ёhогʏйбди – гэжэ hурагша харуулжа шадаа.

«Гʏнсымаа», «Эжын хоёр», «Эхын уян сэдьхэл» гэhэн романуудые зэргэсʏʏлэн, хʏн бʏхэндэ хэнhээшье, юунhээшье ʏлʏʏгээр, сэнтэйгээр hанагдаха эжы бии ха юм. Эжы, эгэшэ, дʏʏ басаган, наhанай хани нʏхэр болохо зоноо энхэржэ, алдарта ажабайдалай эршэм эрьесэ соо ʏндэр амжалтануудые туйлажа, тʏрэл нютагаа, арад зонойнгоо аша габъяае магтан тʏʏрээн ябаха гээшэ эгээл шухала уялга болоно гэжэ харуулжа шадаа.

Багша: Цырендоржиева С.С. / /