Рабочая программапо бурятскому языку 9 класс

1. Тайлбари бэшэг

Тус программа гүрэнэй Федеральна стандарт, Буряад Республикын Һуралсалай болон эрдэм ухаанай министерствын туршалгын программа дээрэ үндэhэлэгдэнэ. Буряад дунда hургуулида түрэлхи литература hуралсалай предмет болгогдожо, үзэгдэжэ байдаг гээшэ. Энэ программа мүнѳѳ үеын ФГОС баримталан, 9-дэхи классай «Бэлиг» хэблэлээр гараһан В.Д.Патаева, О-Х.Н.Нанзановагай зохёоһон «Буряад хэлэн» гэһэн номдо таарууланхай.

Программын шухала зорилгонь хадаа:

1. Һурагшадай түрэлхи хэлэ үзэлгэ хадаа оршон тойронхи байдалые ойлгоходонь, мүн ород хэлэ болон бэшэшье предмедүүдые үзэхэ хэрэгтэнь ехэ туһа хүргэдэг.Гадна һурагшадые болбосоруулха, хүмүүжүүлхэ хэрэгтэ туһалха арга боломжотой. Ушар тиимэһээ түрэлхи хэлэнэй үүргые саашань улам дээшэлүүлхэ, энэ предмет заалгые, хэшээл бүхэнэй үрэ дүнгые һайжаруулха шухала.

2. Багшын шухала зорилгонуудай нэгэниинь хадаа һурагшадые алдуугүйгөөр, зүбөөр бэшүүлжэ һургаха болоно. Бэшэгэй дүримүүдые, сэглэлтын тэмдэгүүдые үзэхэдөө, һурагшад зүбөөр ойлгоод, тэдээнээ алдуугүйгөөр хэрэглэжэ һураха ёһотой.

3. Түрэлхи хэлые литературатайнь нягта холбоотойгоор зааха хэрэгтэй. Тиихэдээ литературын хэшээлдэ үзэһэн уран зохёолой хэлэ, найруулга, холбоо үгэнүүд, оньһон болон хошоо үгэнүүд, зэргэсүүлгэнүүд, зохид мэдүүлэлнүүд, богонихон текстнүүд гэхэ мэтые буряад хэлэнэй хэшээлнүүдтэ үргэнөөр хэрэглэхэ шухала.

4. Түрэлхи хэлэ, литературын хэшээлнүүдтэ хэлэлгэ хүгжөөлгэ хараалагданхай. Тиимэһээ изложени болон сочинени бэшэлгэ, хөөрэжэ һургалга гэхэ мэтэ хүдэлмэринүүд дүүргэгдэхэ ёһотой.

5. Буряад хэлэ үзэлгэ бэшэ предмедүүдые үзэлгэтэй нягта холбоотой. Жэшээлхэдэ, буряад хэлэндэ түшэглэн, ород хэлэнэй олон ойлгосонуудые һурагшадта ойлгуулжа, хоёрдохи хэлэндэнь һургаха зэргэтэй.

6. Ургажа ябаа үетэндэ эрдэм болбосоролой үндэһэ һууриие гүнзэгыгөөр ба бата бэхеэр үгэхэ, тэдэниие ажал дээрэ хэрэглэхэ, дадал шадабаритай болгохо, хүгжэлтын юрэнхы үзэл бодолтойгоор хүмүүжүүлхэ.

Һуралсалай предмет үзэлгын личностнэ, метапредметнэ ба предметнэ дүнгүүд.

Эрдэм һуралсалай системэдэ хэлэ хүгжөөлгын ба интеллектуальна хүгжөөлгэдэ буряад хэлэн эрилтэ байгуулхадаа, предметһээ гадаада (надпредметнэ) үүргэ эршэмтэй дүүргэнэ. Буряад хэлэ үзэлгын һуралсалай үедэ иимэ ниитэ һуралсалай(общеучебные) шадабаринууд хүгжөөгдэнэ:

• коммуникативна (һурагшадай хоорондоо харилсаха арга боломжо гүнзэгырүүлгэ, һанал бодолоо зүбөөр, үгэ баянтайгаар дамжуулха шадабари хүгжөөлгэ),

• интеллектуальна (зэргэсүүлгэ, сасуулга, жэшэн үзэлгэ, синтез, хамталга, абстрагировани, сэгнэлтэ ба классификаци),

• информационна (библиографи зохеолго, бэдэрэлгэ, текстээр хүдэлхэ шадабари, олон янзын номуудһаа хэрэгтэй мэдэсэнүүдые олохо шадабари),

• организационна (ажаябуулгын зорилго элирүүлхэ, түсэблэхэ, өөрыгөө шалгажа, сэгнэжэ, алдуугаа заһажа шадаха)

Личностиин УУД

Һурагшада бэелүүлэгдэхэ:

- суг һуража ябаһан үхибүүд бэе бэеынгээ һуралсалай ажаябуулгын амжалтыень сэгнэлтэ;

- тойроод байһан зоной зүб ябадал ойлголго;

Һурагша бэелүүлхэ арга боломжотой:

- буряад хэлэ үзэлгэдэ һонирхол түрүүлхэ;

- Өөрын Эхэ ороной ба арад зонойнгоо түлөө мэдэрэл ба омогорхол түрүүлхэ;

- тогтоогдоһон моральна нормануудта оромоо олоод байха;

Регулятивна УУД

Һурагша һураха:

- һуралсалай бодолго абажа болон хүсэндэнь орхижо;

- багшын хүтэлбэри доро дүн гаргалгада алхам бүхэндэ шалгалта үнгэргэжэ;

- Үйлэ хэрэгэй арга ба дүн илгажа.

Һурагша һурахын тулада арга боломжотой болохо аргатай:

- багшатаяа ба суг һуража ябаһан үхибүүдтэй өөрын үйлэ хэрэгүүдые шалгажа болон сэгнэжэ;

- практическа бодолго ойлголгын, мэдэлгын болгожо.

Познавательна УУД

Һурагша һураха:

- өөрын һанал бодолоо сээжээр хэлэжэ;

- Үгтэһэн һуралсалай бодолго элдэб янзаар бодохые оролдолго;

Һурагша һурахын тулада арга боломжотой болохо аргатай:

-буряад хэлэнэй ямар нэгэн үзэжэ байһан сэдэб тухай багшын хөөрөөнһөө богони тэмдэглэл хэжэ;

Коммуникативна УУД

Һурагша һураха:

- хүн бүхэн өөрын элдэб һанал бодолтой юм гэжэ ойлгохо;

- өөрын һанал бодолоо хэлэжэ, дамжуулжа;

- бэшэ зоной ойлгохоор өөрын һанал бодолоо зохеожо

Һурагша һурахын тулада арга боломжотой болохо аргатай:

- Элдэб һанамжа болон һонирхолнуудые хараадаа абажа, өөрынгөө һаналые баримтатай болгохо;

- монологическа хэлэлгэ зохеолго.

2. Һуралсалай- тематическа түсэб

№	Программна материал	часууд
1	Буряад хэлэн тухай	1
2	Дабталга	6
3	Орёо мэдүүлэл	2
4	Ниилэлдэhэн орёо мэдүүлэл	14
5	Дахалдаhан орёо мэдүүлэл	22
6	Холболтогүй орёо мэдүүлэл	3
7	Сэхэ ба өөршэлэн хэлэлгэ	4
8	Холилдоhон орёо мэдүүлэл	5
9	Хэлэлгэ	2
10	Үгүүлэл ба тэрэнэй байгуулга	16
11	Дабталга. Лексикээр, фонетикээр, грамматикаар, бэшэгэй дүримөөр, сэглэлтын тэмдэгүүдээр	12
12	Холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгэ	16

3.Программын байгуулга ба удха

Дабталга (6 час).

Урда классуудта үзэhэнөө. Фонетическэ, үгын бүридэлөөр, морфологическа шүүлбэринүүд.

Хэлэн тухай шухала мэдээн (1 час).

Буряад хэлэнэй түүхэhээ. Хэлэн тухай найруулганууд.

Орёо мэдүүлэл (2 час).

Юрын мэдүүлэлэй байгуулга. Юрын мэдүүлэлэй бүридэл, сложно мэдүүлэлэй илгаань.

Ниилэлдэhэн орёо мэдүүлэл (14 час).

Союзууд. Ниилэлдүүлhэн, дахалдуулhан союзуудай илгаа. Юрын мэдүүлэлнүүдые сложно болгохо. Мэдүүлэлэй гэшүүд. Сэглэлтын тэмдэгүүд.

Дахалдаhан орёо мэдүүлэл (22 час).

Холболто ба холболто үгэнүүд. Дахалдуулhан холболтонууд. Ород хэлэнэй дахалдаhан орёо мэдүүлэлэй байгуулга. Мэдүүлэлэй юрын гэшүүд. Сэглэлтын тэмдэгүүд.

Холболтогүй орёо мэдүүлэл мэдүүлэл. (3 час).

Юрын ба орёо мэдүүлэлэй байгуулга. Мэдүүлэлэй шухала ба юрын гэшүүд.

Сэхэ ба өөршэлэн хэлэлгэ ( 4 час)

Холилдоhон орёо мэдүүлэл ( 5 час)

Хэлэлгэ (2 час)

Yгүүлэл. Yгүүлэлэй стильнүүд.( 16 час)

Дабталга. Лексикээр, фонетикээр, грамматикаар, бэшэгэй дүримөөр, сэглэлтын тэмдэгүүдээр. (12 час).

Холбуулал мэдүүлэл хоёрой илгаа. Янза бүриин шүүлбэринүүд.

Холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгэ. (16 час).

Мэдүүлэлнүүдэй байгуулга. Зохёолго яагаад бэшэхэб? Зурагаар яагаад хүдэлхэб?

4. Календарно-тематическа түсэб

Iчетверть

№	Грамматика ба бэшэгэй дγримѳѳр γзэхэ материал	Темээр γгтэhэн саг	Болзор	ИКТ	Һурагшадай бэеэ дааhан хγдэлмэри
1	Буряад хэлэн тухай	1 час
2-7	Дабталга. Холбуулал. Мэдүүлэл, Мэдүүлэлэй шухала ба юрын гэшүүд. Дахуулалнууд	1час 1 час 2 час 2 час		Электрон ном хэрэглэлгэ	Тест зохёохо
8.	Шалгалтын диктант	1час			Дабталга-бэхижүүлгэ
9.	Зохёолго «Намартаа Сэлэнгэ дээрэ»	1 час			Дүрим дабтаха
10-11	Орёо мэдүүлэл тухай ойлгосо	2 час		Электрон ном хэрэглэлгэ	Зохёолгодо бэлдэлгэ
12.	Х.Х.Х. Найруулга «Хоридой мэргэн»	1 час			Зохёолго бэшэхэ
13-14	Ниилэлдэhэн орёо мэдүүлэл, тэрэнэй илгаа, сэглэлтын тэмдэгүүд.	2 час			Мэдүүлэлнүүдэй шүүлбэри хэхэ
15-16.	Ниилэлдэhэн орёо мэдүүлэлнүүдэй сэглэлтын тэмдэгүүд	2 час
17	х/х зурагаар зохеолго. Доржо Банзаровай портрет	1 час
18	Холбоhон харилсаатай мэдүүлэлнүүд.	1 час		Электрон ном хэрэглэлгэ	Асуудалнуудта харюусалга
19	Илгаhан харилсаатай мэдүүлэлнүүд.	1час		Электрон ном хэрэглэлгэ	Опорно схемэ зохёолго
20	Практическа хүдэлмэри	1 час			Бэхижүүлгын упражненинуудые дидактическа материалнуудаар дүүргэлгэ
21	Зүрилдэhэн харилсаатай мэдүүлэлнүүд.	1час			Опорно схемэ зохёолго
22	Залгаhан харилсаатай мэдүүлэлнүүд.	1час			Мэдүүлэлнүүдэй шүүлбэри хэхэ
23-24	Х.Х.Х. Найруулга «Хүндын эдеэн - үрмэтэй табаг»	2час			Зохёолго бэшэхэ
25	Шалгалтын диктант	1 час
26-27	Алдуу дээрэ хүдэлмэри.	1 час			Дабталга, бэхижүүлгэ

II-дохи четверть

№	Грамматика ба бэшэгэй дүримөөр үзэхэ материал	Темээр үгтэhэн саг	Болзор	ИКТ хэрэглэлгэ	Һурагшадай бэеэ дааhан хүдэлмэри
1	Урда үзэһэнөө дабталга Синтаксическашүүлбэри.	1 час		Электрон ном хэрэглэлгэ	Литературна зохёолнууд сооhоо мэдүүлэлнүүдые тааруулан буулгажа бэшэхэ, синтаксическа шүүлбэри хэхэ.
2	Х.Х.Х. Зохёолго «Байгаалияа гамная»	1 час			Найруулга бэшэхэ
3	Ниилэлдэhэн орёо мэдүүлэлые холбодог холболтонууд	1час			Мэдүүлэлнүүдэй схемэ зохёолго.
4	Практическа хүдэлмэри.	1 час			Дабталга. Бэхижүүлгэ
5-6	Х.Х.Х.найруулга "Хулгана тэмээн хоёр"	2 час			Найруулга бэшэхэ
7-8	Дахалдаhан орёо мэдүүлэлэй шухала ба нүхэсэл мэдүүлэлнүүд	2 час		Электрон ном хэрэглэлгэ	Литературна зохёолнууд сооhоо мэдүүлэлнүүдые тааруулан буулгажа бэшэхэ.
9-10	Дахалдаһан орёо мэдүүлэлнүүдые холбодог холболтонууд ба холболто үгэнүүд.	2 час		Электрон ном хэрэглэлгэ	Мэдүүлэлнүүдэй схемэ зохёолго. Синтаксическа шүүлбэри.
11-12	Практическа хүдэлмэри	2 час			Дабталга. Бэхижүүлгэ
13	Шалгалтын хүдэлмэри.Тест	1 час			Тестово ажал
14	Дабталга. Дахалдаhан орёо мэдүүлэлнүүд	1 час		Электронно ном хэрэглэлгэ	Дабталга. Бэхижүүлгэ
15-16	Тайлбарилһан нүхэсэл мэдүүлэлтэй дахалдаhан орёо мэдүүлэлнүүд	2 час		Электронно ном хэрэглэлгэ	Таблицаар хүдэлмэри, упражненинүүдые дүүргэлгэ
17-18	Тайлбарилһан нүхэсэл мэдүүлэлтэй дахалдаhан орёо мэдүүлэлнүүдэй сэглэлтын тэмдэгүүд	2 час
19	Практическа хүдэлмэри	1 час			Мэдүүлэлнүүдэй шүүлбэри
20	Шалгалтын диктант	1 час
21	Алдуу дээрэ хүдэлмэри	1 час			Алдуунуудай шүүлбэри
22-24	Элирхэйлhэн нүхэсэл мэдүүлэлтэй дахалдаhан орёо мэдүүлэлнүүд	3 час		Электронно ном хэрэглэлгэ	Мэдүүлэлнүүдэй схемэ зураха, Синтаксическа шүүлбэри.

III-дахи четверть

№	Грамматика ба бэшэгэй дүримѳѳр үзэхэ материал	Темээр үгтэhэн саг	Болзор	ИКТ хэрэглэлгэ	Һурагшадай бэеэ дааhан хүдэлмэри
1	х/х Хуряамжалһан найруулга "Анхан эхилһэн түүхэ	1 час
2-3	Ушарлаhан нүхэсэл мэдүүлэлтэй дахалдаhан орёо мэдүүлэлнүүд	2 час		Электронно ном хэрэглэлгэ.	Упражненинүүдые дүүргэлгэ.
4-5	Хэдэн нүхэсэл мэдүүлэлтэй дахалдаhан орёо мэдүүлэл	2 час		Электронно ном хэрэглэлгэ
6-7	Холбоо хэлэлгэ хүгжѳѳлгэ Үгүүлэл дээрэ хүдэлмэри Проект «Байгал далай»	2 час			Проеки бэелүүлхэ
8-9	Холболтогүй орёо мэдүүлэл	2час			Мэдүүлэлнүүдэй схемэ зохёолго. Синтаксическа шүүлбэри.
10	Холболтогүй орёо мэдүүлэлнүүдэй сэглэлтын тэмдэгүүд	1 час		Электронно ном хэрэглэлгэ	Упражненинүүдые дүүргэлгэ
11-12	Сэхэ ба өөршэлэн хэлэлгэ	2 час		Электронно ном хэрэглэлгэ	Упражненинүүдые дүүргэлгэ
13-14	Сэхэ хэлэлгэтэй мэдүүлэлэй сэглэлтэнүүд тэмдэгүүд	2 час			Мэдүүлэлнүүдэй схемэ зохёолго
15-16	Холилдоhон орёо мэдүүлэлнүүд	2 час		Электронно ном хэрэглэлгэ	Мэдүүлэлнүүдэй схемэ зохёолго. Синтаксическа шүүлбэри
17-18	Холилдоhон орёо мэдүүлэлнүүдэй сэглэлтын тэмдэгүүд	2 час			Мэдүүлэлнүүдэй схемэ зохёолго. Синтаксическа шүүлбэри
19	Шалгалтын ажал.	1 час			Тестово даабари
20-21	х/х Зурагаар зохеолго бэшэлгэ. Ц.Сампилов "Талын дуран"	2 час		Электронно ном хэрэглэлгэ	Зурагаар зохеолго
22-23	Хэлэлгэ. Хөөрэһэн хэлэлгын илгаа	2 час			Хөөрэһэн хэлэлгын янза элирүүлхэ
24	Yгүүлэл ба тэрэнэй байгуулга	2 час		Электронно ном хэрэглэлгэ	Текст байгуулгаарнь илгаруулха, хөөрэлгэ, бодомжолго, зураглалтай текст литературна зохёолнууд сооhоо тааруулан буулгажа бэшэхэ
25	Үгүүлэл соохи мэдүүлэлэй холбоон	1 час			үгүүлэл соохи мэдүүлэлнүүдэй холбоо тайлбарилха
26	Үгүүлэл, тэрэнэй янзанууд Домоглоһон үгүүлэл	1 час		Электронно ном хэрэглэлгэ	Домоглоһон үгүүлэл дээрэ хүдэлмэрилжэ, шэнжэнүүдынь тайлбарилха
27	Зураглаһан үгүүлэл	1 час			Зураглаһан үгүүлэл дээрэ хүдэлмэрилжэ, шэнжэнүүдынь тайлбарилха
28	Бодомжолһон үгүүлэл	1 час			Бодомжолһон үгүүлэл дээрэ хүдэлмэрилжэ, шэнжэнүүдынь тайлбарилха
29	Диктант «Жаргал гэжэ юуб?»	1 час
30	Алдуунууд дээрэ хүдэлмэри	1 час			Алдуунуудай шүүлбэри

IV-дэхи четверть

№	Грамматика ба бэшэгэй дүримөөр үзэхэ материал	Темээр үгтэhэн саг	Болзор	ИКТ	Һурагшадай бэеэ дааhан хүдэлмэри
1-2	Үгүүлэлэй стиль тухай	2 час		Электрон ном хэрэглэлгэ	Эрдэм һуралсалай, ниитын, хэрэгэй, хөөрэлдөөнэй, уран һайханай үгүүлэл литературна зохёолнууд сооhоо мэдүүлэлнүүдые тааруулан буулгажа бэшэхэ.
3	Х/х Найруулга. Сультим Бадмаев	1 час			Түсэб зохеожо, найруулга бэшэхэ
4	Портретнэ очерк	1 час			портретнэ очерк бэшэхэ
5	Уран һайханай стиль	1 час		Электрон ном хэрэглэлгэ	Текстын стиль элирүүлхэ
6-7	Бэшэгэй хэлэлгэдэ хэрэглэдэг текстын янзанууд тухай	2 час			Түсэб табиха,конспект, реферат бэшэхэ
8-9	Аннотаци, рецензи	2 час			Уншаhан номдоо аннотации, рецензи бэшэхэ
10-11	5-9-дэхи классуудта үзэhэнөө дабталга. Фонетикэ	2 час		«Буряад хээнэй грамматикаар даабаринууд болон тайлбаринууд»	Даабаринуудые дүүргэхэ
12-13	Лексикэ	2 час		«Буряад хээнэй грамматикаар даабаринууд болон тайлбаринууд»	Даабаринуудые дүүргэхэ
14-15	Морфологи	2 час		«Буряад хээнэй грамматикаар даабаринууд болон тайлбаринууд»	Даабаринуудые дүүргэхэ
16-17	Синтаксис. Юрын мэдүүлэл	2 час		«Буряад хээнэй грамматикаар даабаринууд болон тайлбаринууд»	Даабаринуудые дүүргэхэ
18-19	Синтаксис. Орёо мэдүүлэл	2 час		«Буряад хээнэй грамматикаар даабаринууд болон тайлбаринууд»	Даабаринуудые дүүргэхэ
20	Шалгалтын диктант	1 час			Диктант бэшэлгэ
21	Алдуу дээрэ хүдэлмэри. Жэлэй дүн	2 час			Алдуунуудай шүүлбэри хэхэ

5. Һурагшадай мэдэсэ шадабариин гол эрилтэнүүд

Һурагшад 9-дэхи класс дүүргэхэдээ, иимэнүүд шадабари ба дадалтай болохо ёһотой:

мэдүүлэлнүүдые байгуулгаарнь шүүмжэлхэ, юрын болон орёо мэдүүлэлнүүдые зохёохо; буряад болон абтаһан үгэнүүдэй бэшэгэй дүрим мэдэхэ, тэрэниие баримталан, үгэнүүдые болон мэдүүлэлнүүдые зүб үгүүлхэ, бэшэхэ; юрэ хѳѳрэһэн, бодомжолһон, зураглаһан найруулгануудые бэшэхэ түсэб табижа шадаха.

Фонетикэ, графика, орфоэпи, орфографи шудалан үзэлгэ хадаа буряад хэлэнэй абяанай системын онсо зүйлнүүдые харуулха, абяан үзэг хоёрые худхахагүй, литературна үгүүлбэриин хэм баримталха, зүб бэшэлгын дүримүүдые хэрэглэжэ шадаха болохо ёһотой. Үгэнүүдые, мэдүүлэлнүүдые, үгүүлэлнүүдые зүбөөр галиглажа һурабал, фонетическэ шүүлбэри зүбөөр хэгдэхэ.

Тус программа соо лексикологи ба фразеологи гэһэн сэдэбүүдтэ онсо һуури үгтэнэ. Буряад хэлэнэй үгын баялиг, тэрэниие баяжуулха гол арганууд, хэлэнэй уран аргануудые: эпитет, метафора, синекдохэ, гиперболэ – эдэ бүгэдые һурагшад эдэбхитэйгээр хэрэглэжэ һураха ёһотой. Лексикологёор мэдэсэнүүд морфологи, синтаксисшье шудалха үедөө нэмэгдэхэ, бэхижүүлэгдэхэ. Буряад литературын хэшээлнүүдтэ зохёолой хэлэнэй шүүмжэлгэ хэхэдэ, лексикээр хүдэлмэри ябуулагдаха болоно. Түрэл хэлэнэйнгээ арга боломжые, тодо, хурса, ураниие улам бүри дүүрэнээр хэрэглэжэ һургаха шухала. Һурагшадые лексическэ шүүлбэридэ һургаха хэрэгтэй.

Морфологи шудалан үзэхэдөө, һурагшад үгын бүридэл ба үгын бии болодог аргануудтайнь танилсана. Үгын удхата хубинууд – үндэһэн ба залгабаринуудай үүргэ тухай, үгэнүүдые холбодог арга зэбсэгынь болохо залгалта тухай ойлгосо һурагшадта үгэхэ, үгые ганса бүридэлөөрнь шүүлбэрилжэ һураха бэшэ, мүн баһа ямар үгэһөө яагаад бии болоһыень ойлгуулха шухала юм. Үгын бүридэлөөр ба үгын бии бололгоор шүүлбэридэ наринаар хандаха, зүб бэшэлгэтэйнь холбоотойгоор хараха. Хэлэлгын хубинуудай морфологическа шэнжэнүүдые ойлгон, тэдэнэй хоорондохи адли ба ондоо зүйлнүүдые мэдэжэ абаха зорилго табигдана.

Синтаксис шудалан үзэхэдөө, һурагшад үгэнүүдэй холбоо, мэдүүлэл, мэдүүлэл доторхи үгэнүүдэй холбоо, мэдүүлэлэй шухала ба юрын гэшүүд, мэдүүлэлэй тусгаарлагдаһан гэшүүд, причастна ба деепричастна дахуулалтай мэдүүлэлнүүд, юрын ба орёо мэдүүлэлнүүдэй гол янзанууд тухай мэдэсэ, хэрэглэхэ шадабари бата бэхеэр ойлгожо абаха ёһотой. Мэдүүлэлнүүдые уншахадаа, хоолойн аялга ашагладаг байха хэрэгтэй. Һурагшадые сэглэлтын тэмдэгүүдые зүбөөр табиха дүй дүршэлтэй болгохоһоо гадна, мүн баһа уран уншалгыень хүгжөөхэ байна. Морфологи синтаксис хоёрой хоорондохи холбоое хараада абаха шухала юм. Зүб бэшэлгын дүримүүд, сэглэлтын тэмдэгүүдээр дүримүүд, шалгахань бэрхэтэй орфограммануудта анхарал хандуулагдаха ёһотой.

Грамматикын тодорхойлолгонуудые ба дүримүүдые сээжэлдэхэ гэһэн зорилготой бэшэшье һаань, тэдэниие сохом тодоор, удхыень ойлгожо, найруулан хэлэхэ эрилтэ һурагшадта табиха.

Лингвистическэ шүүлбэринүүдые саг үргэлжэ үнгэргэжэ байхада, һурагшадай мэдэсэ, шадабари, дадал гуримшаха ёһотой.

Һуралсалай мониторинг хэхэ эрилтэнүүд

 Буряад хэлээр һуралсалай мониторинг четвертьнүүдэй һүүлээр гү, али түрүүшын ба хоёрдохи һуралсалай хахад жэлнүүдэй дүнгүүдээр гэршэлэгдэдэг.

Мониторинг һурагшадай һуралгын дүнгүүдые сасуулан, зэргэсүүлэн, шүүлбэрилэн хэгдэхэ ёһотой. Удаадахи хүдэлмэринүүдэй дүнгүүдээр һуралсалай мониторинг элирүүлэгдэхэ: шалгалтын упражненинүүд, бэшэмэл харюунууд, тестнүүд, диктантнууд, шалгалтын холимог хүдэлмэри, аман шалгалта, хөөрэлдөөн, һурагшадтай уридшалан хүдэлэлгэ, хүсэд шиидхэгдээгүй асуудалнуудые шэнжэлүүлэн тайлбарилга, реферадуудые бэшэлгэ, олониитын ажалда хабаадалга, элидхэл хэлгэ ба бусад.

Аман шалгалтаар элирүүлэгдэхэ үрэ дүнгүүд: һурагшадай хэлэн тодо сэбэр, уян нугархай, һанал бодолоо эли тодоор холбожо, мэдүүлэл, үгүүлэл болгон хэрэглэжэ шадаха ёһотой. Һуралсалай мониторинг элирүүлгэдэ холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгын хүдэлмэриин дүнгүүд оролсодог.

Хэшээлһээ гадуур хүдэлмэри

 Буряад хэлэнэй багша хэшээлнүүдээ классһаа гадуур хэгдэдэг хүдэлмэреэр баяжуулдаг. Буряад хэлээр хэшээлһээ гадуурхи хүдэлмэри элдэб янзын байха ушартай: кружогууд, бүлгэмүүд (жэшээлхэдэ, түрэлхи хэлэндээ дуратайшуулай бүлгэм, аман зохёолой кружок г. м.), конкурснууд ба олимпиаданууд (уранаар уншагшадай, хөөрэгшэдэй, зохёолшодой, уран зохёол шүүмжэлэгшэдэй мүрысөөнүүд, грамматическа олимпиада г. м.), тусхай сэдэбтэ зорюулһан Баярай үдэрнүүд, буряад хэлэнэй танхим байгуулга; буряад хэлэндэ, хэлэ шэнжэлдэг эрдэмтэдтэ, дурасхаалта һайндэрнүүдтэ зорюулагдаһан тусхай ханын сонин гү, али бюллетень гаргалга, сониндо үгүүлэл бэшэлгэ ба бусад.

Һурагшадай мэдэсэ, шадабари, дадал сэгнэхэ хэм

Һурагшадай аман харюу сэгнэлгэ

Грамматикаар һурагшадай мэдэсэ, шадабари, дадал элирүүлхэ аргын нэгэн хадаа аман асуудал болоно.

Тусхай темээр һурагшын аман харюу холбоо удхатай мэдээсэл боложо, грамматика хэр зэргэ тодорхойгоор мэдэдэг, ойлгодог байһыень элирүүлнэ.

Һурагшын аман харюу удаа дараалан һубариһан байха ёһотой.

Жэшээлхэдэ, түлөөнэй нэрын удха шанар, илгаа тухай асуудалда һурагша иимэрхүү харюу үгэхэ болоно:

– түлөөнэй нэрын тодорхойлолго;

– түлөөнэй нэрэ юумэнэй, тэмдэгэй, тоогой нэрэнүүдэй али нэгэнэй түлөө хэрэглэгдэдэг гэжэ жэшээ дээрэ харуулха;

– түлөөнэй нэрын илгаае (нюурай, зааһан, асууһан г. м.) нэрлэхэ, жэшээ дээрэ харуулха.

Һурагшын хөөрэжэ дүүргэхэдэ, материал хэр зэргэ мэдэрэлтэйгээр, гүнзэгыгөөр ойлгон абаһыень багша асуудалаар элирүүлнэ. Эндэ һурагшад үгын удха зүбөөр ойлгоһоноо, үгтэһэн үгэдэ түрэл үгэ тааруулан олохо, үндэһыень ойлгохо, үгэ ба конструкци һэлгэхэ шадабаритай байһанаа харуулна.

Һурагшадай мэдэсэ, шадабари, дүршэл шалгалгада грамматическа шүүлбэри ехэ туһатай. Шүүлбэри һурагшадай хэлэлгэ хүгжөөлгэдэ ехэ үүргэтэй, тэдэнэй грамматикын дүримүүдые ойлгоходо туһа боложо үгэдэг.

Һурагшадай аман харюу сэгнэхэдээ, иимэ юумэндэ анхаралаа хандуулха:

– харюунь зүб, дүүрэн гү;

– үзэһэн материалаа хэр зэргэ ойлгооб;

– үгэ хэлэеэ хэр зэргэ зүб найруулжа харюусааб;

– мэдүүлэл һайнаар зохёожо, мэдүүлэл соо хоолойн аялга зүбөөр табижа, үгэ зүбөөр хэрэглэжэ, грамматическа шүүлбэри хэжэ шадана гү;

–       һурагшын зохёоһон мэдүүлэлэй найруулал зүб гү.

Аман харюу сэгнэхэдээ, иимэ эрилтэ баримталха:

«5» сэгнэлтэ хэрбээ һурагшын шудалан үзэһэн материалаа хүсэд дүүрэнээр мэдэхэ, тодорхой һайнаар найруулжа, хэлэн тухай ойлгосодо зүб тодорхойлго үгэжэ, һанамжаяа үндэһэ баримтатай болгожо, өөрынгөө зохёоһон жэшээ харуулжа, материалай удаа дараае алдангүй, литературна хэлээр, эли тодоор дамжуулжа шадаха байхадань;

«4» сэгнэлтэ хэрбээ һурагшын харюу «5» гэһэн сэгнэлтэдэ табигдадаг эрилтэ хангамаар аад, зүгөөр 1–2 алдуутай, багшын ажаглаһанай хойно, тэрэнээ өөрөө заһажа, найруулан хэлэхэдээ, удаа дараагай ба хэлэнэй 1—2 алдуу гаргаһан байхадань;

«3» сэгнэлтэ хэрбээ һурагша тус темын гол зүйл мэдэхэ ба ойлгохо байһанаа харуулжа, материалаа дутуу найруулһан, ойлгосо тодорхойлгодо гү, али дүрим дутуу мэдэхэ, һанамжаяа үндэһэ баримтатай болгожо, өөрөө жэшээ үгэжэ шадаагүй, материал найруулхадаа удаа дарааень эбдэһэн, хэлэнэй талаар алдуу гаргаһан байхадань;

«2» сэгнэлтэ хэрбээ һурагша үзэһэн материалаа ехэнхииень мэдэхэгүй, тодорхойлго ба дүрим хэлэхэдээ удхыень хазагайруулһан, материал ойлгожо ядангяар, гуримгүйгөөр найруулһан байхадань табиха.

Хангалтатай сэгнэлтэ («5», «4», «3») нэгэ доро үгтэһэн харюугай түлөө (һурагшын бэлэдхэл шалгалгада тусхай саг үгтэһэн байхадань) табигдахаһаа гадна, мүн таһалдаһан, бүхэли хэшээлэй турша соо һурагшын үгэһэн хэдэн багашаг харюугай түлөө хамтаруулан табигдаха.

 Диктант сэгнэлгэ

Диктант бэшэлгэ хадаа һурагшадые бэшэгэй дүримдэ, сэглэлтын тэмдэгүүдтэ, найруулалда, бэшэмэл хэлэлгэдэ һургаха арга зэбсэгэй нэгэн болоно. Диктант һурагшадай анхарал дээшэлүүлдэг, һанал бодолыень зүбөөр эмхидхэдэг, өөһэдыгөө шалгаха дүршэлтэй болгодог. Диктант бэшүүлхын тула холбоотой текст хэрэглэбэл зохистой. Энэ текст мүнөө үеын уран зохёолой хэлэнэй эрилтэ баримталһан байха ёһотой.

Диктантын аша туһань хоёр зүйлһөө дулдыдаха: а) текстын шанарһаа; б) текст зүбөөр бэшүүлхэ багшын шадабариһаа.

Диктантын текст иимэ байха ёһотой:

1. Диктантын текст уран зохёолой хэлэн дээрэ бэшэгдэһэн байха зэргэтэй.

2. Текст соохи мэдүүлэл дүүрэн удхатай байха. Шадаал һаа, холбоотой текст бэшүүлхэ хэрэгтэй. Текстын ба тэрэнэй үгын удха һурагшадта бэлээр ойлгогдохо ёһотой.

3. Диктант һурагшадай үзэһэн, мэдэхэ дүримдэ бэшүүлхэ. Нэгэ текст соо олон хүшэр дүрим орохо ёһогүй.

Багша диктантын текст һайнаар, тодоор, уран гоёор уншаха уялгатай.

4. Диктантын текст класс класста таараһан, һурагшадай бэшэжэ шадахаар байха ёһотой.

Диктант бэшүүлхэ текстын юрэнхы хэмжээн:

5 класста – 70–80 үгэ;

6 класста – 80–90 үгэ;

7 класста – 90–100 үгэ;

8 класста – 100–110 үгэ;

9 класста – 110–130 үгэ;

10 класста – 130–150 үгэ;

11 класста – 150–180 үгэ.

Ажаглалта: хэрбээ диктантда грамматическа даабари үгтэһэн байгаа һаань, хэмжээнь 10–15, дээдэ классуудта 20–30 үгөөр үсөөн болохо.

Словарна диктант хүндэ бэшэлгэтэй үгэ һурагшадай хэр зэргэ зүбөөр бэшэжэ шадаха болоһыень шалгадаг. Словарна диктантын үгэнүүдэй тоо:

5 класста – 10–15 үгэ;

6 класста – 15–20 үгэ;

7 класста – 20–25 үгэ;

8 класста – 25–30 үгэ;

9 класста – 30–40 үгэ.

Словарна диктант сэгнэхэдээ, иимэ сэгнэлтэ табиха:

«5» сэгнэлтэ алдуугүй диктантын түлөө;

«4» сэгнэлтэ 2–3 алдуутай диктантын түлөө;

«3» сэгнэлтэ 3–5 алдуутай диктантын түлөө;

«2» сэгнэлтэ 6-һаа дээшэ алдуутай диктантын түлөө.

Зохёолго сэгнэлгэ:

«5» сэгнэлтэ темэдэ сэхэ, дүүрэн харюу үгэһэн, литературна материал һурагшын гүнзэгыгөөр ойлгожо, мэдэжэ хэрэглэһые харуулһан, бэшэгдэһэн ушарта сэгнэлтэ үгэжэ шадаһан, һанал бодолойнгоо бэеэ даангиие харуулһан, үгэ шэлэн абалга ба мэдүүлэл байгуулгада алдуугүй, тодо хурсаар ба уран һайханаар найруулагдаһан, бэшэгэй дүримдэ алдуугүй бэшэгдэһэн зохёолгын түлөө;

«4» сэгнэлтэ литературна материал һурагшын һайн мэдэһэн, һанал бодолоо удаа дараа үндэһэ баримтатайгаар найруулжа, шухала хэрэгтэй тобшолол ба хамтадхал хэжэ шададагые харуулһан, зүб литературна хэлээр бэшэгдэһэн аад, 2–3 найруулалай алдуутай, 3-һаа дээшэ бэшэ бэшэгэй дүримэй, сэглэлтын тэмдэгээр 3-һаа дээшэ бэшэ алдуутай байһан зохёолгодо;

«3» сэгнэлтэ темэдээ гол түлэб тааруу аад, һурагшын схематична харюу үгэһэн, үгышье һаа фактическа материал найруулхадаа, зарим тодо бэшэ зүйл гаргаһан гү, али зохёолгодоо удаа дарааень эбдэһэн, 3–4 найруулалай алдуу хэһэн, 6-һаа дээшэ бэшэ бэшэгэй дүримэй, сэглэлтын тэмдэгээр 6-һаа дээшэ бэшэ алдуу гаргаһан зохёолгодо;

«2» сэгнэлтэ темэеэ һурагшын ойлгоогүй гү, али литературна материал мэдэхэгүй байһанаа харуулһан, 5–6-һаа дээшэ найруулалай алдуутай байһан, «3» сэгнэлтэдэ тогтоогдоһон эрилтэһээ дээшэ бэшэгэй дүримэй, сэглэлтын тэмдэгээр 7–8-һаа дээшэ алдуутай байһан зохёолгодо табиха.

Найруулга сэгнэлгэ

Найруулга бэшүүлхэ текст һургалгын, болбосоролой, хүмүүжүүлгын зорилго хангаһан, удхынгаа ба үгэ хэлэнэйнгээ талаар һурагшадай бэшэжэ шадахаар байха ёһотой.

5-дахи класста найруулга бэшүүлхэдээ, багашаг хөөрөө гү, али уран зохёол сооһоо богонихон зураглал үгэдэг. Найруулгын текстын удха ойлгосотой бэшэгдэһэн, авторай тайлбарилгатай, зохёолой геройн һанал бодол, тэрэнэй сэдьхэл элеэр харуулагдаһан байха ёһотой.

5–6-дахи классуудта бэшүүлхэ текстнүүд адлирхуу байхадаа болохо. Мүн багахан характеристикэ, дэлгэрэнгыгээр зураглаһан уран зохёолой хэһэг үгэхэдэ болохо. Хэһэг гол түлэб юрэ хөөрэһэн байха зэргэтэй.

7-дохи класста диалог ба шүүмжэлэн бодомжолгын зүйлөөр орёошог болгогдоһон характеристикэ, зураглагдаһан хэһэг зохёолһоо үгтэхэ.

Найруулга бэшэхэ текстын хэмжээ:

5 класста – 90–100 үгэ;

6 класста – 100–130 үгэ;

7 класста – 140–170 үгэ;

8 класста – 180–200 үгэ;

9 класста – 210–230 үгэ.

Һуралсалай бусад предмедүүдтэй холбоон

        Буряад, ород, англи хэлэнүүд. Эдэ хэшээлнүүдтэ һурагшадай хэлэжэ, хөөрэжэ, уншажа, найруулга ба зохёолго бэшэжэ шадаха дүршэлынь үргэдхэлгэ. Зохёолго бэшэлгэ. Хэрэгтэй материал суглуулалгаар, шэлэн абалгаар гуримтай болголго, орёо түсэб табюулга; эпическэ зохёолой тусхай хэһэгэй текстын удхаар тобшо, түүбэри удхатай найруулга бэшэлгэ үргэлжэлүүлэлгэ, хүнэй хэһэн хэрэг, ажал, үйлэ тушаа зохёолго бэшэлгэ, байгаалиин үзэгдэл тухай, гэр байра соохи оршон тойрониие зураглан зохёолго бэшүүлэлгэ.

6. Һуралсалай методическа хангалга

1. В. Патаева, О -Х. Нанзанова «Буряад хэлэн», Улаан- Yдэ., «Бэлиг», 2012 он.

2. С. Будаин, Ж. Жамбуева, Я. Ивахинова, Ц. Лубсанова «Буряад хэлээр тестнүүд», Улаан- Yдэ., «Бэлиг», 2007 он.

3. Б-Д. Батоев, С. Будаев, Б. Будаин «Буряад хэлэн» 5-9 кл., Улаан- Yдэ., «Бэлиг», 2006 он.

4. Х. Дамдинова, Цыремпилун «Буряад хэлээр дидактическа материалнууд», Улаан- Yдэ., 1983 он.

5. «Буряад хэлэн» сахим hураха ном. 2012 он.

6. Д. Доржиев, Р-Х. Санжимитыпова «Буряад хэлээр хэрэглэхэ дидактическа материалнууд». Улаан- Yдэ., 1992 он.

7. Д. Амоголонов «Буряад хэлэнэй орфографическа словарь», Буряадай номой хэблэл,

Улаан- Yдэ., 1976 он.

1. «Буряад хэлэнэй тобшо тайлбари толи» Буряадай номой хэблэл,

Улаан- Yдэ., 1992 он.

1. Л. Шагдаров, Н. Очиров «Ород-буряад толи» Россиин эрдэмэй академи…

2. «Буряад hургуулиин программанууд», «Буряад хэлэн 5-11 классууд» Улаан- Yдэ., «Бэлиг», 2008 он.

Шэнэ онол арга:

1. Компьютер

2. Проектор

3. Интерактивна самбар

4. «Буряад хэлээр сахим һураха ном»

5. Буряад уран зохёолой соносохо номой һан (аудиобиблиотека)

Шалгаха хэрэгсэл :

• Шалгалтын асуудалнууд ба даабаринууд;

• М-тест

• Электрон номой тестнүүд

Интернет онол арга:

• http://www.edu.ru – Федеральный портал «Российское образование».

• http://www.edu03.ru/-Министерство образования и науки РБ

• http://www.buryadxelen.org

• http://www.nomoihan.org

• http://www.ict/edu. ru/ - Портал «Информационно-коммуникационные технологии в образовании».

• http://www.Kpmo.iv-edu.ru/ – Сайт регионального комплексного проекта модернизации образования.

• http://fcior.edu.ru/ - Федеральный центр информационно-образовательных ресурсов.

• http://www.rikuo.ru/ – Сайт республиканского института кадров управления и образования.

Хабсаргалта

Орёо мэдүүлэл тухай ойлгосо.

1. Орёо мэдүүлэлнүүдые ологты.

1. Ћургаалтай үхибүүд шэнэбэнэжэ хэлэхэдэ ойлгохо, шэмхэлжэ үгэхэдэ садаха.

2. Їдэрынь яћала халуун болодог аад, ћїниндєє хїйтэн хоножо, гол горхоной ућан захаараа хайнагтана.

3. Мїнєєдэр сэлмэг аад, хїйтэн.

2. Юрын мэдїїлэлнїїдые ологты.

1. Сэлэнгын полкын морин сэрэгшэдэй дайлалдаћан түүхэ Малахов Курганай хїшєє дээрэ алтан үзэгүүдээр бэшэгдэнхэй.

2. Элинсэг хулинсагуудайнгаа хирэ тооћогїй сэбэр агаар, арюун сэл хүхэ ућа дамжуулћандань баярлан, саашанхи үедөө, үри хүүгэдтээ тэрэ зандань дамжуулаял.

3. Ургаар мори бариха улаан гарай хїсэн, урин ћайхан ябаха ухаан бэлигэй хүсэн.

3. Зїб харюу ологты.

1. Дахуулалнууд, тусгаарлаћан хабсаргалтанууд, тододхоћон гэшүүд юрын мэдүүлэлые дэлгэрэнгы болгодог.

2. Юрын болон орёо мэдүүлэлнүүд хоёр гү, али хэдэн үгэћөө бүридэдэг

3. Орёо мэдїїлэлнїїд ниилэлдэћэн, дахалдаћан, холболтогїй гэжэ илгарн

4. Эдэ мэдүүлэлнүүдые илгагты.

1) Юрын 2) Орёо

А) Зунай ћїниин тэн їнгэржэ, тэнгэриин зїйдэл тэмгэ Викторэй дээрэ ерэбэ.

Б) Зїїн урдаћаа баруун тээшээ огторгойе бїћэлћэн Галактикын эдэ багса мүшэдые Тэнгэриин зүйдэл гэдэгћаань, харин газар дээрэхи энэ Байгалые тойроћон Саяанай, Алтайн, Памирай, Тянь-Шаниин, Гималайн ууланууд газарай зүйдэл болоно ёћотой. (1-а, 2-б)

1. Орёо мэдүүлэлнүүдые ологты

1. Амжалта туйлаћанаа баабайнгаа шэхэнэй шэмэг, нюдэнэй хужар болгон бэшэћэйб.

2. Гэрэй оройћоо мүнгэн дућалнууд шолд-шолд унана.

3. Манай нютагай саада тээ багахан горхон урдана, харин саашаа ой модоор бүрхөөгдэћэн тала нэмжынэ.

Ниилэлдэћэн орёо мэдүүлэл

1. Ниилэлдэћэн орёо мэдүүлэл соохи юрын мэдүүлэнүүд хоорондоо адли эрхэтэй байдаг гэћэн ћанамжа

1. Зүб

2. Буруу

2. Холбоћон харилсаатай ниилэлдэћэн орёо мэдүүлэл ологты

1. Нохой ами бэеэ гамнангүй, эзэеэ аршалдаг, тиимэ хадань тэрэниие хүнэй хани нүхэр гэдэг.

2. Эрдэм бэлиг – эрихм баян гэжэ багаћаа хойшо мэдэнбди

3. Оршон тойрон абяа шэмээгүй, харин гансал ой модон оёорћоо аалиханаар дүнгинэнэ.

3. Энэ мэдүүлэл

Модо тарихадаа, нэгэ гэбэл эртэ хабар, апрель ћара соо,үгы гэбэл алтан намарай һүүлээр, орой намар таридаг байна.

1. Холбоћон харилсаатай ниилэлдэћэн орёо мэдүүлэл

2. Зүрилдэћэн харилсаатай ниилэлдэћэн орёо мэдүүлэл

3. Илгаћан харилсаатай орёо мэдүүлэл.

4. Энэ мэдүүлэл

Сэнхир хүхэ огторгойдо нэгэшье үүлэгүй, зүгөөр баруун голой эрье дээүүрнь, тээ саанахана үргэлжэ ханатаћан элдэб янзын ой гэжэ аяншад тэмдэглэбэд.

1. Холбоћон харилсаатай ниилэлдэћэн орёо мэдүүлэл

2. Зїрилдэћэн харилсаатай ниилэлдэћэн орёо мэдүүлэл

3. Илгаћан харилсаатай орёо мэдүүлэл

5. Энэ мэдүүлэл

Шасаргана хүйтэнћөө айдаггүй юм, тиимэћээ тэрэниие байрын саћанай ороћон хойно суглуулжа болохо.

1. Юрын

2. Ниилэлдэћэн орёо мэдүүлэл

1. Таабари таагаад, хоёр абяа тэмдэглэhэн аялгантай үгэнүүдые ологты.

Гайхама ехэ бэетэй, газарта хүрэмэ дэлhэтэй.

2. Мэдүүлэл сооhоо хэлэнэй хойгуурхи хашалгантай үгэнүүдые ологты.

Шубуудай аян хүнэй досоо гуниг түрүүлдэг.

3. Ямар үгэнүүдтэ ИИ бэшэхэб?

Ш…дхэхэ, ш…раг, биш…хан, дүт…н, h...хэ, д…лэхэ, эж…н, м…нтэ.

4. Буряадаар бэшэгдэдэг абтаhан үгэнүүд доогуур зурагты.

Машина, шэниисэ, ручка, поэмэ, вагон, лампа, пеэшэн, саaхар, касса, углуу, үйлсэ, клуб.

5. Эдэ үгэнүүд сооhоо омонимуудые ологты.

1). Унтари заhа, хоолойгоо заhа; нэрээ хухалха, яhаа хухалха.

2). Хара үнгэ, арhа үнгэ; уhанай эрье, наашаа эрье.

6. Оньhон үгэнүүдые ологты.

1. Хүсэжэ ядаад хусаба.

2. Эльгэ нимгэн. 3. Долоон голтой.

4. Бахын hанаан далайда. 5. Бүдүүн хүзүүтэй.

6. Мухар хутага зурааша. 7. Барюу гартай. 8. Дуутай тэнгэри бороогүй.

7. Энэ hургаал уншаад, түрэл үгэнүүд доогуур зурагты.

Ѳөрынгөө хэлэhэн үгэдэ өөрөө бү энеэ.

Нэгэ хурса үгэ хэлэhэн дары олоной нюурые бү хара.

8. Yгтэhэн үгэнүүдhээ абяанай аргаар шэнэ үгэнүүдые бии болгогты.

Унаган, юhэн, буха, бүлэг, уялга, шааха

9. Энэ hургаал уншаад, туhалагша хэлэлгын хубинуудые ологты.

Гудамжаар ябахадаа огторгой өөдэ бү хара,

Ябагаар ябаха сагтаа газар руу хаража бү яба.

Тэрэ хадаа зүрхэгүй гү, үгышье hаа, муу hаналтай мэтээр үзэгдэхэ.

10. Yреэл уншаад, үйлэ үгэнүүдые түхэлөөрнь хубаажа бэшэгты.

Гэрээpтнай дүүрэн гэрэл бадараг, альгаартнай дүүрэн ажал бадараг.

Алтан богоhыетнай алхан орожо, аяга сайетнай амасан уужа,

Айл зонтнай ябажа байг. Ороhон гэртнай уужам боложо,

Ерэhэн гэртнай ехэ боложо байг.

11. Тогтомол холбуулал доогуур зурагты.

Зүрхэ алдаха, эбээ таhарха, мэдээ алдаха, боро морин, бэеэ бариха, тушаал дааха, нооhо сохихо, тархяа эрьехэ, тархяа гээхэ, хамар сохихо, тоомоо таhарха.

12. Илгагдаhан үгэнүүд мэдүүлэлэй ямар гэшүүд болоноб?

1. Би багахан ойн соорхой холоhоо обёорбоб.

2. Орохо тэнгэри оройhоо соорхой.

13. Мэдүүлэлэй юрын хэлэгшые бүридэмэл болгогты.

1. Шинии хэлээшэ зүб.

2. Дааража ябанхаар, даажа ядаhаниинь дээрэ.

3. Минии эжын нагаса Бадма.

14. Мэдүүлэлэй гэшүүд болодоггүй үгэнүүдые ологты.

1. Урдань, табин жэлэй саaна, эндэ нуур хүхэржэ байгаа.

2. Татай! Энэш тиимэ нэрэтэй юм гү?

3. Yхибүүд, таанар гайхаад абяагүй бү байгты.

15. Орёо мэдүүлэл ологты.

1. Энэ гол нарин, теэд гүнзэгы.

2. Yүр сайба, сагаан толон сасаршаба.

3. Yхибүүд hургаалтай байхадаа, муу ябадал гаргадаггүй.

Хоёрдохи бүлэг

1. «Саг сагтаа, сахилза хүхэдөө» гэhэн оньhон үгын удхые ойлгоhоноо тайлбарилан бодомжолго бэшэгты.

Харюунууд

Нэгэдэхи бүлэг

1. Харюу: наран. Ехэ, бэетэй

2. Харюу: аян, гуниг

3. Харюу: шиираг, шиидхэхэ, hиихэ, диилэхэ, миинтэ.

4. Харюу: шэниисэ, поэмэ, лаампа, пеэшэн, саахар, углуу, Yйлсэ.

5. Харюу: 2.

6. Харюу: 1, 4, 6, 8.

7. Харюу: шшрынгшш, шшршш

8. Харюу: үнэгэн, яhан, баха, хүлэг (түлэг), аялга, дааха (тааха).

9. Харюу: шшдэ, бү, руу, бү, гү, үгышье hаа

10. Харюу: Мэдүүлhэн: хүсэнэбди; Хандаhан: бадараг, бадараг, ябажа байг, боложо байг; Причастна: ороhон, ерэhэн;

Деепричастна: орожо, уужа, боложо

11. Харюу: зүрхэ алдаха, эбээ таhарха, бэеэ бариха, тушаал дааха, тархяа гээхэ, хамар сохихо.

12. Харюу: нэмэлтэ, хэлэгшэ

13. Харюу: 1. Шинии хэлээшэ зүб байгаа.

2. Дааража ябанхаар, даажа ядаhаниинь дээрэ байха.

3. Минии эжын нагаса Бадма болоно.

14. Харюу: 2, 3

15. Харюу: 1, 2

1. Буряад хэлэндэ хэды аялган абяанууд бииб, тоологты?

2. Таабари таагты. Зөөлэн хашалгантай үгэнүүдые ологты.

Хээр морин хэжэмтэй, Сасаг бүреэ монсогтой,

Хэжэм бүреэ сасагтай, Монсог бүреэ эдеэтэй.

3. Эдэ үгэнүүдые аялганай тааралдал, hубарил ба нугаралай ёhоор хубаажа бэшэгты.

Ургамал, тодоруулба, мэндэшэлхэ, үгүүлхэ, тоолохо, ойлгуулая, түхеэрхэ, ехэдхэе, шууяха.

Тааралдал: Һубарил: Нугарал:

4. Оньhон үгэнүүдые уншаад, точконуудай орондо ээ баөө үзэгүүдые табигты. 1. Yнэнh... туhа, үнеэнh... тоhон.

2. Yнэн юумэн үн…р... , үнэгэн малгай үh...р…

3. Элжэгые шэх…рнь, эрьюуе үг…рнь мэдэхэ.

5. Yгтэhэн үгэнүүдые антонимууд ба синонимууд болгон хубаагты.

Хэлэхэ, зүрхэтэй, харгы, худал, зоригтой, муу, зам, үнэн, уужам, гүйхэ, hүни, яриха, уйтан, харайха, үдэр, hайн.

Синонимууд: Антонимууд:

1. Фразеологизмуудтай мэдүүлэл ологты.

1. Моринойнгоо амыень татангүй гүйлгэбэ.

2. Тэдэ hуyгаашадай амыень татахаар болоо.

3. Нохойн дуун ойртобо.

4. Олон нохойн хусалдаха дуулдаба.

1. Таабари таагаад, үгэнүүдэй анхан hуури илгагты.

Нюдэндэ харагдахагүй,

Аминда мэдэгдэхэгүй,

Гарта баригдахагүй,

Хүлдэ торолдохогүй.

8. Аялган абяануудые hэлгэжэ шэнэ үгэнүүдые бии болгогты.

Жэшээнь: ула, уула, уйла

Заха, сана, хана, тала.

1. Yреэл уншаад, юумэнэй нэрэнүүд доогуур зурагты.

Абынгаа сэдьхэлэй захяае бадаруулжа,

Эжынгээ зүрхэнэй үреэлые баяжуулжа,

Солотой, суутай айл боложо,

Жаргажа hуухатнай болтогой!

10. Yгтэhэн «Гүрлөө бадагууд» соо илгагдаhан тэмдэгэй нэрэнүүдые сасуулhан, үлүүлhэн шанарай зэргэнүүдээр хубилгагты.

Тугас шубуунай hүүл ехэ,

Туранхай малай яhан ехэ,

Тэнэг хүнэй hанаан ехэ.

11. Таабари таагты. Зүйр үгэнүүд доогуур зурагты.

1. Би тэрээгүүр ошохоб, 2. Буха бэшэ аад лэ, эбэртэй

Ши тэрээгүүр ошохош. Барас бэшэ аад лэ, эреэн.

Тангаасайн газаа ерээд мүргэлдүүжэбди.

12. Эдэ холбуулалнуудай алиниинь сүлөө холбуулал болоноб?

А) Нүхэд болохо, hүхөө бүлюудэхэ, шабар худхаха, шэрээ доро унаха.

Б) Гал уhан болохо, амаа бүлюудэхэ, доро унаха.

13. Мэдүүлэлэй юрын гэшүүдые түүжэ бэшэгты.

Он жэлнүүдэй үнгэрөөшье hаа, түүхэтэ хэрэгүүдээр баян энэ жэлые хүн зон сэдьхэлээ хүдэлгэн дурдаха байха.

14. Хоёр бүридэлтэ мэдүүлэлнүүдые нэгэ бүридэлтэ болгогты.

1. Би харанаб. 2. Yглөөнэй жабар шангарна. 3. Та зүб юумэ хэлэнэт.

4. Ши өөрөө бэеэ гамныш.

15. Дутуу мэдүүлэлнүүдые хүсэд болгожо бэшэгты.

- Хаана ошообши?

- Ахайтанайда.

- Юугээр хүндэлүүлээбши?

- Ууса шагайта хоёроор.

Хоёрдохи бүлэг

1. Э-Х. Галшиевай hургаалай үгэнүүдые уншаад, удхыень тайлбарилан багахан бодомжолго бэшэгты.

Түрэhөөр ухаатай болобошье,

Улам лэ эрдэмдэ hура.

Ниидэхэ жэгүүртэй аад лэ,

Огторгойдо ниидэхэгүй гээшэ hаа,

Ядуу хэрэг мүн.

Фонетикэ, графика, орфоэпи, бэшэгэй дүрим.

1. Хэлэлгын абяануудые шэнжэлдэг хэлэн тухай эрдэмэй хуби юун гэжэ нэрэтэйб?

А. Синтаксис. Б. Фонетикэ. В.Морфологи.

2. Хэлэлгын эгээл богони единицэ юун бэ?

А. Мэдүүлэл. Б. Үгэ. В. Абяан.

3. Хэлэлгын абяанууд юу бии болгодог бэ?

А. Мэдүүлэлнүүдые. Б. Үгэнүүдые. В. Холбуулалнуудые.

4. Буряад хэлэнэй алфавидта хэды үзэг бэ?

А. 33. Б. 36. В. 35.

5. Алфавидай хэды үзэгынь аялган үзэгүүд гэжэ нэрэтэйб?

А. 21. Б. 22. В. 24.

6. Хэды үзэг гансал абтаhан үгэнүүдтэ бэшэгдэдэг бэ?

А. 10. Б. 4. В. 6.

7. Хэды үзэг гансал үндэhэн буряад үгэнүүдтэ бэшэгдэдэг бэ?

А. 3. Б. 5. В. 1.

8. Хүнэй нэрэнүүд сооhоо тоо тэмдэглэhэн үгэ ологты.

А. Баяр. Б. Түмэн. В. Солбон.

9. Эдэ тусхайта нэрэнүүдэй алиниинь сэтгүүлэй нэрэ болоноб?

А. «Хараасгай». Б. «Толон». В. «Дүхэриг».

10. Али тусхайта нэрын hүүлэй аялган буряадшалжа бэшэгдэхэб?

А. Россия. Б. Москва. В. Иркутск.

11. Буряад хэлэндэ хэды дифтонг бииб?

А. 5. Б. 6. В. 4.

12. Али үгэдэнь –ээ бэшэгдэхэб?

А. Түүх…. Б. Түүрх…. В. Тэм…н.

13. Али үгэдэнь –эй бэшэгдэхэб?

А. Төөл… Б. Эш…н. В. Шэр….

14. Али үгэдэнь –үй бэшэгдэхэб?

А. Г…гүүлхэ. Б. Г…хэ. В. Г…наха.

15. Али үгэдэнь –ы бэшэгдэхэб?

А. Ш…раг. Б. Гарааг…. В. Хүх….

16. Буряад хэлэндэ хэды хашалган абяан бииб?

А. 21. Б. 22. В. 23.

17. Хэды хашалган абяан гансал абтаhан үгэнүүдтэ хэрэглэгдэдэг бэ?

А.4. Б. 5. В. 6.

18. Ямар үгэ соо гансал абтаhан үгэдэ бэшэгдэдэг хашалган байнаб?

А. Анзаhан. Б. Баабай. В. Велосипед.

19. Хашалган абяанууд ямар байдаггүйб?

А. Хатуу. Б. Зөөлэн. В. Шанга.

20. Үгэ зүбөөр үгүүлхэ дүримүүдые үзэдэг хэлэн тухай эрдэмэй нэгэ хуби.

А. Графика. Б. Орфографи. В. Орфоэпи.

21. Булкаар, ручкаар, сумкаар- эдэ үгэнүүдтэ ямар удаан аялган үгүүлэгдэхэ ёhотойб?

А. Аа. Б. Ээ. В. Оо.

22. Али үгэ соонь илгаhан ъ бэшэгдэхэб?

А.Под…езд. Б. Хар…я. В. Жэр…еэн.

23. Али үгэ соонь ь илгаhан тэмдэг болоноб?

А. Ольга. Б. Фельетон. В. Мүльhэн.

24. Алиниинь буряадаар бэшэгдэдэг абтаhан үгэб?

А. Бригада. Б. Хармаан. В. Литература.

25. Эдэ абтаhан үгэнүүдэй алиниинь хубилалтагүйгөөр бэшэгдэхэб?

А. Россия. Б. Якутск. В. Волга.

26. Баня, щётка, репа - эдэ абтаhан үгэнүүдые буряадшалжа бэшэхэдээ, о. э,и аялгануудые зүбөөр бэшэгты.

А. Бан… Б. Щётк… В. Реп….

Лексикологи.

1. Лексикэ гэжэ юун бэ?

А. Абтаhан үгэнүүд.

Б. Үндэhэн буряад үгэнүүд.

В. Хэлэнэй словарна бүридэл.

2. Үгэнүүдэй удха ямар толи соо хаража болохоб?

А.Орфографическа. Б.Тайлбарилhан. В Орфоэпическэ.

3. Хамтадаа нэгэ удха тэмдэглэдэг хоёр үгые юун гэдэг бэ?

А. Омонимууд. Б.Холбуулалнууд. В. Эхир гэнүүд.

4. Алиниинь эхир үгэ бэшэб?

А. Үбhэ ногоон. Б. Үбhэ эдюулнэ. В. Адууhа мал.

5. Алиниинь эхир үгэб?

А. Тарган мал. Б. Мал хараха. В. Адууhа мал.

6. Эдэ эхир үгэнүүдэй алиниинь амhартада хамаатайб?

А. Түлеэ залhан. Б. Аяга шанага. В. Хутага шүбгэ.

7. Сэбэр нюур, эшэхэ нюур, номой нюур-холбуулалнууд соо нюур гэжэ үгэ ямар болоноб?

А. Ганса удхата. Б. Хэдэн удхата. В. Олон удхата.

8. Нэгэ удхатай үгэнүүдые юун гэжэ нэрлэдэг бэ?

А. Ганса удхата. Б. Хэдэн удхата. В. Нэгэ удхата.

9. Ямар холбуулал соо шүдэн гэжэ үгэ сэхэ удхатайб?

А. Хурса шүдэн. Б. Тармуурай шүдэн. В. Борнойн шүдэн.

10. Алиниинь шэлжэhэн удхатай холбуулал бэ?

А. Булад hэлмэ. Б. Булад шудхалга. В. Булад зүрхэн.

11. Хэлэхэдэшье, бэшэхэдэшье адлинууд аад, тад ондоо удхатай үгэнүүд юун болодог бэ?

А. Синонимууд. Б. Антонимууд. В. Омонимууд.

12. Адли гү, али дүтэрхы удхатай үгэнүүдые юун гэдэг бэ?

А. Эхир үгэнүүд. Б. Синонимууд. В. Омонимууд.

13. Ямар үгэнүүд синонимууд болоногүйб?

А. Сомоо-hүри. Б. Гар-толгой. В. Сухал-уур.

14. Ардаг, агта, хүлэг, эмниг- эдэ синонимууд табан хушуу адуу малай алиндань хамаатайб?

А. Үхэртэ. Б. Адуунда. В. Тэмээндэ.

15. Бэе бэедээ харша удхатай үгэнүүдые юун гэдэг бэ?

А. Синонимууд. Б. Омонимууд. В. Антонимууд.

16. Ямар үгэнүүд антонимууд болохогүйб?

А. Эндэ-тэндэ. Б. Нарай-нялха. В. Үндэр-набтар.

Үгын бүридэл ба үгын бии бололго.

1. Үгын залгалтагүй хубиие юун гэдэг бэ?

А. Залгабари. Б. Үндэhэн. В. Һуури.

2. Үгын hуурида юуниинь ородоггүйб?

А. Үндэhэн. Б. Залгалта. В. Залгабари.

3. Эдээнэй алиниинь гараhан hууритай үгэб?

А. Аяга. Б. Таабари. В. Далай.

4. Түрэл үгэнүүдые гаргаhан анхан hууриие юун гэдэг бэ?

А. Һуури. Б. Залгалта. В. Үндэhэн.

5. Үгын үндэhэндэ залгагдажа, шэнэ үгэнүүдые бии болгодог хуби.

А. Залгабари. Б. Залгалта. В. Частица.

6. Таримал, зураг, сабшалан – эдэ үгэнүүдэй үндэhэнүүдые ологты.

А. Таримал. Б. Зураг. В. Сабшалан.

7. Тулуур- үгын hуурида залгабари нэмэхэдэ, hууриин hүүлэй ямар түргэн аялган унааб?

А. А. Б. О. В. Э.

8. Малаагшан, элhэлиг, тоhотой- залгабари, залгалта нэмэжэ бэшэхэдэ, үгэнүүдэй анхан hуурида ямар үзэг унанхайб?

А. Г. Б. Т. В. Н.

9. Дабhан, толгой, сэмгэн, арhан –эдэ ямар хэлэлгын хуби үгэнүүдтэ тодо бэшэ аялганууд бэшэгдэнэгүйб?

А. Тоогой нэрэ. Б. Юумэнэй нэрэ. В. Дайбар үгэ.

10. Дэбhэ, шалга, тэмсэ, үргэ – эдэ ямар хэлэлгын хуби үгэнүүдтэ тодо бэшэ аялганууд бэшэгдэнэгүйб?

А. Үйлэ үгэ. Б. Түлөөнэй нэрэ. В. Зүйр үгэ.

Синтаксис, хоолойн аялга ба сэглэлтын тэмдэгүүд.

1. Удхаараа холбоотой үгэнүүдые юун гэдэг бэ?

А. Хөөрөөн. Б. Холбуулал. В. Мэдүүлэл.

2. Холбуулалнууд ехэнхидээ хэды үгэhөө бүридэдэг бэ?

А. Дүрбэн. Б. Гурбан. В. Хоёр.

3. Холбуулалай дулдыданги үгэдэ юунhээ асуудал табигдадаг бэ?

А. Шухала үгэhөө. Б. Гол үгэhөө. В. Тусхай үгэhөө.

4. Тэргэhээ буулгаба – холбуулалай гол үгэ ямар хэлэлгын хубиб?

А. Үйлэ үгэ. Б. Тэмдэгэй нэрэ. В. Дайбар үгэ.

5. Мэдүүлэл юунhээ бүридэдэг бэ?

А. Абяануудhаа. Б. Үгэнүүдhээ. В. Холбуулалнуудhаа.

6. Мэдүүлэлэй хүсөөр юун харуулагдадаг бэ?

А. Юумэн. Б. Һанал бодол. В. Үйлэ.

7. Мэдүүлэлнүүд удхаараа ямар байдаг бэ?

А. Дүүрэhэн. Б. Хүсэд. В. Нэгэ янза.

8. Юумэн тухай юрэ мэдээсэhэн мэдүүлэлые ямар мэдүүлэл гэнэб?

А. Асууhан. Б. Хөөрэhэн. В. Идхаhан.

10. Ямар нэгэн юумэн тухай hураhан мэдүүлэлые ямар мэдүүлэл гэнэб?

А. Асууhан. Б. Хөөрэhэн. В. Идхаhан.

11. Хэн нэгэниие үйлэ дүүргүүлхээр баалаhан удхатай мэдүүлэлые ямар мэдүүлэл гэнэб?

А. Асууhан. Б. Хөөрэhэн. В. Идхаhан.

12. Айл бүхэнэй үрхэhөө утаан бааяна. Хэлэгдэhэн зорилгоороо энэ ямар мэдүүлэл бэ?

А. Асууhан. Б. Идхаhан. В. Хөөрэhэн.

13. Мүнөөдэрэй хэшээлдэ юу мэдэхэ болоод ерэбэш? Хэлэгдэhэн зорилгоороо энэ ямар мэдүүлэл бэ?

А.Хөөрэhэн. Б. Асууhан. В. Идхаhан.

14. Хэн? Юун? гэhэн асуудалнуудта харюусадаг үгэ мэдүүлэлэй юун болоноб?

А. Үйлэдэгшэ. Б. Хэлэгшэ. В. Нэрлүүлэгшэ.

15. Нэрлүүлэгшэ хэлэгшэ хоёр мэдүүлэлэй ямар гэшүүд болоноб?

А. Шухала. Б. Гол. В. Бодото.

16. Сагаан мори унаhан нэгэ үгытэй хүнэй басаган ерэбэ. (Онтохон). Мэдүүлэлэй грамматическа hуурииень ологты.

А. Мори унаhан. Б. Басаган ерэбэ. В. Үгытэй хүнэй.

17. Гансал шухала гэшүүдhээ бүридэhэн мэдүүлэлые ямар мэдүүлэл гэнэб?

А. Богони. Б. Хуряангы. В. Тобшо.

18. Шухала болон юрын гэшүүдтэй мэдүүлэлые ямар мэдүүлэл гэнэб?

А. Дэлгэрэнгы. Б. Ута. В. Задагай.

19. Элирхэйлэгшэ, ушарлагша, нэмэлтэ- мэдүүлэлэй ямар гэшүүд бэ?

А. Туhалагша. Б. Юрын. В. Шухала.

20. Хазагай падежнүүдэй асуудалнуудта харюусадаг мэдүүлэлэй гэшүүн юун болодог бэ?

А. Элирхэйлэгшэ. Б. Нэмэлтэ. В. Ушарлагша.

21. Үйлын падежэй асуудалда харюусаhан нэмэлтые ямар нэмэлтэ гэдэг бэ?

А. Тэгшэ. Б. Зүб. В. Сэхэ.

22. Бусад падежнүүдэй асуудалнуудта харюусаhан нэмэлтые ямар нэмэлтэ гэдэг бэ?

А. Хазагай. Б. Сэхэ бэшэ. В. Сэхэ.

23. Мэдүүлэл соо Ямар? Али? Хэды? Хэдыдэхи? гэhэн асуудалнуудта харюусаhан юрын гэшүүниие юун гэдэг бэ?

А. Нэмэлтэ. Б. Элирхэйлэгшэ. В. Ушарлагша.

24. Үйлын саг, байра, шалтагаан, зорилго, арга гэхэ мэтые харуулдаг мэдүүлэлэй юрын гэшүүн юун гэжэ нэрэтэйб?

А. Нэрлүүлэгшэ. Б. Хэлэгшэ. В. Ушарлагша.

25. Мэдүүлэл соо нэгэ асуудалда харюусадаг, нэгэ үгэдэ хабаатай үгэнүүдые юун гэдэг бэ?

А. Шухала гэшүүд. Б. Юрын гэшүүд. В. Нэгэ түрэл гэшүүд.

26. Хэлэлгэ соо хүндэ гү, али ямар нэгэ юумэндэ хандаhые юун гэжэ нэрлэнэб?

А. Нэрлүүлэгшэ. Б. Хандалга. В. Юумэнэй нэрэ.

27. Хүнэй хэлэhэн үгэ хубилгангүй дамжуулhые юун гэдэг бэ?

А. Өөршэлэн хэлэлгэ. Б. Мэдүүлэл. В. Сэхэ хэлэлгэ.

28. Авторай үгын хойно, сэхэ хэлэлгын урда ямар сэглэлтэ табигдадаг бэ?

А. Хоёролжон точко. Б. Запятойтой точко. В. Ута зурлаа.

29. Сэхэ хэлэлгын хойно, авторай үгын урда ямар сэглэлтэ табигдадаг бэ?

А. Ута зурлаа. Б. Хаалта. В. Богони зурлаа.

30. Хоёр гү, али хэдэн хүнэй хөөрэлдөөе юун гэдэг бэ?

А. Сэхэ хэлэгэ. Б. Хөөрэлдөөн. В. Диалог.