Ц.Дон "Хиртэһэн һара" туужа

Ц.Д.Дондубон. «Хиртэһэн һара» туужа (5 ч.)

Үе сагай байдалые үнэншэмѳѳр харуулһан

Ц.Доной «Хиртэһэн һара» туужа.

Раднатанай бүлын байдал

(1-дэхи, 2-дохи хэшээл)

Хэшээлэй зорилго: Ц.Д.Дондубоной ажабайдал тухай хөөрөөн, “Хиртэһэн һара” туужа соо шэнэ байдал байгуулха үе тухай мэдэсэтэй болохо. Боложо байһан хубилалтанууд Раднатанай бүлэдэ ямараар нүлөөлһыень хөөрэжэ шадаха. Коммунын ажалда хүнүүдэй адли бэшээр хандадаг байһыень тодоруулжа шадаха.

Хэшээлэй удха:

1.Ц.Дон тухай элидхэл 1 һурагшаар хөөрүүлхэ.

Һурагшад иимэ таблица Ц.Доной намтартай танилсахадаа дүүргэнэ:

2. Үе сагай байдалые үнэншэмѳѳр харуулһан Ц.Доной «Хиртэһэн һара» туужа.

“Бурхан торхо хоёр”, “Тармалгын үе”, “Хоёр бэшэг” бүлэгүүдэй удха тайлбарилхадаа, уншалгын арга хэрэглэн, ном соо үгтэһэн асуудалнуудта харюусуулха.

Словарна хүдэлмэри үнгэргэхэ.

Уран зохёол ба түүхэ гэһэн шэглэлээр тэрэ үе саг зураглан харуулнабди.

Гэрэй даабари: “Буруулган бүрхэг үдэр”, “ Хагсуутай харанхы һүни” бүлэгүүдые уншаад, түсэб табиха.

Радна үбгэнэй дүрэ (3 хэшээл)

Хэшээлэй зорилго: Радна үбгэнэй дүрэ зураглалга.

Төөриһэн Раднын ангиин дайсадай гарта орожо, алдуу гаргаһан тухай, тэрэнэйнь хойшолон тухай хөөрэжэ шадаха.

Хэшээлэй удха: Радна үбгэнэй һанал бодолнууд. Тэрэнэй хүндэ байдалда оролго. Ангиин дайсадай башата үгэдэ оролго. Гэнэн Раднын гаргаһан алдуу. Раднын аяг зангай, үзэл бодолой хубилалтанууд

Словарна хүдэлмэри үнгэргэхэ.(ном соо үгтэнэ)

Литературна викторина (Соёлма Ешеева, Бэшүүрэй аймагай “Шэбэртын дунда һургуулиин” буряад хэлэнэй багша)

1. Тэгшэхэн Раднын гэртэ урдань нэгэшье үзэгдөөгүй хэрэг үзэгдэнэ.

А) арһа шүрбэһэеэ элдээгүй хэрэг

Б) табан хоногто тахилайнь аршагдаагүй байха ушар+

В) хонинойнгоо нооһо ээрээгүйй ушар.

2. Яагаашье бэрхэ саг болобо гээшэб, лама ..гончог сум! Хэзээ нэгэ ямар жаргал ерэхэ юм? Хэнэй хэлэһэн үгэнүүд бэ гэжэ элирүүлэгты.

А) Раднын

Б) Дулгарай+

В) Янжимын

3. Ямар нютагта олон һүзэгттэй айлнуудай байдалда богонихон саг эрид ехэ хубилалта болооб гэжэтэмдэглэгты.

А)Хүһөөтэ

Б)Хуһан Хүнхэр

В) Хужарта+

4.Янжама басаганай хаана ошоһые тодорхойлогты

А)комсомолой суглаанда+

Б) залуушуулай нааданда

В)нүхэр басандаа

5.Дулгар хүгшэн Гарма хүбүүнэйнгээ юу бэдэрнэб гэжэ элирүүлэгты.

А)гутал

Б)оймһо+

В)бээлэй

6.Тэгшэхэн Раднатанай нохойн нэрэ нэрлэгты

А)Барда

Б) Хотошо

В)Тайга+

7.Нэгэ үдэр соо хэды һүрилһэн бухал таряан сохигдошооб гэжэ тодорхойлогты.

А) гурбан зуу шахуу

Б)зургаан зуу шахуу+

В)табан зуу гаран

8.”Ши гахай шэнги, нэгэл зүдхэһэн тээшээ зүдхэжэ ябахаехэ тэнэг хүн гээшэш”. Долгор хэндэ гэмэрнэб гэжэ элирхэйлэгты.

А) Гармада

Б)Раднада+

В) Янжамада

9. Комсомолой үүрэй секретариие нэрлэгты.

А) Гарма

Б)Балдан

В) Базар+

10. Гэр дотор байһан бурханиие гаргахаһаа, хүнэй толгой соо байһан бурханиие гаргахань бэрхэтэй.

А)Базарай

Б)Янжимын+

В)Бальжимын

11.Коммунын дотор сэбэрлэлгэ тухай хэн элидхэл бэлдээб гэжэ тодорхойлогты.

А)түрүүлэгшэ Доржо

Б) Базар Будажабай+

В) Балдан

12.Базар Сэдэбэй Радные юун гэжэ харданаб гэжэ тэмдэглэгты.

А) дунда шадалтан

Б) ехэ баян хүн

В) ёһотой нюдарган+

13.Коммунын түрүүлээгшын нэрэ нэрлэгты

А) Аюша+

Б) Ошороон

В) Доржо.

Бүлэгөөр хүдэлмэри.

Эдэ бүлэгүүдэй гол удха элирүүлхэ.

Түсэб табиха. Тэмдэг табин уншалга.

Кластер зохёохо

үлүү дутуу зангүй

багжагар сула бэетэй

.

томоотой

Набтаршаг

Тэгшэхэн Радна

сэхэ шулуун

хамтын ажалда үнэн зүрхэнһөө шармайн ороно

олоной байдалда һанаагаа зобоно

боро мүрэй хүн

- -

1. Тэрэшни манай хүн гээшэ.

2. Гэмынь урдаа, гэмшэлынь хойноо.

Гол герой Радна үбгэнэй дүрэ зураглаха.

Жэшээтэ түсэбтэ түшэглэн геройдо характеристикэ үгэхэ:

-геройн портрет зураглалга,

-тэрэнэй ажабайдал, абари зан зураглаха,

-үеын үедэ үмсын ажалтай һуужа байһан Радна үбгэнэй хамтын ажалтай бололгон ямараар зурагланаб?

-хамтын ажалай хүхюутэй, бүтэсэтэй байһые хараһан Раднын баяр,

-хүл мүрөө төөриһэн Раднын байдал,

-Раднын ангиин дайсадай башата үгэдэ оролго.

-Алдуу хэһэнээ ойлгоһонииень ураар зураглаха,

-өөрынгөө һанамжа бэшэхэ.

Гэрэй даабари:

Хабарай үдэшэ.

Хоёр баяр тохёолдобо бүлэгүүдыеуншаха

Н.Ц.Шарланова, Хурамхаанай аймагай

Гааргын дунда hургуулиин

буряад хэлэнэй ба уран зохёолой багша

«Тэрэ үе сагай алдуу

Ц.Д.Доной «Хиртэhэн hара» гэжэ зохёол соо» (4 хэшээл)

Хэшээлэй зорилго: - «Хиртэhэн hара» гэжэ зохеолоор hурагшадай мэдэсэ онсодхохо;

                                  - хэр зэргэ ойлгоhые шалгаха;

                                  - hурагшадай аман хэлэ хүгжөөхэ.

Хэрэгсэлнүүд: - уран зохеолшын портрет, номуудынь, үхибүүдэй зураhан зурагууд.

Хэшээлэй ябаса:

1. Гэрэй даабари шалгалга.

2. Оньhон үгэнүүдые дабтаха:

-Эрэ хүн эндүүрдэг,

Эрье Ганга нурадаг.

- Галуу – дууряажа,

турлааг уhанда орожо үхэбэ.

- Гэмынь урдаа,

гэмшэлынь хойноо.

- Yхэтэрөө ухаа орохогүй,

үлтиртэрөө шүлэ гарахагүй.

- Энэ зохеол соо хэрэглэгдэhэн  оньhон үгэнүүд, ямар геройдо тааранаб, таарана гү?

- Мүнөөдэр энэ хэшээлдээ зохёолой гол герой Радна тухай хөөрэлдэхэбди.

III. Литературна викторина «Танигты энэ хэн бэ?»

1. Набтаршаг аад, багжагар сула бэетэй, үлүү дутуу зангүй, сэхэ шулуун, боро мүрэй хүн бэлэй. Нютагаархиниинь томоотой хүн гэжэ тоолодог бэлэй.

     Энэ хэн бэ?

1. Ажал хэхэдээ тон бэрхэ, илангаяа коммунынгаа ажалда үнэн  зүрхэнhөө шармайн оролдожо ябадаг хүн байгаа. Хамтын ажалай хабатай хүсэтэй байhанда, урмашан ябадаг хэн бэ?

2. Хүдөөгэй юрын ажалша, дунда шадалтай, гэнэн хонгор зантай, үхибүүдтээ ехэ дуратай, хүбүүнэйнгээ hургуулида ябажа байhанда, басаганайнгаа комсомол боложо, олоной суглаа хуралда ябадаг болоhондо урматай баяртай hуудаг хэн бэ?

3. Тиигэжэ ябаhаар, үзүүрынь тайраhан хазагай hүүлтэй туранхай ухаа морёор, түргэншье бэшэ, удааншье бэшэ, нэгэ янза аажамханаар дүнхэр – дүнхэр шогшуулжа ябаhан шэнэшэг үнгэ хүдэhэн дэгэлтэй нэгэ хүнэй хойноhоо хүсэжэ ерэбэ. Энэ болбол дасан ошожо ябаhан хэн байгааб?

- Энэ повесть соо гол герой Раднын нютагаархиниинь «Тэгшэхэн Радна» гэжэ дэмы хэлсэдэггүй байгаа, юундэб гэхэдэ ажалша бэрхэ хүн гэжэ харабабди, харин ямаршье хүн алдуу

эндүүнүүдые гаргажа магадгүй.

- Тиимэ дээрэhээ бидэ мүнөөдэр Ц.Доной «Хиртэhэн hара» гэжэ зохёол соо тэрэ үе сагта ямар алдуу гаргагдаhан байнаб гэжэ хөөрэлдэхэбди.

- Энэ повесть хэды ондо бэшэгдээб, ямар үе саг харуулнаб?

- 1932 ондо бэшэгдээ, коллективизации, коммуна, артельнууд бии боложо байhан үе саг харуулагдана. Хамтын ажахын hая тогтожо байха үедэ үнэн сэхэ коммунистнууд болон комсомолшууд энэ үйлэ хэрэгые толгойлон ударидагша байгаа.

- Словарна хүдэлмэри:

коммуна - хүдөө ажахын кооперативай түхэл, хамтын ажал хүдэлмэритэй, гэр ба гэрэй зөөриhөө бэшэ, бүхы мал адууhатайгаа, зэр зэмсэг, зөөритэйгөө ороhон байгаа.

артель - хүдөө ажахын хамтын ажабайдалай тогтомол бригада, колхозой гэшүүд үмсын малтай, өөрын газартай байха эрхэтэй.

Ажалайнгаа үдэрэй тоогоор дүнгүүдээ гаргажа, эдеэ хоолоор абадаг байгаа.

 - Буряад орондо 1929 онhоо коллективизаци түлэг дундаа эхилнэ. Эгээн түрүүшын ажахынууд – коммуна байhан.

- Коммуна гэжэ юун бэ?

- Хужарта нютагта коммуна тухай суглаан боложо, коммунада орохогүйбди гэхэдэнь, нюдарганай нүхэр гээшэш, тусхай налог ашаха ёhотой гэжэ хэлэхэдэнь, Хужартын сомоной зон бултаараа шахуу коммунада ороо hэн.

Тиихэдэнь зоной гуримаар байха гэжэ, хүдэлмэридэ дуратай, хамтаараа ажал хэхэдэ урагшатай гэжэ, зохёолой гол герой Раднашье коммунада ороно.

- Тэрэ коммуна Раднын hанаанда таарана, hайшаагдана гү?

Хараад үзэе.

- Ямар юумэнь Раднада hайшаагданаб?

- Номоор хүдэлмэри: - стр.217.

- Бадмын газаа hүрилhэн таряа сохижо, арай гэжэ дууhабабди. Зариманиинь үшөө хиидхэгдээгүй. Олон хүн хүдэлхэдөө баhа урматай байна даа – зургаан зуу гаран бухал таряан нэгэ үдэр соо сохигдошобол даа. Урматай гээшэнь!

- үсэгэлдэр үглөөгүүр ургажа байhан, энэ үглөөгүүр унаад хэбтэhэн хадалан дээрэ мүнөө харахада, хэдэн зуун бухал бодошоhон байхадань, урдань өөрынгөө зурагархан хадалан дээрэ зургаа – долоон хоног ажалладаг Радна гайхалтай ехэ баясажа, олоной хүсэн, машинын туhа гэдэг яаха аргагүй ха юм, мэдээд лэ засагай газарhаа иимэ коммуна колхоз байгуулгые шухала – шалдаг байна даа. Яаhан жэгтэй юм гээшэб…  

- стр. 219. Олон хүн гээшэ жэгтэй байна даа.

- Юун тааранагүйб, hайшаагданагүйб? – стр.219.

- үмсын ажалтай байхадаа, мори унаагаа hайн байлгадаг, хомууд хударгыень зохидоор тааруулаад, хаража хадагалжа байдаг hэн. мүнөө эзэмдэхэ мориншье байхагүй, тоног зэбсэгээ, тэргэ шаргаяа хэн хамаагүй хаанашье хаяжархихадань ажаггүй. Юуншье гээшэб даа.

- Зохёолой гол герой Раднада хамтаараа ажал хүдэлмэри хэхэдэ ехээр hайшаагдана, Харин хайша хэрэг хамтынгаа зөөридэ хандалгань hанаандань тааранагүй.

- Гэртээ ерэхэдэнь юунэй түлөө Радна Дулгар хүгшэнтэйгөө тоосолдоноб?

- Гэртээ ерэхэдэнь  Дулгар хүгшэниинь коммунада ороhондоо  дурагүйдэнэ, тэрээн дээрэhээ тоосоон гарана.

- Юундэ? Номоор хүдэлмэри – стр. 206.

- Гансахан таба – гурбан үхэрэйнгөө hү мэдэхээ болиходо хэсүү шэнги байна даа. Иигээд лэ hалашаха юумэ байгаа гээшэ гү, хайраншье зөөри! – гэжэ сэдьхэлээ гэмшэнэ.

- Коммуна гээшэмнай юун гээшэб?

- Нэгэшье юумэ үлээнгүй, бүхы зөөриёо хамтын болгожо тушааhан хадаа, Дулгар хүгшэн ехээр халаглана.

- үхибүүд, таанар мүнөө гэртээ мал адууhатай гээшэт, гансал гэрээ, гэрэй юумэ үлээгээд, бүхы мал хүлөө коммунада үгөө hаа, дуратай байха гүт?

- Дулгар хүгшэниие ойлгожо болохоор гү?

- Ямар алдуунууд гаргагдааб?

- Гурбан үдэрэй хугасаа соо бурханаа гаргажа хаяха гэhэн тогтоол гаргана. Раднашье ехэ бодолгото боложо, бурханаашье гаргажа хаяха дурагүй, коммунаhаашье гараха дурагүй.

- Радные ангиин дайсан гэжэ коммунаhаа гаргажа хаяна.

- Алишье талаhаа шахагдахадаа иимэ хүндэ хүшэр байдалда ороод байхадаа – хүн элдэб алдуу эндүүнүүдые хэнэ.

- Иимэ байдалда ороод байхадаа Радна ямар алдуу хэнэб?

- өөрынгөө гараар зунай халуунда hүрилhэн сомоо галдахаар болоод байна.

- Тэрэ үедэ хүн тиимэ муу байдалда ороходоо хиртэhэн hарадал алдуу гаргажа, тиимэ ажабайдалда ороно.

- Хүдөөгэй ажалшан, тэгшэхэн Радна, дунда шадалтан, сомоо галдахаа ошоод, энэ яажа байна гээшэбииб гэжэ өөрынгөө алдууе ойлгоно.

- Ямар алдуугаа ойлгоноб?

- Коммуна гээшэмнай зүүнэй нугалаа гэжэ тоологдоод, хүниие ехээр шахажа болохогүй, иигэжэ хашаа hаа ямар ехэ алдуунууд гарахань гээшэб гэжэ артель болгоно.

- Артель коммунаhаа юугээрээ ондооб?

- Номоор хүдэлмэри – стр 256.

- Зөөритэй болоо, бурханаашье гаргажа хаяхаа болибо, hааха үнеэтэйгээ, гэртэнь, газаань юумэ байхада,  Дулгарай hанаанда тааруу болоно.

- Раднада артель юугээрээ hайшаагданаб?

- стр.252 – Хабарай үдэшэ.

- Радна үбгэндэ хамта ажал хэхэдэ hайшаагдана.

- Ганса нэгэ юун дутууб артельдэ?

- Хайша хэрэг хамтынгаа ажалда хандалга.

- Харагты даа, үхибүүд, коммунадашье, артельдэшье Радна үбгэндэ хайша хэрэг хамтынгаа ажалда хандалгань hайшаагданагүй.

- Энээнhээл боложо, энэл зэмээр, энэл шалтагаанаар социалис гүрэн, колхозуудшье, совхозуудшье ерээд оноор хамтын ажалда өөрын hонирхолгүй, хайша хэрэг хандалга, оролдолго үгы дээрэhээ hандаржа, бутаржа эхилээ.

- Манай Алтайн газар дээрэ коммунашье, Шэнэ байдал артельшье, Ждановай нэрэмжэтэ колхозшье, Алтайн совхозшье, мүнөө Алтайн СПК болоодшье үзээ.

- Хамтын юумэ хэрэгтэй гү?

- Хамтын ажалда хүн зобоно гү?

- Нэгэ хүнэй юумэ байгаа hаа hандарха hэн гү?

- Хамтын байдал бутаржа, hалажа, хамтынгаа юумэ хубаажа абаад, мүнөө ажаhуужа байнабди. Хамтын ажалда хайша хэрэгhээ, коммунашье, артельшье hайшаагдаагүй, таараагүй.

hүүлэй hүүлдэ хуу юумэн бутаржа, өөрын hонирхолгүй болоо.

Гэрэй даабари: М.Шолоховой “Поднятая целина” роман уншаха.

Ц. Доной “Хиртэһэн һара” ба М.Шолоховой “Поднятая целина” роман (5 хэшээл)

Хэшээлэй зорилго: Ц.Доной «Хиртэһэн һара», М.Шолоховой “Поднятая целина” гэһэн зохёолнуудаар һурагшадай мэдэсэ онсодхохо. Сасуулгын характеристикэ үгэхэ дадал бэхижүүлхэ.

Бүлэгөөр хдэлмэри

Бүлэг эрхилэгшэд хэшээлэйнгээ материал ямар хэлэн дээрэ дамжуулхые табличкануудые шэлэн элирүүлнэ.

На русском языке Буряад хэлэн дээрэ

Самбар дээрэ:

Хэшээлэй түсэб.

1.

Бүлэгүүдтэ үгтэхэ асуудалнууд.

Хэшээлэй тобшолол.

Бүлэг бүхэндэ сэгнэлтэ үгэхэ. Эрхим харюу үгэһэн һурагшадые тэмдэглэхэ.

Хэлэлгэ хүгжөөлгын хэшээл- 1ч. (али нэгэн сэдэбыень шэлэхэ)

1. “Хиртэһэн һара” туужа соогоо 3—аад онуудай үеэр болоһон үйлэ хэрэгүүдые Ц.Доной үнэншэмөөр харуулһаниинь” гэһэн сэдэбтэ зохёолго бэшэлгэ.

2. Ц. Доной “Хиртэһэн һара” туужа соохи Тэгшэхэн Раднын ба М.Шолоховой “Поднятая целина” рман соохи Кондрат Майданниковай дүрэнүүдтэ сасуулгын характеристикэ бэшэгты.