„Өбүгэлэрбит таҥастара“ дакылаат

Хаҕын орто оскуолата

Дакылаат

„Өбүгэлэрбит таҥастара“

Толордулар: Петрова Маргарита, Григорьева Оля

Хаҕын орто оскуолатын үөрэнээччилэрэ.

Салайааччы: Дмитриева М.Н.

Алын кылаас учуутала

Хаҕын – 2009

Иһинээҕитэ

Киириитэ.........................................................................................................................3

1. Саха таҥаґын өйдөбүлэ.........................................................................................4-6

2. Сахалыы таҥас арааһа, суолтата...........................................................................7-9

3. Таҥас-сап киэргэллэрин суолталара................................................................10-11

Түмүк.............................................................................................................................12

Туһаныллыбыт литература.........................................................................................13

Сыһыарыылар

Киириитэ

Актуальноһа: Өбүгэлэрбит таҥнан кэлбит таҥастарын арааһын, оһуордар суолталарын уонна итэҕэллэрин билии, киэҥ эйгэҕэ таһаарыы.

Сыала: сахалар традиционнай таҥастарын уонна итэҕэллэрин чинчийэн үөрэтии;

Соруга: - саха төрүт культуратын сөргүтэн, чөлүгэр түһэрэн ыччаты сахалыы тыыннаах – дууһалаах гына иитии;

- өбүгэлэрбит таҥастарын арааһын көрүү;

- таҥаска түһэриллэр оһуордар араастарын, суолталарын уонна итэҕэллэрин чиҥэтэн үөрэтии;

„Ааспыты аахайбат, уруккуну билэ сатаабат киһи билиҥҥини да аанньа билбэт, сэргии соруммат, сарсыҥҥыны да кыайан сабаҕалаабат“ диэн мээнэҕэ этиллибэт.

Саха культуратын саҥалыы сайыннарыы тирээн турар ирдэбилигэр эппиэттиир буолан, С.И.Петрова үлэтэ научнай, биллэрэр, үөрэтэр өттүнэн улахан суолталаах. Кини үлэтин урукку үгүс чинчийээччи үлэтигэр ахтыллыбыт, музейдарга мунньуллубут саха төрүт былыргы таҥаһын-симэҕин түмэн, сааһылаан, баай матырыйаалга олоҕуран „Өбүгэ таҥаһа уонна итэҕэл“ диэн сонун ааттаах үөрэтэр методическай пособиены суруйбута. Манна саха сиппит-хоппут религиялаах, дириҥ философиялаах омук буолан, таҥнар таҥаһыгар, симэнэр симэҕэр итэҕэлэ, олоҕу билиитэ, айылҕаҕа сыһыана дириҥник иҥмитин көрдөрөр. Ол курдук, саха маассабай ритуальнай таҥаґыгар тугу барыта, көрүҥнэриттэн өҥүн-талатын алтыґыытыгар тиийэ, ис хоһооннооҕо, туһааннаах аналлааҕа, харыстыыр-көмүскүүр күүстээҕэ сиһилии көрдөрүллэр уонна таҥаһы-сабы тиктиигэ, симэҕи оҥостууга сыыһа-халты туттар, үгэһи кэһэр буортулааҕа чопчу ыйыллар.

1. Саха таҥаһын өйдөбүлэ

Ханнык ба±арар норуот таІнар таІаґа кини олорор эйгэтин, культуратын уонна итэ±элин кірдірір. Јбµгэлэрбит сахалар кэтэ сылдьыбыт тірµт (традиционнай) уонна итэ±элбитин, биґигини тулалыыр айыл±аны, кини кістµбэт кµµстэрин кытта быстыспат ситимнээх. Кинилэр Аан дойдуну анааран кірµµлэрэ дириІ философиялаах, Ийэ сиргэ, Айыл±а±аитэ±эллэрэ кµµстээх буолан, ій-санаа, сиэр-майгы іттµнэн µрдµк кэрдиискэ тураллара.

Јбµгэлэрбит ураты сімµ±эр культуралара, сиэрдэрэ-туомнара, итэ±эллэрэ таІна сылдьыбыт таІастарын быґыытыгар, ойуутугар-мандарыгар ырылыччы кістір. Саха таІаґын туґунан кылгас ырытыылары Е.Д.Стрелов, С.И.Боло, художник М.М.Носов археологическай хаґыылартан булан оІорбуттара.

Јбµгэлэрбит итэ±эллэринэн, куґа±ан тыыннар-дьайдар киґи ис-тас туругар улаханнык дьайаллара, хас биирдиилэрэ тус-туспаыарыыны а±алара. Итинник ійдібµлтэн кинилэр киґи эт-хаан іттµнэн ыарыґах буолуутун, ійі-санаата мілтііґµнµн, мікµ быґыыланыытын куґа±ан дьай буулаабытын тµмµгµнэн аа±аллара. Ол иґин ыраастаныы, дьалбайыы, арчылааґын баара. Киґи кута чіл, сµрэ кµµстээх, оло±о туруктаах буоларын туґугар таІастарыгар-саптарыгар, ол ойуутугар-оґуоругар, киэргэлигэр-симэ±эр Айыы бэлиэлэрин, дьайдары µргэтэр, чугаґаппат харысхал бэлиэлэри, ойууну-мандары тутталлара. таІас-сап бэйэтэ эмиэ харыстыыр суолталаа±а.

Јбµгэлэрбит олохторо-дьаґахтара айыл±аттан улахан тутулуктаа±а. Кинилэр туохха наадыйалларын барытын: аґы-µілµ, таІнар таІаґы, туттар малы хайдах баарынан булан-талан, бултаан-алтаан олороллоро. Инньэ гынан, саха киґитин ійдібµлµнэн, бу муІура суох Аан дойдуга, уйаара-кэйээрэ биллибэт киэІ куйаарга саамай µрдµк суолталаахтара Айыл±а, онтон Айыылар, ол эрэ кэнниттэн Киґи буолар эбит. Ол иґин ібµгэлэрбит таІастара итэ±эли, сиэри-туому, айыл±аны-айыылары кытта быстыспат сибээстээ±э.

Саха таІаґын бириэмэ, олох-дьаґах уларыйыытынан икки біліххі араарыахха сіп:

1. Сахалар бэйэлэрин тірµт омуктарыттан илдьэ кэлбит таІастара (XVIII-с µйэ ортотугар диэри). Бу кэм саха тірµт культуратын сайдыытын чыпчаалынан буолар. таІас итэ±эли кытта ситимэ кµµстээх: муостаах нуо±айдаах бэргэґэлэр, таІалай, хотойдоох соннор. таІас киэргэтиитигэр µксµн кµіх, ма±ан, хара о±уруо, ынах, дьураа ойуу, алтан, дьэс киэргэл киирэр.

2. XVIII-с µйэ ортотуттан XX-с µйэ±э диэри олох-дьаґах, атын омуктар алтыґыылара, атыы-эргиэн сайдыыта таІас быґыытын, матырыйаалын, киэргэлин тосту уларытар (Европа дойдуларын дьонун таІаґын-сабын элеменнэрэ: са±а, сиэп, байбара, дьогдьуур, бэлэнньик кµµскэ киирэллэр). Ол гынан баран таІас итэ±эли кытта ситимэ сµппэт.

Јбµгэлэрбит таІна сылдьыбыт таІастарын кірµІнэринэн маннык араарыахха сіп:

• сиэргэ-туомІа кэтиллэр итэ±эли кытта ыкса ситимнээх таІас (кымыс, уруу ыґыа±ар, Айыыґыты атаарыы, тірµт тардар сиэригэр-туомугар, Кµнµ кірсµµгэ, ойуун кыырыытыгар уо.д.а.);

• ыраах айаІІа кэтиллэр тымныыхоппот таІаґа;

• булка, µлэ±э кэтиллэр таІас;

• дьиэ таґыгар кэтиллэр киэргэтиитэ суох таІас.

Бу таІастартан хотойдоох сон, муостаах, ураа, чомпой, кікійі хаппыт кµіс, кулгаахтаах бэргэґэлэр, муостаах намыаскалаах бэргэґэлэр, аннах, тµґµлµк, моойторук, дьахтар, эр киґи хомуґуол сонноро уо.д.а. билигин музей музей экспонатыгар да±аны бэрт дэІІэ кістіллір.

2. Сахалыы таІас арааґа, суолтата

Хотойдоох сон – бу итэ±эли кытта ыкса ситимнээх саамай былыргы сон, атыннык са±ынньах диэн ааттанар. Хотой Айыы киґи тууґатын араІаччылыыр диэн, хотойу аатынан буолбакка, Тойон кыыл, Улахан Кыыл уонна Кынаттаах Кыыл диэн ааттыыллара. „Хотой буулуур“ диэн ійдібµлтэн кинини ілірбіттірі, уйатын да алдьаппаттар эбит.

Хотойдоох сону Бµлµµ біліх улуустарыгар XIX µйэ са±аланыытыгар эмиэ кэтэ сылдьыбыттар. Таарба±ан, саґыл, буобура, бэдэр тириититтэн тµµтµн таґыгар гына тигэллэр, ча±ылхай іІнііх сукунаттан биэтэстээх буолуон сіп, араас іІнІІх сукунаттан дьураалыыкытыылыыллар. Кэннигэр хотой ойуутун сиэгэн, киис тириитинэн сыґыарыы ойуулууллар эбит.

Хотойдоох сон кэнниттэн „кіґµµр ойуу симэхтээх таІалайдыы тигиилээх соннор“ кэлэллэр. Бу сону XVII µйэ бµтµµтµттэн са±алаан XIX µйэ±э кэтэ сылдьыбыттар. Кээдьи, кэдьинэ, кэдьики таІалай диэн ааттыыллар. Сон Орто Азия тюрк омуктарын таІастарын кытта сибээстээх диэн бэлиэтээбиттэр. Тюрк омуктар „дагала“, „буряттар „дэгэлэй“, алтайдар „чегедек“ диэн сиэ±э суох сонноохтор. Ол сону кэргэннээх дьахтар эрэ кэтиэхтээх эбит.

Кылгас сиэхтээх сон. Маннык сону XVIII µйэ±э кэтэ сылдьыбыттарын И.И.Георги бэлиэтиир. таІалайдаах соІІо майгынныыр, икки ойо±оґунан тыра±астаах, икки іІнІІх тµµннэн кытыыламмыт, µрµІ, хара, халлаан кµі±э о±уруо, алтан хобо киэргэллээх, са±ата туруору со±ус, санна эмиэ о±уруолаах. Маннык сону норуот маастара, Художниктар союзтарын чилиэнэ Е.Е.Аммосова тигэн араас быыстапка±а, дьоІІо-сэргэ±э кірдірбµтэ.

Дьахтар сиэ±э суох мааны соно. Бу сону С.И.Боло, И.Д.Новгородов Одьулуун Дьа±арыма диэн алаастан Нээстэр Дьячковскай – Омуоруйа кинээс маанылаах кыыґа Марыына – Болугур Айыытын кімµµтµттэн булбуттар. Кугас дьµґµннээх кытаанах сукунаттан тигиллибит. Бу сон кырынаас, саґыл тыґа кытыылаах, іттµк симэ±э киэргэллээх, икки ойо±оґунан тыра±астаах буола.

Бууктаах (бууттаах) сон. „Бууктаах“диэн тыл хантан µіскээбитэ мікµірдээх. Фольклорга сурулларынан, бууктаах сону дьабака бэрэгґэни кытта сиэргэ-туомІа кэтиллэр, оно ити ійдібµл сіптііх быґыылаах. Бу сону сµктэр кыыс уонна сиэргэ-тутумІа дьахталлар кэтэллэр. Итини тэІэ ыґыахха алгысчыт кэтэн туорум кімµс куру курданан, то±ус о±о дьоннорунан, а±ыс кыыс о±о дьахталларынан арыаллатан, ыґыа±ы ыґыан сіп.

Бууктаах сону иистэнньэІнэр µс тігµрµк сыл тигэллэрэ эбитэ µґµ. Кинилэр тикпит сииктэрин о±уруонан, µрµІ кімµс тордукаларынан быыґа суох гына киэргэтэн тигэллэрэ. Ити, бииринэн, таІас бі±і буоллун диэн, иккиґинэн таІас сиигинэн куґа±ан тыын киирэн киґи кутун аймаабатын диэн. Бууктаах сон таґынан сµктэр кыыс айаныгар таІалайдаах сону, онтон са±ынньах кэтэрин туґунан бэлиэтээґин баар.

Дьабака бэргэґэ – бу µіґээ халлааІІа олорор µрдµк Айыылары кытта киґи кутун-сµрµн ситимниир, сиэргэ-туомІа кэтиллэр бэргэґэ. „Дьабака“ диэн тыл алтайдыы „джаважак“ (жеребенок, конь) диэн. Былыргы саха итэ±элинэн, ійдібµлµнэн, „халлаан киэІ куйаара, Кµн Дьіґігій“ диэн ійдібµллээх эбит. Бу бэргэґэ оройугар оґуордаах чопчуурдаах. Иннэ сиэгэн тµµтэ, кэтэ±э бэдэр, буобура уонна хара саґыл тыґа буолар эбит. Бу дьабака бэргэґэбит элбэх араастаах буолар эбит.

Тамаах дьабака – бу Бµлµµ улууґун сµнньµн дьахталларын бэргэґэтэ. Ураґа курдук быґыылаах, сµµґµгэр туоґахталаах.

Хаан дьабака – бу µрдµк сололоохтор кэтэр бэргэґэлэрин туґунан Таатта улууґун Баайа±а олохтоо±о, саха оґуорун-бичигин хомуйан, ырытан, элбэх хомуурунньук таґаартарбыт, айыл±аттан бэриллибит талааннаах норуот маастара Б.Ф.Неустроев кэпсиир. Хаан дьабака диэн ытыктаныллан ааттаныллыбыт.

Хороох дьабака – бу хоройо сылдьар олус µрдµк бэргэґэ. Киґи сирэйин µстэ уурбут са±а буолар.

Сирэй дьабака – кімµлµік оґох быґыытын курдук бэргэґэ. Чопчуура кыра буолар. Былыргы кытаайка о±уруоларынан, кімµс міґµµрэ сабынан киэргэтиллибиттэр, кыґыл, харар уонна іґіх кыґыл, от кµі±э іІнІІх сукуна дьµірэлэспит. Дьабака бэргэґэ иґинэн о±уруолаах бастыІа кэтэллэр.

Тµґµлµк – о±уруоннан киэргэтиллибит алтан тиґиликтэрдээх кыыс о±о кэтэр киэргэлэ. Кини алтан тиґиликтэрэ кыыс о±о тµґэ±ин куґа±ан тыыннартан харыстыыр, киртэн-дьайтан ыраастыыр аналлаахтар. Онон кыыс куорсун хорохой сааґыгар кэтэрдэллэр эбит.

Сыалдьа – сарыыттан, тирииттэн, сукунаттан тигиллэр тура±ас ыстаан. „Сыппа сыалдьыйа“ диэн эмиэ ааттанар. Сµктэр кыыс сыалдьата араас о±уруо киэргэллээх, µрµІ кімµс, алтан симэхтээх буолар. Сыалдьыйа сутуруо диэн сото±о кэтиллэр таІас бааныллар.Јбµгэлэрбит дьахтар сыалдьатын куґа±ан тыыны, абааґыны куттуурга тутталлара.

3. ТаІас-сап киэргэллэрин суолталара

Туоґахта, кµн муостаах бэргэґэлэргэ, дьабака бэргэґэ оройугар, чопчууругар тигиллэр. Кµн – Айыы Тойон бэлиэтэ. Бу бэлиэ эйгэни кытта ситимнээх , араІаччылыыр суолталаах, баайы-дуолу, кµµґµ-уо±у кірдірір.

Быыґык чуораан – бу тыастаах алтан киэргэтии муостаах бэргэґэлэргэ муостарыгар тигиллэн, ахтар Айыыґыттан тірµт оІотторор кірдіґµµ сиэригэр-туомугар (Айыыґыт тардар) туґаныллар эбит, алгысчыты арыаллыыр битииґиттэр бэргэґэлигэр баар буолар. Быыґык чуораан манна куґа±ан тыыны µргµтэр-µтµрµйэр суолта±а туттуллар.

Кыабака симэ±э, модьо±о охсор – сµктэр кыыс сыалдьатын симэ±э, киэргэлэ. Бу кыабака симэ±э кийиит кыыс сµктэн кэлэн тойонун дьиэтигэр киирэригэр тыаґаан, кини ырааґын кірдірір бэлиэ.

Дьайаа – былыр бу дьэс симэх о±о олорор буолуо±уттан сэттэ сааґыгар диэри кини таІаґын кіхсµгэр тигиллэрэ. Бу о±о ыалдьыытын-сµтµµтµн а±алар Хаґай Тірді абааґыттан араІаччылыыр сиэр эбит.

Холдо±он – уґун синньигэс алтан тимир киэргэл. Маннык киэргэл ойуун-таІаґыгар баар. Ойуун кыырарыгар киґи кутун абааґылартан кµрэтэн, холдо±рн иґэригэр кистиир. Кэлин таІас, кур киэргэлигэр кіспµт.

Саґыл тумса – бу ымыы, талисман быґыытынан туттуллар киэргэл. Итэ±эл ійдібµлµнэн ымыы киґини дьолго тиксэрэр, араІаччылыыр. Сахалар кыыл тииґин, муоґун, туйа±ын, тумсун, тыІыра±ын ымыы тутталлара. Саамай кµµстээх ымыынан эґэ тыІырахтаах ытыґа буолар, о±о биґигэр куґа±ан тыыны µргµтэргэ анаан ыйаныллар. Маннык араас киэргэли атын омуктарга эмиэ кістір.

Сахалар олохторо-дьаґахтара, µлэлэрэ-хамнастара мэлдьи айыл±аны кытта алтыґар. Ол иґин кинилэр іІµ-дьµґµнµ айыл±аттан ылаллара – сир, халлаан, мас-от, кµн, хаар іІнірµн. Ити іІнІр бэйэ-бэйэлэрин кытта дьµірэлэґэн кірµіхтэн кэрэ буолаллар. Айыл±а уґуктуута, сайын кэлиитэ от-мас тыллыыта, хагдарыйыыта, саґар±а, сарыал тыгыыта – барыта кинилэр тикпит оґуордарын іІір тµґэр. µксµн араас іІµ: хараны, маІаны, унаар кµі±µ, от кµі±µ, кыґылы туґаналлар эбит.

Кыґыл іІ – былыргыттан итэ±эли кытта сибээстээ±ин А.П.Окладников бэлиэтээбит. Бу ый хаан іІµн ол аата, олох кµµґµн кірдірір, Ийэ ууґун кытта ситимнээх, ол иґин Ийэ куту кірдірір бэлиэ±э туттуллар, араІаччылыыр суолталаах.

От кµі±э, халлаан кµі±э – айыл±а дьµґµнµн кірдірір. Биґиги ібµгэлэрбит айыл±а кэрэтин тор±о кµі±э хампа кµі±э, тор±о кырса диэн олоІхо±о, ырыа±а дьµґµннээн кіріллірі. От кµі±э айыл±а ситимин кірдірір, унаар кµіх – Салгын кут бэлтиэтэ.Бу іІ халлаан куйаарын кірдірір „ кµіх тыын“, олох, µµнµµ - сайдыы ійдібµллээх.

Ара±ас іІ, µрµІ іІ – кµн, сардаІа, хаар іІнірі, онон эйгэни кытта ситимнээх, олох, дьол бэлиэтэ, сырдыгы – кэрэни, µчµгэйи кэрэґэлиир.

Хара, бороІ, кугас – сир, буор іІнірі, Ийэ сири, Буори куту кірдірір.

Тµмµк

УрааІхай сахалар урукку іттµгэр тіґі да±аны µірэ±э суох курдук буолбуттарын иннигэр, Аан дойдуну анааран кірµµлэрэ дириІ философиялаа±а, итэ±эллэрэ кµµстээх буолан, ій – санаа, сиэр – майгы іттµнэн µрдµк кэрдиискэ тураллара.

Аныгы ыччат ібµгэ таІаґын таІныан ба±арар, ол гынан баран таІас быґыытыгар, іІір – дьµґµнµгэр, киэргэлигэр, оґуоругар сыыґа – халты киллэрии баар буолар. БилиІІи сайдыы µйэтигэр таІас кірµІµн арааґа элбэх: кµннээ±и таІас, сцена таІаґа, авангарднай таІас, бырааґынньыкка кэтиллэр таІас – баларга сахалыы элеменнэри, оґуору ылбычча мээнэ киллэрдэххэ, таІас быґыыта, іІі – дьµґµнэ алдьанар, суолтата сµтэр.Онон ібµгэ µгэґин утумнаан, сиэри – туому тутуґан киллэриэхтээх. Оччо±о ібµгэлэрбититтэн утумнаан кэлбит таІаспыт – саппыт уратыта симэлийэн – сµтэн хаалбакка, кэнчээри ыччат киэн туттуута буола туруо±а.

Туґаныллыбыт литература

1. Неустроева М.Д., Елисеева М.И. УрааІхай саха о±ото. 3 кылаас: тірµт культура учууталыгар кімі – Дь.: 1998., С.53

2. Петрова С.И. Јбµгэ таІаґа уонна итэ±эл / µірэтэр методическай пособия

3. Традиционные промыслы и ремесла малочисленных народов Севера: Учебное пособие. – изд. „Дрофа“ С.-Петербург, 2004. – 192с.

15