Программа мероприятия, посвященного 250 - летию лезгинского поэта Саида Кочхюрского

Муниципальное бюджетное общеобразовательное учреждение

"Средняя общеобразовательная школа № 42 им. Н. Гаджимагомедова"

Программа мероприятия, посвященного 250 - летию лезгинского поэта

Саида Кочхюрского

Провела:

Учитель родного (лезгинского) языка и литературы

МБОУ "СОШ № 42 им. Н. Гаджимагомедова" 

Сагидова З.Э.

--Гьуьрметлу аялар, муаллимар ва мугьманар! Къенин чи тарс - мярекат лезги халкьдин дамах тир, чи поэзиядин дибдин чешмейрикай сад тир Кьуьчхуьр Саидан 250 йисаз талукьарнавайди жеда. Заз чи мярекат лезги литературадин буба тир Етим Эминан гафаралди ачухариз к1анзава:

Хажалатар, хифетар зи дерин я, Заз алахьай гуьлуьшан югъ серин я, Вил ат1удач дуьньядихъай – ширин я, Айиб мийир, инсан я лагь дустариз.

Эминан ч1аларихъ еке гуьрчегвал ава. Адан устадвили лезгийрин шаирриз гзаф зурба таъсир авуна. Етим Эмина Кьуьчхуьр Саида кутур рехъ давамарна. Амма, гьайиф хьи, абурун кьведан уьмуьрни туькьулди хьана. Саид 1767 – йисуз гилан Кьурагь райондин Кьуьчхуьр хуьре лежбердин хзанда дидедиз хьана. Ада хуьруьн медресада к1елна. Буба кьена, етим хьайи гада, к1елун гадарна, са кап фу къазанмишиз Къуба патаз фена. Дерин кьат1унар авай савадлу жегьил дуьньядин гъавурда фад акьуна: кесибар виринра девлетлуйрин зулумдик квай. Саида вичин ч1алар гьа зулумдикай теснифиз башламишна.

-- Еке зулумдик квай халкьдин дерди – гьалдикай хабар кьур Саидавай вичин кесиб халкьдин рик1ин хиялар, эрзиман крар талгьана акъвазиз хьанач.

--Саида вири халкьдин мецелай зулум – зиллет негь авуна, ада хандин алчахвилер виридаз ашкара авуна.

--«Авайвилиз хьурай лянет!» шиирда Саида ик1 лугьузва:

Авайвилиз хьурай лянет, кур байкъуш, ( Самира.) Ви а мурдар суфат низ хьуй бес къе хуш! Гъилер, беден ивид курут, келле буш, Бес мус жеда са гьакь – дуван, къарагуьн.

Яхул бармак ч1улав рекьел п1ир хьана; ( Камила ) Чи хуьр, уба вирана, уф, ч1ур хьана, Ругун ч1угвар рат рушарин хур хьана, Бес гьикьван хьуй и хар, т1урфан, КЪАРАГУЬН.

КЬ. Саида еке устадвилелди Мурсал хандин алчах суфатдиз лянет гузва:

Вилаят ви хьанач секин, ( Милена ) Гьарда ваз ийида бед – кин, Хьанач ваз дуьньяда ширин, Гьич са нямет, зат1, къарагуьн.

Амач билбил, безег, сиргъа, ( Зумрият ) Вилаятда рахаз къаргъа, Ат1уй рик1ин ивид паргъа, Напак беден гвай, къарагуьн.

Ведущий: И зулумар эхиз тахьай халкьар ханарин аксина женгиниз экъеч1на. Саидан шииррай хандин пацук квай кесиб халкьди ийизвай сузадин ван къвезва:

Я алпанд ц1ай,вуч я мурад? ( Саида 5 кл. ) Бес я элди ваз авур дад. Ви лувак шехьзава гьар сад, Бес я, залум, дерт, къарагуьн.

«Душман ханариз» шиирда Саида мадни ялавлу туьмбуьгьралди ханар русвагь ийизва:

Хан я лугьуз, ийиз зулум, ( Залина. 7 кл.) Экуь йикъахъ хьана магьрум. Са зеррени тийиз фагьум, Кана эллер вуна, душман.

Чандал гъана вири халкьар, ( Мамедгусейнова Заира. 7 кл.) Селлер хьана вилин накъвар, Язух текъвез аял- папар, Кана эллер вуна, душман.

Рагъ авай югъ хьана серин, ( Салманханова Саида. 6 кл.) Гьикьван хьурай рик1ер ц1ивин. Я чан амач, я чахъ иви, Кана эллер вуна, душман.

Ведущий: Ашукь Саидахъ ашкъидикай туьк1уьрнавай са жерге шиирарни авайди къейд авун лазим я. Саидан и шииррай адаз вичиз хас тир гьайбат, дамах мадни хъсандиз аквазва. « Шикаят» т1вар алай шиир ада ик1 башламишзава:

Сунайрин сердер я, картарин лачин, Шагьларин шагь я вун, жейран севдуьгуьм. Дагъларин марал я, тай авач вичин, За гьик1ин, чан азиз мугьман севдуьгуьн.

Алагуьзлуь заз ви дидар акуна, ( Динара.) Кьарай кьадач рик1и мад вун такуна. Яд илич т1ун, зи беденди ц1ай кьуна, Вун гьинава, рик1ин дарман, севдуьгуьм.

Рик1 алай яр гъиляй къатна ик1 фена, Дерт къати жез, Саидан рик1 ифена. Садбур шехьиз, садбур чпин кефина... Къаралмиш хьуй ихьтин девран, севдуьгуьн.

Саида халкьдин бахтуникай, адан азад уьмуьрдикай фикирзавай.Гьавиляй намерд ханди ашукьдиз тахьай хьтин къаст авуна---вичин жаллат1рив адан вилер акъудиз туна. Халкь лук1виле тунвай ихьтин къанунар беябурзавай шаирдиз Сурхай ханди кар кьун кьет1на. Ада Саидаз вичин к1вализ шадвилер ийиз теклифна.

СУРХАЙ хан: Вуна манияр хъсан лугьузва, амма ви вилер акьван ягьсузвилелди вучиз килигзава? Инал зи папар алайди чизвачни ваз?

САИД: Зун ашукь я, заз вири инсанар сад я. Бес зун инсанриз килиг тавуна, гьиниз килигда кьван! ХАН: Алад, адан гьаясуз вилер акъуд!

Амма ашукьдин ялавлу, гьахълу ва къагьриман сес яваш хьанач—вилерай ивидин селлер физвай Саида мадни хци, мадни дерин ч1алар теснифна,ханарин чиркин фикирар русвагьна.

Ихьтин гуж авур хандиз Саида «Эй, залум ц1ай» шиирда ик1 лугьузва:

Эй, залум ц1ай, залай алат, ( Султан ) Бес я гайи уф, хажалат! Яхул шалдин лацу халат Ивидай хьай гуж хьана заз.

Ивид вире авай гъуьлягъ, ( Рашид ) Мич1и хьурай ваз экуь рагъ. Я Эренлер, я Шалбуз дагъ, Эхи тежер гуж хьана заз.

Эй, Эренлер, зи чарх кьулухъ элкъвена, ( Амина ) Рагъ игисай уьмуьр къакъудна хьи зи. Икьван напак тир залум Сурхая Даим шад вилер акъудна хьи зи.

Я Аллагь! Дуьнья куьз ик1 ят1а яраб? ( Диана ) Кана зи жигер, хьана хьи кабаб. Залум Сурхая заз гана азаб, Вилерин ишигъ къакъудна хьи зи.

Садбуруз –къизил, садбуруз- гимиш, Садбуру мал хуьз, садбуру – гамиш. Дуьнья! Вун нивди хьанва гуьруьшмиш? Девранрикай пай хкудна хьи зи.

Лавгьейда кхьейдаз наил хьана зун, ( Жаннет. ) Худади гайидаз маил хьана зун. Язух Саид, гила саил хьана вун, Гъам-гьижранди рик1 акъудна хьи зи.

__Кьуьчхуьр Саидан кайи шиирар хьиз, Эминахъни дердер- гъамар пайдай гуьзел жавагьирар ава. Месела , адан муьгьуьббатдин дерин гьиссерикай, ашкъидикай кхьенвай «Дилбердиз» шиирда-манида ик1 лугьузва:

Вун паталди, Назлу дилбер, ( Хор 6 кл. ) Зи сефил рик1 т1ар хьана хьи. На зи чанда туна дердер, Ачух дуьнья дар хьана хьи.

Зи дердиниз тежез дарман. Харап1а хьуй ихьтин заман. Эй играми, азиз мугьман, Вун масадан яр хьана хьи.

Буьркьуь хьайи шаирди вичин ялавлу ч1аларалди халкьдик азадвилин руьгь кутун давамарна. «Аквазвач заз» шиирда Саида вичиз т1ебиатда жезвай дегишвилер ва адан гуьзел шикилар акун тийизвайдакай лугьузва:

Къарагъна зун меселай къе, ( М.-Расул. 5 кл.) Цуьк алай ч1ур аквазвач заз. Белки, ачух хьанвачт1а экв, Хуьр алай хур аквазвач заз.

Гъил къекъуьрна, жагъурна саз, ( Ахмад ) Тезенаг гьич гьатзавач заз, Ядай за са дертлу аваз, Симерин нур аквазвач заз.

Чан зи руш, хуп1 хуш я ви сес, ( Сафар 5 кл. ) Шекердикай авунва мез, Цававалда варзни къекъвез, А вацран нур аквазвач заз.

Мурсал хан—зи рик1 ат1ай киц1, ( Лейла 8 кл. ) Адахъ инсаф авай туш гьич. Алпандин ц1у ягъай хьиз вич, Ам ягъай тур аквач жал заз?!

Саидаз т1ебиатдикай, муьгьуьббатдикай кхьенвай шиирарни ава. «Чубарук» шиир а девирдин поэзиядин лап къешенг чешнейрикай сад я. Шиирдин кьилин фикир чубарукдин азад ва бахтавар уьмуьр къалурун, ам шаирдин бахтсуз уьмуьрдиз къаншар эцигун я.Гатфарин лишан тир чубарукдихъ элкъвена шаирди ик1лугьузва:

« Чубарук » мани лугьуда: ( Джалилов Мурад 5 кл. )

Гьикьван вахт тир вил галаз вахъ, чубарук. Гьатнавай чун ви дердина, чубарук. Авайди кьуьд тир вирина, чубарук, Вун хтана агакьна, чав, чубарук.

Чубарук , чубарук. Рик1из чими гуьзел къуш я,чубарук.

Ви манийрив чи дереяр ац1анва, Сегьер-сегьер вун заз акваз, чубарук. Хъуьт1уьн къаяр амач гила, алахьна, Хьуй гатфарар ви гуьгъуьна, чубарук.

Кьуьчхуьр Саид вичин яратмишунри цуьк акъудзавай вахтунда , 45 йисан яшда аваз, тахминан1812- йисуз кечмиш хьана. Саид кьакьан, т1ебии гужлу буй-бухах авай, вилера гьамиша гъейратдинни намусдин ц1елхемар кузвай, кесибрин терефдар, ханарин туьтуьнлай тефей, инсанперес, ватанперес инсан тир. Етим Эмин хьиз, Кьуьчхуьр Саидни лезги халкьдин дамах, чи поэзиядин дибдин чешмейрикай сад я.

Къенин чи Ч1ехи шаирдиз талукьарнавай мярекат хакьдин ч1аларалди куьтягьиз к1анзава: ( Адилова Саида, Бабаева Зумрият – 5 кл.)

Самурдал хур вегьена Яд хъвазвай лацу уьрдег. Вири рушарин арадай Ви пелез кьий ик1 гуьрчег.

Припев: Аман даллай, ридаллай, Яхул даллай ридаллай. Къе чи к1вализ свас къвезва, Ац1ай сундух гваз къвезва.

Дагъларлай вегьена атай, Живедкай хар жедани. Мехъерарна к1вализ гъунал. Дак1андакай яр жедани.

ДУСТУНИЗ

Эй азиз, дили вирана, Чун хьтин дустар жедани? Дустунин мескен дат1ана Мегер икьван дар жедани?

Виридаз дуст авай чка Рехъ ачух уьлчуь хьайила, Чаз мегер дуст авай къапу И к1еви хейбар жедани?

Алемрин лап сан гзаф я, Гьич садазни вири сад туш. Дустни масад сад садавди Мегер барабар жедани?

Хъсан за вун чир ийидай, Белки заз вун акунайт1а. Ви патав уьлчуь ракъайт1а, Яраб вун бизар жедани?

Нече шумуд югъ я хьи, зун Мажнун хьана чуьллераваз, Тамарзлу я дуст акунихъ, Ик1 рик1е цацар жедани?

Дуст дустунин зияратдиз Агакьайла нури-гуьзуьм, Дустуниз дустун къапудал Мегер бес дап1ар жедани?

Етим Эмина лугьуда: Дуст далудин дагъ язава. Тушиз хьайла, бес гьавайда Гьак1 мужаррад т1вар жедани?

ДУЬНЬЯДИЗ.

Фана дуьнья, вуна гьей ( Камила, 8 кл.) Куда шумуд фугъара? На зи гьалар сефилна, Рик1 ч1улавна и къара.

Къурхуни я вахъай заз, Ят1ани за лугьуда: Шак авач хьи, дуьнья,вун Фитнечи я ашкара.

Фитне ида вуна чаз, ( Милена, 8 кл.) Дуьз авайвал лагьайла, Са жавабни авач вахъ, Кьуна хабар, рахайла.

Вучда вакай, дуьнья гьей, Юлдашариз тахьайла? Герек туш ви хъсанвал, Мийир зазни, дуьнья гьей.

Шумудни сад, дуьнья ви ( Самира, 8 кл.) Залум ава зулумиз, Шумудни са фугъара Сефил ийиз магьрумиз.

Шумудни са бейниван Ава эхир фагьумиз, Шумудни сад гъафил яз Ава дерин ахвара.

Вахъай катна, дуьнья гьей, ( Зумрият, 7 кл.) Шумудни сад физава, Вакай зазни хъсанвал Жерид туш,- заз чизава.

Гьахьнай фана, дуьнья гьей, Зун вавди ик1 рахазва, Ви гьалариз килигна, Вад югъ мадара ийизва.

Етим Эмин гьамиша Рик1 ч1улав яз шезава, Йикъалай-къуз гъам артух Са-сад к1ула жезава.

ВУЧ ИЙИН ЗА?

Дуьнья, вакай вуч ийин за, Вун заз агьузар хьайила. Къазад гъиле вугана к1аш, Зи чан к1авузар хьайила.

И уьмуьр заз хьана авчи, Зунни са къуьр чуьлда ич1и, Куьтягь тежер рекье мич1и Катир кьван бизар хьайила.

Йифди-югъди гуз на заз т1ал, Илигна зи мефт1едал т1вал, Мез лал хьурай, кьурурна ч1ал, Зи рик1 вакай т1ар хьайила.

Вилер аваз экв аквазвач, Япар аваз са ван къвезвач, Эминал са ст1ал къвазвач, Цавай жевгьер хар къвайила.