Парук оолахтыф илбек чуртазы.
Н
иколай Георгиевич Доможаков 1916 чылда чил айыныф 20 кьнцнде Уйбат пилтцрцндегц «Хызыл хас» аалда чох чоос кцзцнцф свбцрезцнде твреен.
Мында, хайда хурущ Уйбат,
Ифнес чцли пьгцрелче,
Хайда Чалбах тигей идее,
Ат пилц чцли кискейче,
Мин твреем чыстыщ ибде –
Кцзц тын полбас тьдьнде..
Парук оолащастыф (писательнцф хакас ады) пабазы пастащы империалистическай чаадаф айланмаан, цяезцне. Пайларда чаляы полып, тощынарща килцскен. Ол тусты Николай Гергиевич сащысха кирче:
Хайран цяебцс, чатчазыф мында,
Чыланныщ хас сыырадын ибленцп,
Хакас чирцнцф илбек чалбаанда
Пасхан цстерцф сафай чцдцрцп,
Вкцс взаабес, мухан чуртибыс,
Вкцс оолщыфны кинем вскцрцп,
Пилйф эгебес, чьрееф угзибас,
Пайлар тастаанны ирцк чохта чцп.
Оолащас сала взцбцскенде, позы чалща чврцп пастаан. Пайларда мал хадарып, азыран чврген.
Минц пыласчафнар борона тартырарща,
Ьлесчефнер квпен тартырарща.
Он ахча пирче, пцрсц – он пистц,
«Квгенек, - тыпче, кьскьде», - пцрсц.
Цяем сат тур ноо паза хайди итсцн,
Квгенек чох ноо чалщыс твлцнцф.
Наа ьлгь турып, таланттыщ Парук оолахтыф чолы алыс парщан. Коля Доможаков Уйбат пилтцрц, анаф Чыланныщ хастащы школада пасталыщ класстарын тоосхан. Соонаф «Чахсы Хоных» колхозха кцрцбцскен. Анда цкцяе чыл тощынщан соонаф, аал Чвбц аны Минсущдащы педтехникумща ьгренерге ызыбысхан. Мында аныф литертураа тартылчатханы цле кврцнген. Николай Георгиевич олох техникумны тоосхан ьгретчц.
«Пцс, Миша Аршанов, Коля Доможаков паза мин, ущаа хыныщ чуртаабыс. Чиит пощабыс. Город аразынча сьстцр чврерге хынчафмыс. Коля ла цди чврерге хынмаяаф. Ол книгалар ла аразында хасхланчаф».
Николай Георгиевич 1936 чыла педтехникумны тоозып, Пцяц пилтцрцндегц, анаф Шира аймащындащы Чохчылдащы школада тощынщан. Школадаф облонозар инспектор поларща алып алщаннар. Пу тустаф пасти кибелцстерц сыщып пастааннар.
1930-1041 чылларда Николай Георгиевич Ащбандащы ьгретчцлер институдында ьгренген, анаф Москавдащы аспирантураны, заочно ьгренцп, тоосхан. 1944чылдаф 1955 чылща теере ХакНИИЯЛИ-ныф устащяызы полщан. 1955 чылдаф пасти доцент полып, Ащбандащы ьгретчцлер тимнеяеф института студенттернц ьгретче. Ол писатель, учёнай, квп учебниктернцф авторы.
Н
иколай Георгиевичтцф он азыра кибелцстер чыындылыщ книгазы сыххан. Ол пэт ле нимес. Н.г.прозаик. Пастащы хакас тцлцнеф пазылщан «Ыраххы аалда» роман аныф холынаф пазылщан.
Позыныф романында автор Совет ьлгьзц хакас чирцнде хайди турщызылщан, хайдащ алызыщлар, сидцксцнцстер полщаннардафар пасча. Писатель квзцткен омалар хщырыщяыныф харащына цле кврцнчелер. Хоортай апсах осхас кцзцлер ам даа пар поларлр аалларда.
Яков Тюкпеев Николай Георгиевичке чарыдылщан пцчиинде романща кцрбеен нимелердефер пасча. Ол Ащбандащы ьгретчцлер тимнеяеф институтта ьгренчеткен туста, писательнцф ибцнде удаа поларща килцсчеф. Николай Георгиевичтцф романында иф не хыныщ араласчы поларща кирек полщан Апах. Пу персонаж, авторныф сащызынаф, Шолоховтыф «Тартылщан наа чир» романындащы Щукарь апсахха вфдес хылыхтыщ пол парарща кирек полщан.
Апахтыф андащ хылыщын романныф пасталщанынаф квзцдерге кирек полщан, че автор романы илееде чылдыра пас салщанда ла хабынщан. Аныф сылтаанда романныф кизектерц чарых кврбин салщаннар. Кврцмге алза, Апахтыф известкаа чвргенцн дее алза. Апах известкалыщ хафаада узубысча, а ат,тцзеф, сущ цзерге Чобатха кцрцбцскен. Паза Апахтыф Фёдор Полынцевтеф хасхыларны тудурща чвргенц романда чощылох.
Цкцнчц книгазы «Чащынщы аалда»адаларща кирек полщан. Аны пазарща тимненцп, Николай Георгиевич план пазыбох салщан полщан. Ноща романныф цкцняц чардыщы адалар полщан? «Ол книгада Илбек Ада чаазы, аныф соондащы чуртас поларща кирек романда. Сабис чада араласча, марик имяц полар. Цкцняц чардыхта 60-70 чыллардащы чуртас квзцдцлеряцк. Аныф ьчьн романы «Чащынщы аал» тцп адап саларща чарыттым», - теен писатель
Романны автор чаа тузында пазып пастаан. Кцчцгдеф сыщара ввй пабазыныф иб аразында кирек нимелернц позы итчеткенцн кврген. Чайщыда полщан на нимедефер хайди идцлчеткенцн сурастыр чвряеф. Соонаф «Ыраххы аалда» Хоортай апсахтыф хафаа, соор итчеткенц, чвгет хайнатханы, известка хайнадарща чвргенц – прай ввй пабазыныф итчеф нимелерц хоостал парщан.
Олщаннарныф чайаачы тощыстары
Минцф цяем
Минцф цяем Карачакова Дина Иосифовна. Ол ущаа квглцг, сцлцг паза чалахай. Мыныф алнында ол сторож паза проводница полып тощынщан. Сащам ол ибде одырча. Пос тузында ол халас, манник, печенье паза даа квп татхынныщ чцчеф ниме итче. Ол ущаа квп ибде тощынча. Цяем сюрприз паза сыйыхтарща хынча. Ол позыныф свбцрезцне хынча.
Егошина Маша 7 класс.
Минцф цяем
Минцф цяем, мафат паза сцлцг!
Хынча сарнирща паза теелбектенерге.
Хынча тцгерге паза чцяеф ниме идерге.
Кьннцф сай цнектер саапча,
Кьннцф сай тадылыщ чиис пызырча.
Кьннцф сай пцстефер сащыссырапча.
Цяем прай чирде, Цяем хаяан даа полыс пирче.
Цяем пцстцф архангелыбыс.
Канзычакова Валерий Николаевич 7 класс
Минцф цяем
Минцф цяем – ущаа чахсы,
Ол сцлцг паза хыйща,
Аныф паарсах кврцзц
Чьреемнц амыратча.
Чалахай квфнц минц чылытча.
Син пцр ле пцстцф
Мин сащаа хынчам, цяеяеем.
Ахпашев Алексей 6 класс
Минцф цяем
Минцф цяем тощысха кьс, сцлцг паза хыйща. Ол мащаа хынча, минц чахсы пцлче, кирек туста хаяан даа полысча. Минцф цяем пу чир ьстьнде иф не сцлцг, пабамнаф хада пцс ащаа хынчабыс.
Цяем стихтар пазарща хынча. Ол ьгретчц полып тощынча. Аныф ады Тахтобина Людмила Николаевна. Хыдат календарьы хоостыра ол дракон.
Канзычакова Настя 6 класс
Минцф свбцрем
Минцф свбцрем пььн маф чохха тьче.
Минцф хоосхам ибде ойнапча,
Минцф адайым кьн тооза узупча,
Минцф хыс туфмам прай нимее врцнче.
Минцф пабам матап тощынча.
Минцф цяем ибде хайынча.
Минцф оол туфмам книга хыщырып одырча.
Цнектерцм чазыда оттапчалар.
Мин школада чахсы ьгренчем.
Сазанаков Семен 6 класс
Минцф свбцрем
Минцф свбцремде пис кцзц: цяем, пабам, мин паза цкц туфмам. Пцс Таштыпта чуртапчабыс. Цяем имяц полча, абам тощынминча. Туфмам Аня 2-яц класста ьгренче, туфмам Илья олщан садынзар чврче, ащаа тврт час. Цяемнцф ады Ольга Михайловна, ащаа отыс час. Пабамныф ады Николай Владимирович, ащаа отыс пис час. Пцстцф фамилиябыс Султрековтар.
Султрекова Арина 5 класс
Минцф школам
Мин школада ьгренчем. Пцстцф школа ущаа мафат паза чоон. Мында прай райондащы палалар ьгренчелер. Шолабыс ьс хадыллыщ.
Минцф класста чибцргц пцр кцзц. Пцстцф кабинет ьзцняц хадылда. Класста минцф квп арщыстар пар. Кабинетте компьютер паза мультимедиа пар. Пцстцф класс устащяызы Алла Константиновна полча. Ол паарсах ьгретчц. Пцстцф класс аймах марыщларда араласча.
Мин позымныф школама хынчам.
Карамашев Степан 7 класс
Минцф школам
Мин ьгренчем Таштыптащы школада. ол ущаа чоон паза ьс хадыллыщ. Школада квп палалар ьгренчелер. Пцстцф класс устащяызы Алла Константиновна полча. Алла Константиновна орыс тцлц паза литература ьгретчцзц полча.
Мин хынчам позымныф школама.
Патачаков Дамир 7 класс
Минцф школам
Мин ьгренчем Таштыптащы пастащы школада. Минцф школам ущаа улущ. Мннцф школам ьс хадыллыщ. Школада квп кцзцлер ьгренчелер. Мында квп класстар пар. Мин хынчам позымныф школама.
Минцф класста чибцргц кцзц ьгренче. Мин 7 Б класста ьгренчем. Пцстцф кабинет №8. Школада прай 38 кабинет. Минцф клазымда алты отличник паза ьс ударник. Минцф хынщан предмет орыс тцлц. Минцф класс устащяызы Боргоякова Алла Константиновна. Ол ущаа хыйща паза парсах. Минцф ол кввляе.
Чаптыкова Маша 7 класс
Пцрсцнде школада
Минцф школам узупча, мин андар парчам.
Тасхар хараа, а мин школазар парчам.
А анда замок цлцнче, че мин сахтапчам школа иртен азыларын.
Анда уроктар пасталщан, мин уроктарща парщам.
Ьгретчц миннеф сураан: :Син нощаа хараа школаа килгезцф?»
Мин тцпчем: «Йа, мин хараа килгем».
Ьгреняцлер мащаа хатхырысханнар.
Мин ачырщанщам: «Мин ьс часта усхунщам,
Итчеф ниме чощыл, мин школаща парщам»
Ол кьн пис оценкалар алщам,
Ибзер наняыларымнаф хада нанщам.
Сагояков Дима 6 класс
Минцф школам
Минцф школам ьс хадыллыщ. Пастащы этажта спортзал. Цкцняц хадылда кцчцг класстар ьгренчелер. Ьзцняц хадылда пай библиотекабыс. Цкц компьютернай класс пар.
Мин мафат ьгренчем. Школада квп секциялар тощынча. Мин кьреске паза баскетболща чврчем. Мин квп компьютер пцстцф школада ползын тцп сащынчам.
Минцф школам иф не мафат.
Карамчаков Эдуард 6 класс
Минцф школам
Мин Чощархы Сии аалдащы пасталыщ школада ьгренгем. Минц Маллаева Зинаида Алексевна, Зинаида Семеновна, Татьяна Николавна, Елена Робертовна, Раиса Максимовна ьгреткеннер. Минцф школамда 18 пала ьгреншген. Минцф школам кцчцг, че арыщ паза истцг.
Попов Андрей 5 класс
Минцф аалым
Минцф аалыяаам Таштып
Мин сащаа хынчам.
Син ущаа сцлцгзцф
Мин синц алщыстапчам.
Синцф хыринда пвзцк Тащыяаф Монашка турча
Мин анда хынчам поларща
Аалыяаамны Таштып сууяах цкц чарча.
Таштып, мин сащаа хынчам
Боргоякова Ангелина 7 класс
Табырах пазох чайщы килдц,
Чылыщлар ирте пасталды.
Аймах хустар квглцг сарнасчалар,
Постарына уйа пьдцрчелер.
Палалар сущда чаплада соомчалар,
Меспек олщаннар ойнапчалар.
Тун тайщазар чоннар чврчелер,
Хысхыща нофных тимнепчелер.
Карачакова Валерия 6 класс
Спортивнай класс
Минцф адым Аяс, фамилиям Сагалаков. Мин футболща паза кьреске чврчем. Пцстцф прай класс спортнаф айщасча. Позым мин марыщларда араласчам. Футболда гол кирчем. Гол кирзе, прайзы айа саапчалар. Кьресте харбасчам, аймах приемнарща ьгренчем: «бедро», «мельница», «рычаг», «проход в ноги», «кочерга», крест»… Пцрееде тастапчам, пцрееде тушха чатырчам. Кьрестеф марыщларща чврчебцс, пцрееде орыннар алып алчам. Халщыняызын чвргенде, ьзцняц орын алщам.
Мафат спортнаф айщазарща.
Сагалаков Аяс 6 класс
Кииктер цзц
Чар хазында кииктер цзцн
Час хар цле квзцтче.
Пустал парщан сущ хазына
Пььр оларны хызып алщан.
Аастыщ тайща, ниме турчазыф?
Порааныфны ьбьр пирдек,
Палалыщ киик ырап алзын,
Пььрге цстерцн читтцртпезцн.
Сазанаков Алексей 6 класс
Кьскь килген, кьскь сцлцг,
Сарыщ пьрлернеф чабын салщан.
Кьскь арыщяа хынчам пастыр чврерге
Кьскьдефер квфнцм сарнапча.
Туртугешев Слава 6 класс
Чайщы тынащ тус
Мин чайщы каникулларны ибде иртцргем. Чайщы тооза туфмамнаф хада чистек теереге чвргем. Иирде футбол, волейбол ойнирща чвргем. Цзцг кьннер асхынах полщан, че суща сомарща чвргемвк. Тащларяа малларыбыс сооняа чврерге килцскен. Тус читкенде, миселер теерерге чвргем. Таштып суунзар хармахтирща чвргем. Квфнцме тыф кцрген – аттаф ойлат чвргенц.
Сагалаков Аймир 9 класс
Минцф чайщы кьннерцм
Мин чайщыны хандыра иртцргем. Покоста тощынща: от сапхам, тырбаам, тастаам. Огородта тощынщам. Лагерьзер Баланкульзар чвргем. Че анда пцр ай спотнаф айщасхам, Пуланныщ квлде сомщам. Лагерь соонда тайщазар чистек теерерге олщаннарнаф хада чвргебцс. Анда пцс паза хузух ащастарына сыщып, торымнар тьзцргебцс.
Ачолов Айвар 9 класс
Минцф чайщы кьннерцм
Мин прай чайщы ибде ле иртцрбеем. Ащбанзар паза Арбытсар ааллап чвргем. Чайщыда от тастирща чвргем. Суща мафат сом алщам. Тайщазар пабамнаф хада хузух сооняа чвргебцс. Тайщад цди алты кьн чуртаам. Анда абаны, тииннц паза кврцктц квргем.
Карамашев Владимир 9 класс
Чайщы тынащ тус
Хыныщ чайщы тус полщан. Пу чайщызын мин чахсы тынанып алща. Цяемге матап порлысхам. Суща сомщам, чистек теерерге чвргем. Иирде чир тамахтарын паза чахайахтарны сущлам. Чайщы мащаа табырах ирт парщан.
Сагалаков Дима 5 класс
Чир-чайаан чайщыда
Чайщыда прай ибцркц чир-чайаан усхун килче. Мин тыф чир-чайаанща хынчам. Сцлцг ибцре кврерге. Амыр паза истцг.
Хакасияда чир-чайаан ущаа сцлцг, артых чир-чайаан чощыл прай чир ьстьнде. Чайщызын чахайахтар сцлцглер, мин сарщайларща хынчам. Чайщызын чирцбцс пай чистектерге, мискелерге. Аймах ащастар чир-суубысты сцлцглепчелер. Хусхаяахтар сарыннарынаф арыщларны чазапчалар. Хайди истцг оларны истерге!
Хаяан мин килчем арыщзар, мин анда тынанчам.
Квп хоосчыларны, писательлернц, поэттернц паза даа пасха кцзцлернц чир-чайаан саблыщ ит салщан.
Мин тыф хынчам пцстцф чир-чайаанща.
Токмашова Регина 9 класс
Чайщы тынащ тузы
Мин чайщыны ущаа мафат иртцргем. Чайщы чылыщ полщан. Суща сомарща квп олщаннарнаф хада чвргебцс. Миске, чистек квп теергем. Покоста тощынщам. Свбцренеф хада ууяазар ааллап чвргебцс.
Пцстцф аалда чайщыда клуб азылщан. Анда аймах-пасха мероприятиелер иртцргеннер, анаф дискотнека полщан.
Пцр хати наняыларымнаф хада походха чвргебцс. Анда аймах ойыннар ойнаабыс. Тайщада афыяахтар паза хустар квргебцс.
Чайщызын мафат. Ибцре прай квппегес, хусхаяахтар сцлцг сарнасчалар. истерге ущаа хыныщ.
Аалзар пасха чирлердеф олщаннар килгеннер, мин оларнаф танысхам.
Сыргашева Тарина 9 класс
Хысхы
Минцф хынщан чылныф тузы хысхы. Хысхызын чир-чайаан ущаа сцлцг. Прай ащастар хырал парщан чцлци ахтар, тадылыщ уйщунаф узупчалар. Хынчам кврерге хар чаапчатханын, ол прай кьмьс чцли чалтырапча. Хаяан харяа чврчезцф, ол хыдырапча паза кьнге чалтырапча. Кьн хысхызын пьрьфкц чарыпча. Кьннер хысхаяах полчалар, харасхы табырах пасталча. Тасхар соох, хусхаяахтар даа сарнабинчалар. Арыщзар парза, кии арыщ, тынарща ущаа ниик полча.
Голик Настя 9 класс
Природа Хакасии
Я живу в прекраснейшем месте России. Я живу в Республике Хакасия. В Хакасии множество гор, рек, озер, лесов и еще В Хакасии проживает множество народов разных национальностей. Вся республика разделена на восемь районов. В Хакасии расположена самая большая в мире Саяно-Шушенская ГЭС на реке Енисей.
На территории Хакасии несколько заповедников, особенно в степной части много курганов.
Абакан – столица Хакасии.
Этим летом я ходил в туристический поход на озеро Маранкуль. это кроасивейшие и незабываемые места. Я с